Qoraqalpog‘iston tarixi faniga kirish

3-мавзу


Korakalpok xalkining etnogenezi va etnik shakllanishi

Режа

1. 
   Коракалпок халкининг этник шаклланиши
   

2. 
   Апасиаклар ва аугасийлар
   

3. 
   Печенеглар ва огузлар
   

4. 
   Кипчаклар, кора бориклилар
   

Адабиетлар

1. 
   Ахмедов Б. Узбек улуси. Тошкент, 1992
   

2. 
   Жданко Т.А. Очерки исторической этнографии каракалпаков. Москва-Ленинград, 1950.
   

3. 
   Иванов П.П. Новые данные о каракалпаках//Советское востокодение, 1945.
   

т.3.

4. 
   Zia Kurter. Karakalpak. Ankara, 1974.
   

5. 
   Толстов С.П. К вопросу о происхождении каракалпакского народа //Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. Москва, 1947. Вып.2.
   

6. 
   Камалов С. Каракалпаклардын халык болып калиплесиуи хам онын мамлекетлигинин тарийхынан. Нокис. 2001.
   

Korakalpoklarning kelib chikish tarixi uzok davrlarni uz ichiga ola-di. Miloddan avvalgi USH-1U asrlarda Xorazmning shimoliy-garb va shi-moliy-shark chegaralarida kuchmanchi va yarim kuchmanchi sak-massaget, savro-mat-sarmat kabilalari konis basadi. Saklarning makanlari Kizilkumning shimolida, Sultanuays togi markazida, Janadarѐ va Inkardarѐ etaklari, Uzboy darѐsi buylaridan topildi.Grek tarixchisi Strabonning ma’lumati-ga karaganda massagetlar Kaspiy dengizining shark tomonidaga kenislikta Orol dengiziga kadar xududlarda tirikchilik etgan. Miloddan avvalgi 530 yili Iran podshosi Kir P Orol buyi xududlarini bosib olmokchi bulgani-da Uzboy tomonda massagetlar malikasi Tumaris “kudomiz kuѐsh nomidan ont beraman, sendey kanxorga kon ichkizaman” deb uni ultirgan. Gerodot saklarning orasidagi eng kuchlisi va kupchiligi massagetlar dep ta’kidla-gan. Korakalpoklardagi sakiu, samat etnonimlari usha massagetlar davri-dan saklanib kolgan.

Miloddan avvalgi UP-U asrlarda Orol-Kaspiy dengizlari oroligida sak, massaget, day, apasiak, issedon kabilalari xorazmlilar bilan siѐsiy-xarbiy ittifok tuzgan. Miloddan avvalgi U1 asrning ikkinchi yarmida Ja-nubiy Orol buyida paydo bulgan siѐsiy-xarbiy-demokratik “Katta Xorazm” podsholigining tashkil etilishida sak-massaget kabilalari faol ishtirok etgan. Massagetlar kabilalari orosidagi apasiaklar va augasiylar kavmlari korakalpoklarning negizini shakllantirishda katta rol uynagan. Profes-sor T.A.Jdanko apasiaklar va augasiylar turmushidagi onalik dastur ko-rakalpok xalkining “Kirk-kiz” dastanida ifodalangan deb ta’kidlaydi. Apasiaklar Janubiy Orol buyida yashagan va “dengiz saklari” deganni bildirsa, augasiylar Sirdarѐning kuyi xududlarida yashagan va “darѐ sakla-ri” deganni bildirgan. Kadimgi “day” kavmlari atamasi korakalpoklarning kiyat urugi “takay” tiyrasi, kazaxlardagi “aday” urugi nomlarida saklangan. Apasiaklar va augasiylar kigiz karauylarda turgan, gushtni mol korniga solib gombe yetip yegan, boshlariga kigizdan tikilgan boshi shoshak malakay kiygen. Ularning san’atida “xayvonat stili”, “kuchkor muyiz”, atonak” ka-bi nakshlar, shunigdek “saukele” kabi xotin kizlar kiyimi bulgan.
Miloddan avvalgi UP-U asrlarda Orol buyi saklarining antropolo-gik kelbatida mongoloid belgilar sezila boshlaydi. Xulosa kilib aytkan-da, korakalpoklarning etnik shakllanishining dastlabki katlamida sak-massaget, savromat-sarmat, day, apasiak va augasiylar kavmlarining ishti-roki ustun bulgan.
Korakalpoklarning etnik jixatdan shakllanishining ikkinchi boskichinda turkiy tillash kavmlar — gunn, tele, uygir, usun, kangar, kanli kavmlari bilan bir katorda ira tilining sharkiy shakabchasida soy-legen ass, alan kavmlari ishtirok etgan. Kuchmanchi yuyechji-toxarlarning bir bulimi Orol buyiga orolashadi. S.P.Tolstov toxarlar massagetlar it-tifokiga kirib bir guruxi sharkiy Turkistonda, ikkinchi guruxi Sirdarѐ-ning eski salasi Kuvandarѐ kuyi bulagida yashaydi va miloddan avvalgi SH-P asrlarda Xorazmga keladi deb tastiyiklaydi. Xozirgi korakalpoklarning kipchak urugi kanli tiyrasi ertadagi kangyuylar nomi bilan alokadardir. “Avesto” kitobida sharkga karay kanatli ot bilan uchub yuradigan elning nomi “tur”, ularning makani “Turan” deb atalgan. Milodiy P-1U asrlarda Kaspiy dengizi shimoliy dalalarida, Orol dengizi shimoliy-garbiy tomo-nida, Sirdarѐning urta va kuyi yerlarida ass, aors, alan kavmlari yashagan. Ustyurtda xozirgi zamonda Alankala, Assaka yer nomlari saklangan. Shunin-gdek, muyten urugi tarkibida tele, jauingir tarkibida uygir tiyralari nomlari saklangan. Berdokning “Shajara” asarida “uysin-kungirod elinda” iboralari bor. Xulosa kilib aytkanda ikkinchi boskichda turki tillash kavmlar korakalpoklar etnik shakllanishida kupaya boradi.
Korakalpoklarning etnik shakllanishining uchinchi boskichida je-tiasarlilar, ayniksa kerderlilarning urni bilinadi.UP-USH asrlarda Sirdarѐning kuyi tomonidagi, Kuvandarѐ va Eskidarѐ yerlaridan Amudarѐ-ning Kerder yeriga jetiasarlilar kuchib kelgan. Kerderlilar Tokkala, Gyaurkala, Kuyikkala, Kurgancha, Xayvonkala, Porlitau, Kerder kabi shaxar-larni kurgan. Orol dengizi Kerder kuli deb otalgan.
Kerderliler Orol atrofida yashagan kengeres, tele, gunn kavmlari bilan aralashgan jetiasarlilarning va ushbu xududda iran dili sharkiy dialektida gaplashgan ass, alan, xorazmlilar bilan aralashganinan shakllangan xalkdir. Korakalpoklarning muyten urugining bitta tiyresi av-vali kerderli nomlangan.
Baskakov kuyidagi shyerni yezib olgan
Kerderlining kizlari
Gezegen keledi,
Tunde jurgen jigitlerdi
Suzegen keledi.
Kerderlilerning dili xorazmlilar yaki turk dilige uksash bulmagan. Darsan va Mizdaxkan yedgorliklarinan topilgan ossuariylardavafot etgan kishiga yiglab, keuil oytish dasturlari namunalari ifodalangan. U1 asrda Orol buyida turkiy yezuv poyda buladi. Xulosa kilib oytkanida uchinchi boskichda turk tilles jetiasarlilar, ayniksa kerderliler kora-kalpoklarning etnik shakllanishida katta rol bajargan.
Turtinchi davr milodiy USH-XSH asrlarni uz ichiga oladi. USH=X
asrlarda kadimgi sak-massaget, savromat-sarmat, kangyuy, xunn-gunn, ass-alan, kerder, kangar kavmlari birlashib, oguzlarning katta siѐsiy birlash-masini tuzadi. Sirdarѐning kuyi okimidagi Yangikent shaxari oguzlar-ning poytaxti bulgan. Maxmud Kashgariy oguzlarning 22 urugdan tashkil
etganligini yezib ketgan. Oguzlarning etnik shakllanishga ta’siri kuyidagilar bilan tasdiklanadi. Oguzlarning xokimi Yabgu deb atalgan. Kipchak urugi yabi-jabi tiyrasi bor.
USH-1X asrlarda oguzlar bilan bir katarda Orol dengizi shimolida pecheneg kavmlari yashagan. 1X asrning 80-yillari xazarlar bilan oguzlar birlashib pecheneglarga topiladi. Pecheneg-kangarlar Orol-Kaspiy orali-gin tashlab ketishadi va Balkan yarim oroli Vizantiyaga kadar makan bosadi. Pecheneglarning sharkiy bulimi oguzlar bilan oralashib Sarikomish va Orol dengizi oraligida makan bosadi, ikkinchi bulimi Xorazmda utrokla-shadi, uchinchi bulimi Sirdarѐye kuyi tomoniga kuchadi. Pecheneglar davridan korakalpoklarda kabasan, abaz va boshka urug nomlari kolgan.
X1-XSH asrlarda Shimoliy va Markaziy Kozogiston dalalarida kuch-manchi kipchak kavmlari yashagan. 1064 yili kipchaklar oguzlarni Orol va Sirdarѐ kuyi yerlaridan kuvib chikadi. Kipchaklar urani toksoba, ya’niy tukkiz urug. Korakalpoklarda kipchak urugining xozirgi vaktgacha saklani-shi ularning korakalpok xalkining etnik shakllanishida urta asrlarda kat-ta rol bajarganligini kuramiz.
1X asr urtalarida Kiyev Urusi tomon borgan pecheneg, tork, berendey, kipchak kavmlari urus letopislarida kora boriklilar (cherniye klobuki) nomi bilan taniladi. Mugullarning otlanishi okibatida kora borikli-larning bir bulimi mugullarga xizmat etadi, ikkinchi bulimi gagauz xalki-ni tashkil etadi.
Besinchi davr XSH-XU1 asrlar. XSH-X1U asrlarda Orol-Kaspiy ora-ligida kipchaklar bilan bir katarda mangit, kiyat, konirat, nayman, kata-gan kabi katta urug birlashmalari tashkil etilgan. XU-XU1 asrlarda kora-kalpok ulusi tuziladi. Usha davrda Orol dengizi atrofida, Jeyxun va Seyxun darѐlari kuyida korakalpoklar xalk bulib shakllanib uzining xudu-diga, tiliga va madaniyatiga ega buladi.
Xulosa kilib oytganda korakalpoklarning etnik shakllanish jarayeni miloddan avvalgi USH asr- milodiy XU1 asrlarda bulib utgan.