Qo‘qon universiteti Maktabgacha ta’lim yo‘nalishi 3-kurs talabasi

TADQIQOT NATIJALARI
Endi yurtimiz maktabgacha ta’lim tizimidagi katta yoshli bolalarga “dizaynerlikni o‘rgatish” metodikasi haqida T jadval bilan tanishib chiqamiz.
2-jadval
T-jadval metodi⁷⁸

AFZALLIKLARI	KAMCHILIKLARI
Bolalarda ijodiy qobiliyatlar shakllanadi. Dunyoni badiiy tasavvur qila olishadi. San’at hayotining bir qismiga aylanib boradi. Ularning badiiy tasavvuri nafislashadi. Tabiiy fanlarga bo‘lgan qiziqishlari ortib boradi.	Bolalarni ko‘ngli borgan sari noziklashib boradi. Hayotdagi qiyinchiliklarga ma’lum bir darajada bardosh berishlari qiyinlashadi. Boshqa fanlarga nisbatan qiziqishlari pasayadi. Aniq va gumanitar fanlarni o‘zlashtirishda qiyinchiliklar paydo bo‘ladi.

Jadvalni o‘z tajribamdan va 2 yil davomida bog’chada o‘tkazgan amaliyotimga tayangan holda tuzdim. Katta va tayyorlov guruhidagi bolalarga e’tibor bersak, ular dizaynga va go‘zallikka juda o‘ch bo‘lishadi. Ayniqsa, qiz bolalarda bu holat ko‘p kuzatiladi. O‘zlariga alohida e’tibor berish, kiyimlariga har xil bezaklar kiritish va mashg’ulotlarda stol ustini ozoda va saranjom qilib turishlari bunga yaqqol misol. Ota-onalarining hatti-harakatlarini bevosita kuzatib borishadi va o‘zlari uchun ma’qul, deb topganlarini takrorlashga urinishadi. Agar bu holatda ularga qarshilik yoki keskin “yo‘q” javobini bersangiz, bu ularning ruhiyatiga keskin ta’sir qilishi mumkin. Shu sababdan ham bolalarning badiiy va estetik didlarini hurmat qilish, ularda kamchiliklar ko‘zga tashlanganda sekin-astalik bilan birgalikda hal qilish tavsiya qilinadi.

1960-yillarning o‘rtalariga qadar bolalarning ijodiy ta’limi eng mashhur mavzulardan biri edi. Keyin bu mavzu deyarli e’tiborsiz qoldi va 1990-yillarga qadar qayta ko‘tarilmadi. O‘quv dasturlari, o‘qituvchilarning malakasini oshirish va tadqiqotlarning asosiy yo‘nalishi rasmlarni tahlil qilish, vizual aloqaning mashhur shakllari va madaniyat faqat tadqiqotlardagina ko‘rina boshladi. Bolalar tarbiyasining eng muhim yo‘nalishlaridan biri – bu bolalarda ijodkorlik va uni rivojlantirish. Bu bolaning umumiy rivojlanishi va kamolotidagi eng ahamiyatli masaladir. Bolalar tez rivojlanadigan, o‘rganadigan va yangi bilimlarini darhol qabul qiladigan davrda ularga to‘g'ri yo‘l-yo‘riq berish va ularni yo‘naltirish muhim masala hisoblanadi.
Ushbu "ijodiy ta'lim hamjamiyatining" barcha ishtirokchilari, xususan tarbiyachi, ota-ona, jamoat va o‘qituvchilar bolalarni barkamol va ijodiy rivojlantirish g'oyasiga asoslangan tamoyillar va qadriyatlarni birga baham ko‘rishlari lozim, bu bolalarning dizaynerlik qobiliyati yaxshi rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Bolalar maktabgacha yoshda ijodiylikka juda ham qiziqishadi, ular dunyodagi barcha narsa va hodisalarni ijodiy tasavvur qiladilar, yaratadilar, mashq qiladilar, o‘zgartiradilar, kashf etadilar, tan oladilar, manipulyatsiya qiladilar va baham ko‘radilar, bu esa ijodiy ta'limda samarali ishlash imkonini beradi, lekin dizayn va ijodiy ta’lim masalalari erta bolalik davrida o‘quv dasturiga kiritilmagan.
Ma'lumki, ilg'or ijodiy fikrlash qobiliyatlari bolalarni erta bolalik davridagi ta'lim jarayonida, ya’ni maktabgacha ta’limda rag'batlantirgandagina yaxshi natijalarga erishiladi. Badiiy rivojlanish 2 yoshdan 6 yoshgacha bo‘lgan davrda bola rivojlanishining boshqa davriga qaraganda ko‘proq sodir bo‘ladi. Ushbu to‘rt yillik davrda bolalar chizmalardan tasvirlashga va tartibsiz tasvirlardan tashkiliy tasvirga o‘tishadi. Bu yillar davomida bolalar tomonidan yaratilgan chizmalar va modellashtirish hayotiylik va yangilik bilan to‘ldiriladi, ular o‘sib-ulg'aygan sari bu tez sur’atlarda pasayib boradi. Demak, maktabgacha yosh davrida bunga alohida e’tibor qaratilmasa bolada keyinchalik rivojlanish susayib boradi.
Maktabgacha ta'lim muassasalari uchun ta'lim vositalari to‘g'ridan-to‘g'ri yoki bilvosita tizimli o‘rganish va aniq maqsadlarni shakllantirishga ta'sir qiladi. Binobarin, bolalarga bu imkoniyatlarni ular o‘zlarini sinab ko‘rishlari va ko‘nikmalarni rivojlantirishlari mumkin bo‘lgan cheksiz erkinlikni ta'minlash uchun moslashuvchan va yaxshi ishlangan dasturlarga ajratish orqali taqdim etilishi kerak. Bolalarning cheksiz tasavvurini, ijodkorligini va qiziqishini bolaning rivojlanishiga mos ravishda yo‘naltirish va ularga keng imkoniyatlarni birlashtirishga ko‘mak berish juda muhimdir.
Ushbu jarayon davomida bog'cha tarbiyalanuvchilari ijodiy fikrlovchi sifatida o‘zlarining qobiliyatlarini rivojlantiradilar va takomillashtiradilar. Ular o‘z g'oyalarini ishlab chiqish, ularni tatbiq etib ko‘rish, chegaralar, muqobil variantlarni sinab ko‘rish, boshqalardan ma'lumot olish va eng muhimi, tajribalari asosida yangi g'oyalarni yaratishni o‘rganadilar. Haqiqatda, jarayondagi qadamlar alohida yoki ketma-ket emas. Tasavvur qilish, yaratish, o‘ynash, almashish va aks ettirish turli yo‘llar bilan uyg‘unlahshadi. Biroq, asosiy elementlar har doim u yoki bu shaklda mavjud bo‘ladi. 20-asrning eng iqtidorli rassomlari va ixtirochilarining ba'zilari o‘zlarining muvaffaqiyatlari uchun poydevor qo‘yishda bolalar bog'chasidagi tajribalarini muhim, deb baholaydilar.
Ular bolalar bog'chasidagi tajribalarini tasvirlab berishdi. Ya’ni bolalar nima qilishni xohlashlarini tasavvur qilishadi, o‘z g'oyalari asosida loyihalar yaratadilar, ijodlari bilan o‘ynaydilar, ularni boshqalar bilan baham ko‘radilar va o‘z tajribalari haqida mulohaza yuritadilar - bularning barchasi ularni yangi narsalar haqida kengroq tasavvur qilishga olib keladi. Shu bois erta bolalik davridagi ta'lim uchun tasviriy san'at o‘quv dasturi muhimdir. Bolalarga badiiy faoliyatni boshlash, o‘zini namoyon qilish, o‘z nuqtai nazarini taqdim etish imkoniyati zarurligini ta'kidlaydi.
Bu bolalarning ob'yektlar va hodisalarni o‘ziga xos tarzda tasvirlashi, turli vositalar va usullardan foydalanishi, ularning mahsulotini kuzatish va tavsiflashga qaratilgan. San'at va fanga bo‘lgan qiziqish ta'lim tizimining muhim qismi bo‘lmagan va texnologik rivojlanishga qaratilgan kompetensiyalarni egallashdan kamroq ahamiyatga ega bo‘lgan davrda bolalar ijodiyotini rivojlantirish uchun aniq javoblar va yechimlarni taqdim etish juda muhimdir.
TOBB Iqtisodiyot va texnologiya universiteti, Anqara, Turkiya, Ichki arxitektura va atrof-muhit dizayni bo‘limining interyer arxitekturasi talabalari o‘rtasida so‘rovnoma o‘tkazildi. Respondentlar tasodifiy tarzda ikkinchi, o‘rta va yuqori sinf o‘quvchilari orasidan tanlab olindi. Tadqiqotda qatnashgan 110 nafar o‘quvchining 87,5 foizi bolalar bog‘chasiga qatnagan. Tadqiqot dizayn ta'limi bolalar bog'chasidan boshlanishi va to‘xtovsiz bosqichma-bosqich davom etishi kerakligi haqidagi fikrni isbotladi. Talabalarning yarmidan ko‘pi bolalar bog'chasidagi mashg‘ulotlardan keyin dizayn bo‘yicha hech qanday ma'lumotga ega emasliklarini yoki ahamiyatsiz ekanligini ta'kidladilar; 31,3% bolalar bog'chasidan keyin dizayn bo‘yicha ta'lim rivojlanganligini aytdi; o‘quvchilarning atigi 7,5 foizi bolalar bog'chasidan keyin ham badiiy, dizayn va ijodiy ta'limni davom ettirganligini ma’lum qildi. Javoblardan oydin bo‘lishicha, o‘quvchilar bog‘chadan so‘ng badiiy va dizayn ta’limi davomida o‘z ijodiy qobiliyatlarini potensial rivojlantirganliklarini his qilmaganlar. Maktabgacha ta'limdan asosiy dizayn bilimlari ishlab chiqilishi kerak bo‘lgan ushbu davrda dizayn masalalarini ham, unga mos keladigan pedagogik jihatlarni ham hal qilish foydali bo‘lishi mumkin.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, 6 yoshgacha bo‘lgan bolalar maktabgacha ta'lim faoliyati doirasida estetik zavq va ijodiy yondashuvlarning ko‘plab namunalarini ko‘rsatadilar. Shunga ko‘ra, yosh bolalar tarbiyachilari o‘z o‘quvchilarining tasviriy san'at bo‘yicha qobiliyatini tarbiyalash uchun moddiy, motivatsiya, tuzilish va psixologik muhitni ta'minlaydilar. Maktabgacha yoshdagi bolalar va ularning o‘qituvchilari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar Rosario, Kollazo (1981) va Tompson (1995) tomonidan o‘rganilib, ular maktabgacha yoshdagi yoki bolalar bog'chasidagi tarbiyalanuvchilar badiiy tajribasining sifati, ayniqsa, o‘qituvchilarning tajribasi yetarli emasligini aniqladilar.
Biroq, kichik yoshdagi bolalar odatda kutubxonalardan ma'lumot izlay olmaydilar yoki tengdoshlari, o‘qituvchilari va ota-onalari bilan mavzularni samarali muhokama qila olmaydilar. Shu sababli, ularning ijodiy faoliyatini yo‘naltirish va baholab borish o‘qituvchilarga bog'liq. Boshqacha qilib aytganda, maktabgacha va yoki bolalar bog'chasidagi tarbiyalanuvchilarga maktab sharoitida dizayn materiallari va tadbirlarini ta'minlash butunlay o‘qituvchilarga bog'liqdir.
Ota-onalar faollik ko‘rsatib, boladagi qobiliyatlarning rivojlanishini tezlashtirishga hissa qo‘shishi mumkin. Bolalar bilan o‘qib, yozishni o‘rgatishi, murakkab maktab vazifalarini birga bajarishi zarur. Bola yuqori darajadagi onglilikni namoyon qilishi, ko‘p narsani bilishi, o‘qish va hisoblash qobiliyatiga ega bo‘lishi mumkin, ammo uning qobiliyatlari birdek rivojlanmasligi mumkin. Ko‘rinib turibdiki, ko‘p narsa bola o‘zining barcha qobiliyatlarini ishlatib, xotirasiga tayanishi bilan bog'liq, ijodiy vazifalarning haddan tashqari ko‘p berilishi uning rivojlanish dinamikasini sekinlashtiradi. Boshlang'ich maktabda bunday bolalar yaxshi o‘qiydilar, lekin keyin ular "qat'iy o‘rtacha" bo‘lishlari mumkin va o‘rta maktabda ular ko‘pincha qiyinchiliklarga duch kelishadi.
N.S.Denisenkova va E.A.Klopotovalarning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, bu bolalarning kognitiv faolligi pasaygan, ular hech narsaga qiziqmaydi. Bolalar nafaqat bir nechta savollarni berishadi, balki hodisalarning mohiyatiga kirib borishga, sabab-oqibat munosabatlarini tushunishga intilmaydilar. Maktabga tayyorgarlik diagnostikasi ham motivatsion tayyorgarlikning deformatsiyasidan dalolat beradi. Ko‘pincha bunday maktabgacha yoshdagi bolalar maktabga borishni xohlamaydilar, ularning asosiy maqsadi yangi narsalarni o‘rganish emas, balki yaxshi baho olishdir.
Bundan tashqari, shaxsiy muammolar ham mavjud. Bolalar o‘zlariga ishonmaydilar, ular kasallik, charchoqni his qilishadi. Birinchi maktab qiyinchiliklariga duch kelgan bola, ko‘pincha nevrotik reaktsiyalar va sog'liq muammolariga olib keladigan haqiqiy stressni boshdan kechiradi. Ota-onalarning passiv pozitsiyasi – o‘z farzandlarining rivojlanishi bilan shug'ullanishni istamaslik qobiliyatlarning past darajada rivojlanishiga olib keladi.
Maktabgacha yoshdagi bolalar kognitiv faoliyatga ehtiyoj sezmaydilar, ular o‘yinda o‘zlarini namoyon qilishdan xursand bo‘lishadi, bu esa yetarli emas. Ularda kognitiv faollik ham kam rivojlanadi. Sinfda muvaffaqiyatsizlikka uchraydi, bu esa, o‘z navbatida ularni keyingi rivojlanishdan qaytaradi. Shu bilan birga, agar ota-onalar maktabgacha yoshning qadr-qimmatini tushunsa, bolalarni o‘ynashga, chizishga, loyihalashga undasa, bola ijodiy rivojlanishi, hissiy jihatdan qulay his qilishi va maktabda muvaffaqiyatga erishish uchun sezilarli imkoniyatga ega bo‘lishi mumkin. Agar ota-onalar bola bilan ishlamasa, lekin ayni paytda u maktab o‘quv dasturiga muvofiq o‘qish, yozish va o‘qishi kerakligini kutsa, bunday bolaning rivojlanish istiqbollari qayg'uli bo‘lishi mumkin. U past intellektual faoliyatni namoyish etadi, tasavvuri zaif, kognitiv faolligi past, bundan tashqari, u o‘ziga ishonmaydi, maktab unda qo‘rquvni keltirib chiqaradi.
Texnologiyalarda qo‘llaniladigan uslublarning aksariyati nazariy jihatdan yangi emas, rus maktabi va shaxsning ijodiy rivojlanishining xorijiy nazariyalari vakillari tadqiqotlarida taqdim etilgan nazariy va uslubiy g'oyalarning uyg'unlashuvidir. E.P. tomonidan shaxs ijodini rivojlantirish muammosini o‘rganish alohida e'tiborga loyiqdir. O‘qituvchilarning e'tiborini maktabgacha yoshdagi bolaning ijodiy salohiyatini samarali rivojlantiradigan sharoitlarni o‘rganishga qaratish kerak.