Qoroxoniylar Xorazmshoxlar

	Somoniylar	Qoroxoniylar	Xorazmshoxlar
Asoschi (hukmron sulolaning taniqli vakili)	Ismoil Somoniy	Abdulkarim sotuq bugʻroxon Qoraxon	Qutbiddin Muhammad
Mavjud bo‘lgan davri	865-999 yillar	X-asr o`rtalaridan 1141-yilgacha	1097-yildan 1231-yilgacha
Hududi	Movarounnahr va Xuroson	Qoraxoniylar davlati Koshg`ardan Amudaryogacha cho`zilgan Sharqiy Turkiston, Yettisuv, Shosh, Farg`ona va qadimgi So`g`d yerlarini o`z ichiga olgan.
Hukmdorning unvoni	Somonxudot	Arslonxon va Qoraxon	Xorazmshox
Boshqaruv tizimi	Somoniylar mamlakatii boshqarishda davlat ma’muriyatini tashkil etadilar. Mamlakat o’nga devon (devoni vazir, devoni, mustafi, dsvoni amir al-mul, devoni sohib ash-shurat, devoni sohibi muayid yoki borid, devoni mushrif, devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avqof, devoni qazo az-ziya) boshqaruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning manfaatini himoya qiluvchi mustaqil feodal davlat edi («mulki sultoniy», «mulk yerlari», «vaqf yerlari») X asr oxirga kelib mamlakatda avj olib keggan o’zaro urushlar uning iqgisodiy va siyosiy qudratiga katga putur yetkazdi va somoniylarning qoraxoniylar davlatadan mag’lubiyatga uchrashiga olib keldi. XI asr boshlarida somoniylar davlati hududlari va ikki davlat qoraxoniylar va g’azlaviylar davlatlari naydo bo’ldi.	Qoraxoniylar davlatining boshqaruv tizimi mahalliy hududiy boshqarish tartibiga asoslangan. Xonlik hududlari nihoyatda bepoyon bo‟lganligidan, har bir yirik hudud yoki viloyat eloqxonlar (mahalliy hukmdorlar) tomonidan nisbatan mustaqil tarzda idora qilingan.	Monarxiya
Ijtimoiy tuzum	Somoniylar davlati sud ishlari va xuquqiy munosabatlarni amalga oshirish shariatga asoslangan edi. Sud ishlari qozilik devoni tomonidan boshqarilgan va uni qozikalon, mufti, raislar amalga oshirganlar. Og’ir jazoga loyiq jinoyatchilarni amir va qozikalon sud qilganlar, o’lim jazosi aksariyat xollarda Registon maydonida amalga oshirilgan. Somoniylar davrida yirik yer egalar-dexqonlarning mavqei ortdi va ular xatto viloyatlar xokimlari darajasigacha ham ko’tarila boshladi. Ziroatchi kadevarlar, ijarachi barzikorlar, qullar qishloq xo’jaligi bilan mashg’ul bo’lsa, xunarmandlar va savdogarlar ham ijtimoiy xayotda faol ishtirok etardi.
Yerga egalik qilish shakllari	Somoniylarda yer egaligi quydagicha shaklda edi: Mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf mulklari, jamoa mulki. Somoniylar davrida yerlar qaytadan taqsimlandi va oqibatda yangi yer egaligi shakli paydo bo’ldi. Yer egalarining bu yangi gurux asosan sipoxiylardan chiqqanlar edi. Voxadagi yerlarning asosiy qismi Zarafshondan bosh olgan kanallar orqali sug’orilgan. (Shohrud, Karmina, Shopurkom, Xarkanrud, Gav, Xitraf, Samjon) Qorakuldaryo), Paykand, Daymun, Arvon, Navkand, Romiton, Varaxsha, Xama, Xaramkom va boshqalar).	Iqto, vaqf, barzikor
Soliqlar
Til, din, madaniyat	Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro Sharqda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xonaqolar qurish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va utning imlosi joriy etildi. Movarounnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshiroq bilgan bilimdonlar paydo bo’ldi. Mahalliy bilimdonlar o’z vatanida quvg’in ostiga olinib, kupgina tolibi ilmlar xalifalikning markaziy shaharlari Damashq, Kohira, Bog’dod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod qilishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshharishda abbosiylar ma’muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yaroqli bo’lgan bilimdonlar hali oz, borlari ham zaif edi.	Qoraxoniylar davrida turkiy tildagi adabiyot jadal taraqqiy etdi. Qoraxoniylar mamlakatda o'z hukmronligi mustahkamlab olishda musulmon ruhoniylari bilan yaqin va do'stona munosabatlar o'rnatadilar.