Qoraxoniylar davlati diplomatiyasi va shaharlari” 70220301 – tarix (yo’nalishlar va faoliyat turi bo’yicha) magistri darajasini olish uchun magistrlik dissertatsiyasi

Bolasog’un
Chu vodiysidagi eng yirik shahar va Buyuk ipak yoʻlining markazlaridan biri Qoraxoniylar xoqonligining poytaxtlaridan biri boʻlgan Bolasog’un shahri boʻlgan. Uning qayerda ekanligi hali ham bahsli. Bolasog’un birinchi marta al-Muqaddasiy⁶³ asarida tilga olinadi. Uning hisobotiga ko’ra, o’sha paytda bu shahar maydoni va aholisi bo’yicha eng katta shahar edi. Mahmud Koshg’ariy unga uchta nom beradi: Bolasog’un, Kuz-Ulush va Kuz-O’rdu. Mahmud ibn Vali⁶⁴ bu shahar haqida shunday ma’lumotlar yozadi: “Bolasog’un Turkistonzamin shaharlaridandir. Mo’g’ullar bosqinidan oldin bu yerda sof musulmonlar yashagan. Undan ko’plab olimlar chiqqan. Bolasog’unda qirqta ibodatxona, ikki yuzta masjid, yigirmata xonaqoh va oʻnta madrasa bor edi...”.⁶⁵ Taxminan 1130-yilda Bolasog’un qoraxitoylar tomonidan bosib olingan.
Qoraxoniy xoqonligining poytaxti Bolosogʻunda X-XI asrlarda Yettisuvdagi eng yirik masjid qurilgan. Ammo masjidning qoldiqlari yetib kelmagan boʻlsa-da, minorasi saqlanib qolgan. XII asrning oxiri va XIII asrning boshida qorluq yabgʻusining poytaxti – Qoyaliq shahrining markazida jomeʼ masjidi barpo etilgan. Masjidning qibla tomonida pishiq gʻishtdan mehrob qurilgan. Masjid yongʻin oqibatida vayron boʻlgan Qoraxoniylar davrida Yettisuvda islom dini toʻliq tarqalib, yangi madaniyat allaqachon meʼmorchilikka ham kirib ulgurgan edi. Avvalambor yirik shaharlarning deyarli hammasida jomeʼ masjidlari qad koʻtargan. Aqirtosh, Taroz, Koʻstoba, Qulan, Oʻrnek kabi shaharlarda ham masjidlar boʻlgan
Taroz
Sharqiy Qoraxoniylar xoqonligining yirik shaharlaridan biri Tarozdir. U birinchi marta VI asrda tilga olingan. Qoraxoniylar davrida Taroz yirik viloyat markazi edi. Arxeologik ma’lumotlarga ko’ra, bu sharqiy qoraxoniylar tasarrufidagi yagona shahar bo’lib, unda Movarounnahr shaharlariga xos bo’lgan barcha tarkibiy qismlar - qal’a, shahriston va rabod mavjud edi. Taroz iqtisodiyoti va madaniyatining yuksalishiga uning savdo yoʻlidagi – boy qishloq xoʻjaligi vodiysi markazida, Talas Olatau togʻlaridagi kumush konlari yonida joylashgani yordam berdi. X asr geografi Maqdisiy taʼkidlaganidek, “Taroz – yirik qoʻrgʻon shahar boʻlib, koʻp bogʻlari bor, aholi zich joylashgan, toʻrtta darvoza va aholi yashaydigan shahriston va raboddan iborat. Madina darvozasida katta daryo bor, uning orqasida shaharning bir qismi, undan o’tish joyi bor. X-XII asrlarda Tarozga tashrif buyurgan sayohatchilar, oʻsha davrda uning atrofida oʻtroq dehqonchilik madaniyati paydo boʻlganligini qayd etgan.⁶⁶
Oʻtror
Qoraxoniylar mulklarining shimoli-gʻarbiy chegarasida joylashgan yirik shahar Oʻtror edi. Bu shahar oʻrta asr mualliflarining deyarli barcha geografik va tarixiy asarlarida tilga olingan. Manbalarda uni Yetisuv shaharlari orasida ham, Isfidjob shaharlari orasida ham qayd etilgan. Shahar turli geografik jihatdan karvon yoʻllarining chorrahasida joylashgan boʻlgan. Oʻtrordan Arisgacha Taroz, Bolasog’un va undan keyin Sharqiy Turkistonga yoʻllar boʻlgan. Oʻtror X-XII asrlarda ikki yuz gektar maydonni egallagan. Qazishmalar natijasida ma’lum bo’lishicha, shahar hududi chambarchas bog’langan uylar bilan qurilgan. Oʻtror robodi hududidan XI – XII asrlarga oid qazishmalar natijasida jamoat hammomlari topilgan.