"qorqit ata kitabi" hәm qaraqalpaqdәstanlari

І BAP
"qorqit ata kitabi" hәm qaraqalpaqdәstanlari
(Syujet xәm obraz baylanislari)
"Qorqit ata kitabi" ulio‘ma tүrkiy tilles xaliklardiń kөpshi liginiń ao‘izski epikalik dөretpeleri menen jaqin baylanisqa iye. Soniń ishinde karakalpaq xaliq dәstanlari menen hayran qalarliq uqsasliqqa iye yekenligi sir yemes. Ol jirlar "Korkit ata kitabi"nda tөmendegishe tәrtipte jaylastirilg‘an. Birinshi-Qorqittiń naqil sөzleri bayanlanip, jirdiń kirispesi retinde өz aldina dara orin tutadi.
1. "Dirsexan uli Bukashjan haqqinda" jir; I. "Qazap-Salordin ao‘ilin jao‘ shapkani tuo‘rali" jir; III. "Bayburabek balasi Bamsi-Beyrek tuo‘rali" jir; IV. "Qazanbektiń balasi Orazbektiń jao‘g‘a qalay tutqin bolg‘ani tuo‘rali" jir; V. "Toka balasi yer jүrek Domrul tuo‘rali" jir; VI. "Oguz-Qanli balasi Kan-Tөrәli haqqinda" jir; VII. "Oguz-Qaziliq balasi Iyekenk tuo‘rali" jir; VIII. "Tөbekөz dәo‘di өltirgen Bisat tuo‘rali" jir; IX. "Begil uli Әmran batir tuo‘rali" jir; X."Oguz xoja balasi Sekrek tuo‘rali" jir; XI."Qazan-Salordiń jao‘g‘a tutqin bolg‘ani xәm oni өz balasi Orazdiń azat yetio‘i haqqinda" jir; XPI. "Sirtki oguzlardiń ishki oguzlarg‘a qarsi bas kөterio‘i xәm Beyrektiń qalay өltirilgeni tuo‘rali" jir, - dep ataladi.
Bul jirlardin xәr biri sүo‘retlenip atirg‘an o‘aqiyag‘a baylanisli, qizikli syujetke kurilg‘anliqtan qaxarman obrazin, xarakterin jasao‘ өzgeshelikleri jag‘inan da, syujetlik hәm kompozitsiyaliq kurilisi jag‘inan da, ayirim epizod hәm detallardiń, motivlerdiń berilio‘ tәrepleri menen de qaraqalpaq xaliq dәstanlari menen jaqin uqsasliklarg‘a iye. Sonliqtan da qazaq ilimpazi professor Ә.Qońiratbayev: "Qorqit" jirlariniń syujeti barliq keyingi kәo‘imlerdin eposina өtken1 dep aytqan yedi. Haqiyqatinda da
1. Qońiratbayev Ә. Qazaq eposi jәne tyurkologiya. Almati. 1987, 180- bet.
"Qorqit ata kitabi"ndag‘i hәr bir jir, ondag‘i qaxarmanlardiń өz slin dushpanlardan qorg‘ao‘i, sirtqi jao‘larg‘a karsi gүresi, bende bolg‘an xalkin dushpan qolinan azat stio‘i, batirlardiń kaxarmanliq gүresleri, muhabbat mәselesinin sөz stilio‘i, kөrkem sүo‘rstleo‘ kurallari tag‘i basqalar qaraqalpaq xaliq dәstanlari "Alpamis", "Koblan", "Mәspatsha", "Yedige", "Fәrip ashik", "Yusup-Axmet", "Xүrlixa-Hamra" siyakli t.b. jazba hәm ao‘izeki dөretpeler menen og‘ada uqsaslig‘inda kөrinedi.
"Qorqit ata kitabi"niń "Dirsexan uli Bukashjan haqqinda", "Bayburabek balasi Bamsi-Beyrek xaqqinda" dep atalio‘shi I hәm III jirlariniń baslamasi kөpshilik tүrkiy tilles xaliklarina tәn bolg‘an perzentsizlik motiviniń sүo‘retlenio‘i menen beriledi. Al, bul bolsa srtedegi jazba yesteliklerdin, misali, XI әsirde jasag‘an tүrk danishpani Yusuf Xas-Xajibtiń "Kutadg‘u-Bilig" (Baxitqa baslao‘shi bilim) shig‘armasina hәm kөp g‘ana qaraqalpaq xaliq dәstanlariniń syujetine tәn ortaq tipik sүo‘retleo‘. Mәselen, "Alpamis", "Yusup-Axmet", "Fәrip ashiq" dәstanlariniń ekspozitsiyasi hәm ondag‘i basli qaharmanlardiń tәg‘diri hәm is-hәrekstleri "Dirsexan uli Bukashjan" hәm "Bamsi-Beyrek" jirlarindag‘i qaharmanlardiń tәg‘diri menen og‘ada uqsas. Hәtteki, "Alpamis" dәstani menen "Bamsi-Beyrek" jirindag‘i syujetlik hәm kompozitsiyaliq uqsaslig‘in bilay qoyg‘anda qaxarmanlardiń atlarina shekem sәykes kelio‘i jүdә qizig‘arli. Mәselen, Bayburabek-Baybөri, Baybidjanbek-Baysari. Sonliqtan da belgili tyurkolog-akademik V.M.Jirmunskiy "Tyurkskiy geroicheskiy epos1 atli miynetinde usi "Alpamis" dәstaniniń barliq tүrkiy xaliklarda bar variantlariniń hәm xaliq yertekleriniń oguz eposi "Bamsi-Beyrek" jiri menen syujetlik uqsaslig‘in salistirio‘ arqali birinshilerden bolip pikir bildirgen yedi. Haqiyqatinda da biz "Qorqit ata kitabi" menen salistirmali-tipologiyaliq izertleo‘ obyektisi yetip alip otirg‘an karaqalpaq dәstanlariniń ishinde, ayriqsha "Alpamis" dәstani menen Oguz eposi "Bamsi-Beyrek" jiri ortasinda xәr tәrepleme xәm tutasi menen
1. Jirmunskiy V.M. Tyurkskiy geroicheskiy epos. Leningrad. 1974.
birdey, uqsas hәm jaqin baylanistiń bar yekenin aytip өtio‘imiz kerek. Ulio‘ma Oguz eposindag‘i hәm qaraqalpaq dәstanlarindag‘i syujetlik sәykeslik sonda o‘aqiya jaslari birazg‘a barsa da bir perzentke zar bolg‘an g‘arrilardiń өmirge narazilig‘i, tilek-әrmanlariniń birdeyligi menen o‘aqiya baslanip xәm bayanlanip bariladi. Soniń ushin da professor R.Berdibayev "Alpamis" dәstanindag‘i usinday motivler tuo‘rali bildirgen pikirinde bilay dep jazg‘an yedi: "Qartayg‘an ata-ananiń, duyim jurttiń, tәńiriden perzent sorap өtinish yetio‘i, jeke semyaliq tilek g‘ana bolip qalmastan, al, belgili bir ruo‘, kәo‘imlerdin de makseti bolip yesaplanadi. Bunday motivler epostiń baslanio‘ina ayriqsha bir kupiya kuo‘at yengizgendey boladi. Demek, kaxarmanliq dәstanniń ekspozitsiyasi ayriqsha kөrkemlik rol oynaydi.1
Haqiyqatinda da "Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlarda da, qaraqalpaq dәstanlarinda da qartayg‘an bay-babaniń perzentsizligi olardiń jeke basiniń kayg‘isi smes, al, pүtin bir yeldiń, qәo‘imniń kayg‘isi yekenligin ańlaymiz. Bul әsirese "Korkit" jirlarinda aniq kөrinedi. Onda perzentsizlik jәmiystke jat, yeń jamanliq belgisi sipatinda kөrinedi.2 Sonliqtan da "Dirsexan uli Bukashjan" hәm "Bamsi-Beyrek" jirlarinda toyg‘a jiynalg‘an pүtkil Oguz bekleri kөkke qollarin jayip tәńiriden (Kudaydan) perzent tileydi. Sebebi, tүrki kәo‘imleriniń yeski zamandag‘i kudaylari "tәniri" dep atalatug‘in yedi. Bul tәniri jokarida, kөkte boladi dep tүsingen.3 Al, karaqalpaq dәstanlariniń syujetine sońg‘i o‘aqittag‘i diniy mazmun tereńirek sindirilgen, yag‘niy perzentsiz әke xәm ana yel gezip, әo‘liyelerge tүneydi, yaki kudayg‘a jalbarinadi. Buni "Qoblan", "Mәspatsha" dәstanlarinan aniq kөrio‘imizge boladi. "Mәspatsha" dәstaninda perzentsiz Әbdikerim bayg‘a tүsinde "jeti pir" ayan berip, perzentli bolatug‘ini xaqqinda xabar keledi.
1. Berdibayev R. Qazaq eposi. Almati, 1982, 104-bet.
2. Korogli X. Pesni Korkuta. Jurnal "Sovetskaya tyurkologiya" №2, 1971, str. 110.
3. Dәo‘karayev N. Shig‘armalariniń toliq jiynag‘i. II tom. Nөkis, 1977, 75-bet.
Yendi perzentsizlik motiviniń sүo‘rstlenio‘i "Yusup-Axmet" dәstaninda da ushirasadi. Onda da, yag‘niy dәstanda aytilio‘insha Isfi xan jurtiniń patshasi Bozug‘lanxanniń hesh bir perzenti bolmaydi. Sol ushin da patsha өzinin Әlibek, Bag‘ibek atli yeki sәrkardasina yeki karindasin berip kүyso‘ stip aladi.1 Dәstanda Bozug‘lanxanniń bunday is tutio‘i ssheyinnen aling‘an qubilis smes, al, oniń taxt miyrasxorin, өz yelinin keleshegin oylao‘inan kelip shiqkan jag‘day (Kelesi misallarda usi kitaptan alinadi). yekeni kөrinedi.2 Nәtiyjede Bozug‘lanxan yeki qarindasinan tuo‘ilg‘an jiyenleri Yusupbek hәm Axmetbekke on miń үyli yelatti yenshige berip g‘amxorliq yetedi. Demek, Bozug‘lanxan obrazi menen Baybura- bek xәm Dirsexan obrazlariniń jasalio‘inda qanday da bir sәykes- lik barlig‘i bayqaladi. Soni da aytio‘imiz kerek, "Yusup-Axmst" dәstaniniń ekspozitsiyasinda "Alpamis", "Mәspatsha" hәm "Fәrip ashiq" dәstanlarinda ushiraspaytug‘in biraq kөpshilik xaliq dәstanlarinda xәm yerteklerinde sүo‘retlenetug‘in syujetlerdiń biri saray ishindegi o‘әzirler tәrepinen patsha xәm oniń tuo‘g‘an-tuo‘isqanlariniń bag‘i-dәo‘letin qizg‘anip, arag‘a ot taslao‘i, solay yetip yeki jaqtiń qarama-qarsilig‘in tuo‘dirip, tuo‘isqanlardiń arazlasio‘ina alip kelio‘i kusag‘an syujetler berilgen. Bunday syujet "Qorkit ata kitabi"niń "Dirsexan uli Buqashjan" atli 1-jirinda da saqlan- g‘an. Bul yeki dөretpedegi uksas syujetlerdiń berilio‘i xәm patshalar obraziniń jasalio‘indag‘i sәykeslik sonda. "Yusup-Axmet" dәstaninda Isfixan jurtiniń patshasi Bozug‘lanxan o‘әzirleriniń shug‘il sөzine inanip yeki jiyeni Yusupbek xәm Axmetbektiń kaladan shig‘ip kstio‘in talap yetse, "Dirsexan uli Buqashjan" atli jirda Dirsexan kasindag‘i 40 jigittiń, yag‘niy o‘әzirleriniń shug‘il sөzine inanip balasi Buqashjandi өltirmekshi bolip xәreket jasaydi. Al, yendi bunday detal parsi-tәjik әdebiyatiniń klassigi Abulkasim Firdao‘siydiń "Shaxnama" (X әsir) dәstaniniń syujetinde de sәo‘lelengen, onda dushpanlardiń qastiyanlig‘i sebepli Rustem
1. Karaqalpak folklori. XVI tom. Xүrlika-Xamra. Ashiq-Nәjep, Yusup- Ziliyxa, Yusup-Axmet. Nөkis. 1986, 161-bet.
2. Jumaniyozov R. "Yusuf va Axmad" dostoni va uning o‘g‘uz yodnomalari bilan munosabati. "Uzbek tili va adabiyoti" jurnali. 1990, №3, 46 -bet.
өz balasi Suxrab penen jekpe-jek urisqa shig‘ip balasin өltiredi.1
"Qorqit ata kitabi"niń I hәm III jirlariniń baslanio‘inda pүtkil Oguz yeliniń xani Qam-Fan uli Bayandur xanniń barliq oguz beklerin jiynap toy berio‘i siyakli syujet qaraqalpaq dәstanlarinda da ushirasadi. Oniń үstine sol toyda (bul 1 jirda) perzentsiz adamlarg‘a islenetug‘in bizge belgisiz dәstүr beriledi. Misali "ul perzenti barlardi aq otao‘g‘a kirgizip, qizil koydin basin tartio‘i, al, perzenti joklar kara otao‘g‘a kirgizilip, astina kara kiyiz tөselip, atag‘ina qara qoy soyilio‘i"2 qusag‘an qәde qarakalpaq eposlariniń ishinde "Xүrliqa-Hamra" dәstaninda sәl baskasha formada bilayinsha beriledi: "Toyg‘a kelgen biyperzent adamniń beline sүyek qistirip, atiniń kuyrig‘ina sheńgel baylaydi3. Demek, bul yeń әyyemgi dәo‘irlerdegi saxra dalalarinda jasao‘shi kөshpeli jao‘inger kәo‘imler dәstүrleriniń biziń dәo‘irimizge jetip kelgen bazi bir yelesleri bolsa kerek. Sebebi, jirda kөrinip turg‘aninday-aq ruo‘, qәo‘im basshilariniń өz ornin basqanday, yelin jao‘dan qorg‘ag‘anday ul perzenttiń bolio‘ina ayriqsha keo‘il bөlgeni seziledi.
"Korqit ata kitabi"niń "Bamsi-Beyrsk" jirinda da hәm "Alpamis", "Fәrip-ashiq" dәstanlarinda da yeki tenles baylardiń biri ulli, biri qizli bolg‘aninda Bamsi hәm Banu-Chechekti, Alpamis hәm Gүlparshindi yaki G‘әrip xәm Shaxsәnemdi bir-birine atastirip, aklay kuda bolio‘lari birdey uksasliqka iye. Jazba yestelikte de, ao‘izeki miyrasimizda da basli kaxarmanlar eposlarg‘a tәn sүo‘retleo‘ usili boyinsha birden yer jetedi xәm yer jүrek, aybatli, batir jigit bolip jetilisedi. "Korqit ata kitabi"niń syujetinde de qaraqalpaq xaliq dәstanlariniń syujetinde de batirlar obraziniń jasalio‘ina ayiriqsha kso‘il bөlinedi. Misali, Bamsi 15 jasinda әkesiniń jibergen sao‘dagerlerins topilis jasag‘an 500 gәo‘irge jal-
1. Abulkasim Firdavsiy. Shoxnoma. Toshkent, 1984.
2. Qorqit ata kitabi. Almati. "Jazushi", 1986, 11-bet (Kelesi misallarda usi kitaptan alinadi).
3. Qaraqalpaq folklori. Kөp tomliq. XVI tom. Hүrlika-Hamra, Ashiq- Nәjep, Yusup-Ziliyxa, Yusup-Axmet. Nokis, 1986, 19-bet.
g‘iz өzi uris jүrgizip jeńiske yerisse. Bukash 15 jasinda Bayandu xan sarayindag‘i jabayi өgiz benen ayqasip, oni өltirip yerlik kөrsetedi.
"Oguz-Qaziliq balasi Iskenk tuo‘rali" VSHI jirda balasi Iskenk 15 jasina shiqqanda Tagavor yelinde tutqinda jatirg‘an әkesin kutqarip qaytadi. Al, qaraqalpaq dәstani "Alpamis" ta Alpamis 14 jasinda jalg‘iz өzi Tayshixanniń jurtina atlanip, Qarajan menen gүresip jeńiske srisedi. Qoblan jүdә jas o‘aqtinanaq qoriqpastan Seydimxan pashaniń yeline bir өzi atlansa, Mәspatsha 16 jasinda jalg‘iz өzi uzaq yellerge Ayparshaniń deregin izlep shig‘adi. Bolajaq batirlardiń kүtә jas o‘aqitlarinan baslap-aq qaharmanliq yerlik kөrsetio‘i әyyemnen kiyatirg‘an batirliq jirlarina tәn dәstүrlik sүo‘retleo‘lerdiń bir formasi bolsa kerek. Sebebi, bunday sүo‘retleo‘ler yertedegi jazba ssteliklerde de өz sәo‘lesin tapqan. Mәselen, VI-VIII әsirlerdiń jazba yesteligi bolg‘an "Orxon-Yenisey" jazio‘larinda sөz yetiletug‘in bas kaxarman Kүltegin1 hәm Xәsirde jazilg‘an A.Firdao‘siydin atakli "Shaxnama" dәstaniniń qaxarmani Rustemler jүdә jas o‘aqitlarinda aq pildi өltirip batirliq kөrsetedi.2 Al, "Oguznama" jazba yesteliginde Oguz xan 12 jasina shiqqanda yeliniń malin jalmap, xaliqqa ao‘ir apat keltirip turg‘an Qiyat atli jabayi ańdi өltirip, basin kesip, әkesine әkelip beredi.3 Usilayinsha yeski folklorliq syujetlerdiń xalqimizdiń ao‘izeki qaharmanliq dәstanlari bolg‘an "Alpamis", "Koblan", "Kirik qiz", "Mәspatsha" t.b.epikaliq miyraslarimizdiń syujetinde yelege shekem saklanip kiyatirg‘anlig‘iniń gүo‘asi bolamiz. "Qorqit ata kitabi"nda yertedegi kөshpeli dala xaliqlarina tәn әyyemgi dәstүrlerdin biri bala tuo‘ilg‘aninda yemes, al, birinshi yerlik kөrsetip, qan tөkkennen keyin og‘an yekinshi ret at qoyilio‘ meresimi saklang‘an. Bul dәstүr xaqqinda Altay yerteklerin izertleo‘shi V.Verbitskiy: "Isim tuo‘ilio‘dan-aq smes, al batir өz boyinda kүshti sezgen hәm oni sao‘ashta kөrsetio‘ge tayarlanip atirg‘an o‘aqitta
1. Sherbak A.M. Oguz-name. Muxabbat-nams. Moskva. 1959, str. 18.
2. Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Izd. ANSSSR. Moskva-Leningrad, 1951, str-40.
3. Abulkasim Firdavsiy. Shoxnoma. Toshkent, 1984, 91-92-betler.
qoyiladi. Isimler sao‘ashta yamasa urista kaharmanliq kөrsetkennen soń qoyiladi"1 -dep jazadi. Sonday-aq usig‘an uqsas mag‘lio‘matti Grek tariyxshisi Gerodot Yedil boyinda jasao‘shi sarmat alanlar yelinde jao‘ menen urisip qan tөkpegen birde-bir qizdiń yerge shigio‘g‘a haqisi joq bolg‘anlig‘i haqqinda bayanlaydi. 2
"Qorqit ata kitabi"niń I hәm III jirlarinda Dirsexanniń hәm Bayburabektiń balalariniń 15 jasinda kөrsetken yerlikleri ushin oguzlardiń piri Qorqit ata kelip, birine Buqash (kishi өgiz), birine Bamsi-Beyrek (boz atli jigit) degen at beredi. Al, "Tobekөz dәo‘di өltirgen Bisat tuo‘rali" VIII jirda Qorqit ata Aruzdin balasin Qiyan Seyilxan yelinen shiqqan ańga uqsatip Bisat dep at qoyadi. XVI әsirdiń tariyxshisi Abul-g‘azi Baxadurxanniń "Shajarayi tarokima" ("Tүrkmen shejiresi") miynetinde Qorkit ata og‘an Tuman dep at qoyadi3. Soni aytio‘imiz kerek. Og‘uz eposinda bas qaharman sipatinda qatnasatug‘in Qorqit ata obrazi batirlardiń siyinar kәramatli piri, aqilgөy jәrdemshisi xizmetin atqario‘i jag‘inan qaraqalpaq dәstanlarindag‘i tuo‘ilg‘aninda balanin atin qoyatug‘in hәm batirlar qiynalip qisilg‘anda olardiń jәrdemshisi xәm aqilgөyi rolin atqaratug‘in Kәmbil pirler, Qizir Ilyas, Fayip Yerenler obrazin sske tүsiredi. Al, yendi "Qorqit" jirlarindag‘iday karaqalpaq dәstanlariniń syujetinde de birinshi atin (ismi) bala tuo‘ilg‘aninda, al, yekinshi atin (ismi) kan tөgip yerlik kөrsetkennen soń qoyio‘ dәstүri "Alpamis" dәstaninin qaraqalpaqsha Kurbanbay jirao‘, өzbekshe Fazil Yuldash variantlarinda aykin sәo‘lelengen. Misali, өzbekshe versiyasinda Hәkimbek jeti jasinda әkesiniń on tөrt batpan turatug‘in oq jayin atip asqar tao‘diń yeń biyik tөbesin kulatadi xәm usi batirlig‘i ushin Alpamis dep ataladi4.
1. Verbitskiy V.I. Altayskis inorodni. Moskva, 1983, str. 145.
2. Gerodot. Istoriya v devyati knigax. Leningrad, 1972. str. 276.
3. Kononov. A.N. Rodoslovnaya turkmen. Sochineniye Abu-l-gazi xana xivinskogo. Izd.AN SSSR. Moskva-Leningrad. 1958, str. 58.
4. Alpomish. әzbek xalq dostonlari. Toshkent. 1992, 9-bet.

Hәtteki, "Orxon-Yenisey" jazio‘larindag‘i teksten Kүlteginniń ismi de batir adamlarg‘a qoyilatug‘in at (ismi) yekenligi menen tanisamiz.1 Demek. biz dәstanlardiń syujetinde hәm jazba miyraslarda әyysmgi kөshpeli xaliklardiń yeski dәstүrlerin өz yeline korg‘an bolarliq qaxarmanlardi, alp-batirlardi ańsag‘an olardiń arzio‘-әrmanlariniń slesin kөremiz. Mәselen, bolajak batirdi Alpamis, Alpamsha, Bamsi, yag‘niy "alp", "batir", dep atao‘i yaki Buqash "bug‘a", "өgiz" dep kүshli hayo‘an atina qoyio‘i, yamasa Bisat dep an atina baylanistirio‘inin өzi-ak bizin pikirimizdi dәlilleydi. Soniń ushin da akademik V.M.Jirmunskiydiń aytio‘insha xaliq qaxarmanliq dәstanlarina, yertek jirlarina VI-VII әsirleri dөrelip, tүrki qәo‘imlerinin arasina tegis jayilg‘an Alp (sr) haqqindag‘i ańizlar negiz bolg‘an bolio‘i kerek. Sebebi, bul ańizlar tүrkiy xaliqlariniń ishinde, әsirese Oguz-qipshaq toparindag‘i xaliklar arasinda keń sөz stiledi2.

Tүrkiy xaliklardiń eposlarinda batirlardiń kural-jarag‘ina, sao‘it saymanina ayriqsha diqkat bөlinedi. Mәselen, Oguz eposinda Bayburabek jańa tuo‘ilg‘an balasina dәslep batirliq kural-jaraq alip berio‘di oylap, alistag‘i Rum yelinen at, nayza, oq jay әkelio‘ge sao‘dagerlerin jumsaydi. Al, "Alpamis" dәstaninda Alpamistiń jүdә jas o‘aqtinan-aq at tanlao‘ina babasi Qultay jәrdem yetedi. "Mәspatsha" dәstaninda Mәspatsha 15 jasina shiqqanda: "Atasi Әbdiksrim bay balasiniń pikirin, kiyalin baykadi. Malin alti bөlip, bir bөlimin bag‘ishlap tuqimi kөpke mәlim, ati shiqqan. Mәnjүn degen tulpardi satip alip, tәblesine bayladi. Ustalardi jiydirip, bedeo‘diń yer-turmanin sayladi. Niyet penen buyirtip, kario‘-jarag‘in da takladi. Balasinin boylarin kөrip, sirtinan baklap, tүrli parizin orinlap, ski qoli jag‘asinda bolip baba jүrs berdi3 -dep sүo‘retlenedi. Al "Yusup-Axmst" dәstaninda Bozug‘lanxan yeki jiyeni Yusulbek xәm Axmetbekti ardaklap on miń үyli slatti yenshige berip xaliqqa basshi
1. Malov S.Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pismennosti. Izd.ANSSSR. Moskva-Leningrad. 1951. str. 40.
2. Joldasbekov M. Terennen shiqqan tekti soz. "Qazak өdebisti" gaze- tasi. 1985, 26-aprel
3. Qarakalpaq folklori Xtom. Mәspatsha. Nөkis. 1982, 30-bet.(Kele- si misallarda usi kitaptan alinadi).
yetip qoyadi1. Bunda da yendi yer jetip kiyatirg‘an Yusup, Axmetke kүshli diqqat bөlingeni seziledi. Usilayinsha bolajaq batirlardiń keleshegine үlken isenim menen qarao‘da Oguz eposinda da, karaqalpaq dәstanlarinda da jaqinliq barlig‘in kөrsmiz. Oniń үstine bul dөretpelerde yertedegi kөshpeli tүrkiy tilles xaliklarg‘a tәn bolg‘an ul balalardi jasinan-aq өz yelin sirtki jao‘lardan korg‘ao‘shi batir boladi degen xaliklik isenimniń izleri saklanip qalg‘an. Bunnan basqa da aytio‘g‘a turarliq bir jag‘day "Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlarda xәm qarakalpaq dәstanlarinda batirlardiń өzlerine atastirilg‘an qizdi yaki basqa jurttan өzine ilayiq qalinliq izleo‘i uqsas tүrde bayanlanadi. Mәselen, "Mәspatsha" dәstanindag‘i Mәspatshaniń өzine ilayiq qalińliq izleo‘i "Oguz-Qańli balasi Qan-Tөrәli xaqqinda" dep atalio‘shi IV jirdiń baslanio‘i menen birdey. Yeki dөretpede de batirlar Mәspatsha hәm Qan-Tөrәli өzlerine mүnәsip yardi өz yellerinen taba almaydi. Bul ati atalg‘an eposlardag‘i qaharmanlardiń basqa jurttan qiz izleo‘ detali boyinsha rus folkloristi V.Ya.Propp: "Qosiq bәrhama qaxarmanniń үyinen atlanip shig‘io‘inan baslanadi. Sebebi, ruo‘shiliq dүzimi dәo‘irinde xayalin basqa ruo‘dan alio‘, yag‘niy oni izlep anao‘ yamasa minao‘ araliqtag‘i alis jerge jөnep ketio‘ tiyis bolg‘an. Xaliq poeziyasinda kelin, әdette, alis jerden alip kelinedi2, dep jazadi.
Sol siyakli "Qan-Tөrәli" jirinda da hәm "Mәspatsha" dәstaninda da yeki batirdiń da өz slinen өzlerine "ilayiq qiz izlep taba almay" basqa jurtqa ketio‘ine baylanisli, olardiń xarakter xәm obrazlariniń jasalio‘indag‘i sәykeslikti kөremiz. Al, yendi bul yeki dөretpe arasindag‘i ayirmashiliq, Mәspatsha Ayparshaniń xabarin tүs kөrio‘ arqali bilse, Qan-Tөrәli Trapezunt patshasi Tagavordiń Seyiljan sulio‘ atli qiziniń xabarin әkesi arqali biledi. Sebebi, Oguz-Qańli balasi Qan-Tөrәlini үylendirio‘ maqsetinde өzi qiz izlep shig‘adi. Әkeniń өz balasi ushin qalinlik izlep shig‘io‘i tүrkiy taypa xaliklarinda әyyemnen kiyatirg‘an dәstүr skenligin akademik V.M.Jirmunskiy orinli atap өtken sdi xәm
1. Qaraqalpak folklori. XVI tom. Nokis.1986, 161- bet.
2. Propp V.Ya. Russkiy geroicheskiy epos. Izd. Nauka. Leningrad. 1955. str. 40.
usig‘an uqsas epizod qirg‘izlardiń "Manas" dәstaninda, "Yer Teshtyuk" yerteginde bar yekenligin kөrsetip өtedi1. Hәtteki, әkenin balasi ushin qiz izleo‘ motivi shig‘is xaliqlari arasina keń taralg‘an "Sayatxan-Hamre" dәstaniniń syujetinde de ushirasadi.2 Onda Ashiq Axmet baba balasi Hamre menen birge yel gezip ketedi xәm balasina sүygen qizi Sayatxandi tabio‘ina jәrdem beredi.
"Kan-Tөrәli" jiriniń syujstinde semya mәselesi, әkesi yer jetken balasin үylendirio‘ dәstүri, ulio‘ma muxabbat mәselesi ayriqsha jirlanadi. Demek, ski dөrstpeniń de tiykarg‘i syujetlik ideyasi birdey, derlik. Qan-Tөrәli menen Seyiljan sulio‘ hәm Mәspatsha menen Ayparsha da өz muxabbatiniń yerkinligi ushin sirtqi dushpanlarina qarsi qaxarmanliq penen gүres jүrgizedi.
Yendi "Korqit ata kitabi"niń "Bamsi-Beyrek" jirinda tәrip- lengen batirlardiń өzlerine atastirilg‘an qizin izlep shig‘io‘ina megzes syujet "Alpamis", "Fәrip-ashiq" dәstanlarinda da saklanadi. Biraq, bul "Fәrip-ashiq" dәstaninda өzgertilgen tүrinde beriledi. Onda G‘әriptiń әkesi өlip qalio‘ina baylanisli Shaabbaz patsha өz shәrtin buzip qizi Shasәnemdi G‘әripke berio‘den bas tartadi. Sol ushinda Fәrip өzine atastirilg‘an kizin өmir boyi izlep muptala boladi, Fәriplik dәrbәdәrlikke tүsedi. Bul jag‘inan "Fәrip-ashiq" dәstaniniń syujetinde sońg‘i feodalizm jәmiystindegi bay hәm jarli degen, klassliq bөlinio‘shiliktiń tәsiri tereń sindirilgenligi seziledi. Sonliqtan da Oguz eposina jatatug‘in "Bamsi-Beyrek" xәm "Kan-Tөrәli" jirlari sońg‘i qarakalpaq dәstanlarinan syujetiniń әyyemiyligi menen ayirilip turadi. Mәselen, Bamsi-Beyrektiń xәm Kan-Tөrәliniń өz әkesine: "Kiz әperetug‘in bolsań mennen burin atqa minetug‘in, mennen burin jao‘diń gellesin alatug‘in qizg‘a үylendireseń" (Sonda, 73-bet) degen shәrti keyingi dәo‘ir qaraqalpaq dәstanlariniń ishinde tek g‘ana "Gөrug‘li" dәsta niniń "Qirmandәli" shaqabinda saklang‘an.
1. Jirmunskiy V.M. Tyurkskiy geroicheskiy epos. Leningrad. 1974. str.579. 1985.
2. Qaraqalpak folklori. XIV tom. Fәrip-ashik. Sayatxan-Xamra. Nөkis,
Onda Qirmandәli өz әkesine: "Kimde-kim meniń menen saz shertip aytisio‘dan, gүresip jig‘io‘dan jeńiske srisse, sol adamg‘a kim bolg‘anlig‘ina qaramastan turmisqa shig‘aman"1, -dep shәrt qoyadi. "Alpamis" dәstaniniń syujstinde Baybөri xәm Baysariniń toyda ilaq oyini үstinde mәlellesio‘i, Baysariniń qalmaq xani Tayshixanniń jurtina kөship ketio‘i siyakli sońg‘i dәo‘irdegi feodalizm jәmiystindegi urio‘liq shashirandiliqti dәlilleytug‘in2 tartis berilgen. Sonliqtan Alpamis Gүlparshindi qalmak xani Tayshixanniń jurtinan izlep tapsa, Bamsi-Beyrek ańshiliq yetip, kiyik ao‘lap өzine atastirilg‘an Banu-Chechekti dalańliqta shatir kurip jatirg‘an jerinen izlep tabadi. Bul detal "Qiriq qiz" dәstaninda aytilg‘aninday Xorezmniń batiri Arislanniń ańshiliq yetip, kiyik ao‘lap jүrgeninde Gүlayimniń Qiriq kizi menen tao‘-tog‘ayli dүzde, yag‘niy Miyo‘ali atao‘inda shatir kurip әskeriy "mashqi" dan keyin dem alip atirg‘aniniń үstine kelip, ushirasio‘i kusag‘an syujet penen og‘ada uqsas. Bunda, "Bamsi-Beyrek" jirinda Banu-Chechektiń dalanliqqa shatir kurip, batirliq isler menen shug‘illanio‘i Gүlayim obrazi menen og‘ada jaqinliqqa iye yekenin kөrsetedi.3 Bul detal olar jasag‘an dәo‘ir hәm qaxarmanlardiń ata-tegi. shig‘isi bir-birine jүdә jaqin bolg‘anin anlatip turadi.
"Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlarda hәm "Alpamis" dәstaninda qizlardiń өzlerine talaban jigitlerge shәrt qoyip, jaris shөlkemlestirio‘ syujeti yeki dөretpede de birdey. Ayirmashilig‘i, Banu-Chechek (II jir) jaristiń үsh tүrin (at shabis, oq jay atisio‘, gүresio‘) shөlkemlestirse, Seyiljan sulio‘ (VI jir) үsh ań menen (arislan, өgiz, tүye) gүresio‘ shәrtin koyadi. "Alpamis" dәstaninda Gүlparshin qiriq kүnshilik jolg‘a at shaptirio‘ shәrtin koysa, bunday өzine talaban jigitlerge shәrt koyio‘ dәstүri "Qoblan" dәstaninda da saklanip, onda Qurtqa sulio‘ arsha ag‘ashtiń
1. Karaqalpaq folklori. Gөrug‘li. XV tom. Nөkis, 1986, 156-bet. (Kelesi misallar da usi kitaptan alinadi).
2. Maqsetov Q. Qaraqalpaq qaxarmanliq dәstanlariniń poetikasi. Tashkent. 1965, 72-bet.
3. Baxadirova S. "Kitabi dedem Qorqit", "Koblan", "Yedige" xәm xәzirgi әdebiyat xaqqinda oylar. Nөkis, 1992, 13-bet.
usha basindag‘i altin tүymeni atip tүsirio‘ shәrtin koyadi. Al, "Alpamis" dәstaniniń Yesemurat jirao‘ variantinda yeki shәrt (at shabis xәm gүres) boladi. Ulio‘ma jirdag‘i Banu-Chechektiń koyg‘an shәrtlerine өzbeklerdiń "Alpomish" dәstaniniń variantlarindag‘i Barchinniń өzine talaban bolg‘an qalmaq batirlarina qoyg‘an tөrt tүrli (bәygi, gүrss. sari jay atisio‘, teńgeni atip tүsirio‘) shәrti uqsas keledi. Al, VI jirdag‘i Seyiljan sulio‘diń үsh tүrli jabayi anlar menen gүresio‘ shәrtin qoyio‘i batisqa hәm shiqisqa tәn dәstүrler bolip tabiladi. "Bamsi-Beyrek" jirindag‘i Banu-Chechek obrazinin bir өzgesheligi shәrtlerdin orinlanio‘inda ol jigitler menen өzi kүsh sinasadi.

II BAP "QORQЫT ATA QITABЫ" HӘM QARAQALPAQ

(dәstanlariniń kөrkemlik baylanislari)
Xaliq ao‘izeki әdebiyat үlgileriniń kaysisin alip karasakta bay kөrkem sөz marjanlarin өz boyina jәmlestirgen altin g‘әziyneler yekenliginiń gүo‘asi bolamiz. Solardiń ishinde folklordiń yeń bay iri janrlariniń biri dәstanlardi oqip otirip, olardi atkario‘shi jirao‘, qissaxan, shayirlardiń ushqir qiyallari arqali dөregen fantaziyaliq sүo‘retleo‘lerdi, asira kөrkem bayanlao‘lardi, adamniń aqili ug‘ras kelmeytug‘in o‘akiyalardi ishki ruo‘xiy jan dүnyamizda lәzzetlenio‘shilik penen qabil stip, xaqiyqat (real), shinliq sipatinda tәn alip otiramiz. Olardiń mazmuninda belgili bir dәo‘irdiń tariyxiy hakiykatlig‘i da, mifologiyaliq-fantastikaliq sүo‘retleo‘ler de, xaliqtiń diniy isenimleri de sәo‘lelenip otiradi. Soniń ushinda professor Q.Maqsetov: "…dәstanlar ao‘izeki xaliq tvorchestvosiniń kөp g‘ana janrlariniń elementlerin өz boyina sińirip jibergen1, deydi. Hakiyqatinda da bul elementler dәstan tekstinin poetikalik katarlarinda yeń sulio‘ kөrkem sүo‘rstleo‘ kurallariniń jәrdemi menen jasalip otiradi.
Әlbette, biziń bүgingi dәo‘irimizge jetip kelgen dәstanlardag‘i bunday kөrkemlilik, bir yeki әsirdiń yaki bir neshe jillardiń g‘ana jemisi smes, al, yeń әyyemgi dәo‘irlerden berli jirlanip, shinlanip kiyatirg‘aniniń sheberlik өneriniń nәtiyjesi. Misali, "Orxon-Yenisey" jazio‘lari boyinsha izertleo‘ jүrgizgen I.Stebleva "Orxon-Yenisey" jazio‘larin tolig‘i menen әdebiy shig‘arma sipatinda qarap, oni qosiq dep tapkan yedi2. Sonliqtan da xaliqtiń әyyemnen kiyatirg‘an jazba xәm ao‘izeki miyraslariniń xәmmesine de sөzlerdi sulio‘ hәm kөrkem yetip bayanlao‘ usillari tәn bolip keletug‘ini bayqaladi. Biz izertleo‘ jumisin jүrgizip otirg‘an "Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlardiń Sirdәrya boylarinda shamanizm ruo‘xinda,
1 .Maqsetov Q. Qaraqalpaq kaxarmanliq dәstanlariniń poetikasi. Tashkent, 1965.
2 .Stebleva I. Poeziya tyurkov VI-VIII vekov. Moskva, 1965.
folklorliq dәstүri tiykarinda xәm oniń tikkeley tәsiri astinda payda bolg‘anlig‘in akademik V.Bartold xәm V.Jirmunskiyler jazg‘an yedi. Biraq "Qorqit" jirlari folklorlik stilde jazilip proza tүrinde bayanlanadi. Solayda bolsa, ol jirlar-kompozitsiyaliq kurilisi jag‘inan tek g‘ana prozadan turadi dep aytio‘ qiyin. Sebebi, prozaliq bayanlao‘lardiń jelisine qosiq tekstleriniń de yenip ketkenin sezemiz. Shininda da qosiq penen kөrkem prozaniń aralas qollanilio‘i әyyemgi jazba yesteliklerden de tao‘ilip atir. Ilimpaz I.Stebleva, joqarida aytip өtkenimizdey "Orxon-Yenisey" jazba yesteliklerindegi teksti tolig‘i menen qosiqqa jatkarg‘ani menen, onda kөlemli eposliq jirlardag‘i siyaqli qosiq arasinda "alg‘i sөz" taqilettegi tүsindirmeli bayanlao‘ xizmetin atqaratug‘in kөrkem prozaniń da aralas keletug‘inlig‘in ilimpaz M.Joldasbekov "Asil arnalar" atli miynstinde dәlillep kөrsetken yedi1 . Demek, epikaliq miyraslarda qosiq penen prozaniń aralas berilio‘i әyyemnen kiyatirg‘an eposliq dәstүrdiń biri yekenin kөremiz.
Yendi "Qorkit" jirlari XV әsirde belgisiz avtor tәrepinen bir kitapqa biriktirilgeninde, proza tүrinde bayanlang‘an, biraq sog‘an deyingi dәo‘irde, әsirler dao‘aminda hәzirgi epikaliq dәstanlarimiz siyakli ao‘izeki aytilip jүrgen. Sonliqtan da V.M.Jirmunskiy hәm X.T.Zarifov "Qorqit kitabi" kara sөz benen jazilg‘an, biraq, bir qatar orinlarda lirikaliq bөlekler, jirlar attan-aniq bilinip turadi. Olarda sintaksislik parallelizmniń hәm uyqaslardiń bolio‘i sońinan qara sөz benen ao‘mastirilg‘an qosiq formasi bolg‘anin kөrsetip turadi. Poemaniń anag‘urlim yerterektegi ao‘izeki bayanlamasinda mine usilar tүrk xaliklariniń xәzirgi dәstani ushin da әdettegi nәrse bolg‘an qosiq penen qara sөzdiń aralasio‘inan dүzilgen shig‘ar, bәlkim"2
"Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlardiń tekstleri xaliq eposlari siyakli prozaniń ishinde qosiqtiń aralas kelio‘inen turadi. Buni duris
1 .Joldasbekov M. Asil arnalar. Almati, 1990, 41-69-betler…
2 Jirmunskiy V.M… Zarifov X.T. Uzbekskiy narodniy geroicheskiy epos. Moskva, 1974, str. 12.
baklag‘an V.M.Jirmunskiy: "Bayanlao‘ qara sөz benen, barliq gәp bөlekleri qosiq formalarina iye bola bermese de, qaxarmanlardiń sөzleri (bireń-sarań өzgesheliklerdi yesapqa almag‘anda) tek qosik penen beriledi"1, dep jazg‘an yedi. Tap usinday pikirdi ilimpaz T.D.Melikov өziniń "O strukture stixotvornix tekstov "Knigi moyego deda Korkuta"2 atli maqalasinda bildirgen sdi. Haqiykatinda da "Qorqit" jirlarinda o‘aqiyani, yamasa sөz benen sөzdi baylanistirio‘da, jirdi aytip berio‘shi, yag‘niy bayanlao‘shi tәrepinen "Tinlayiq ne aytqan yeken", "Kөreyik, xan iyem, kimler kelgen yeken", "Xan iyem, ol ne sorapti, sog‘an keleyik", "Tińlańiz xan iyem" siyakli t.b. sөzler bayanlanip otiradi. Bul "Korkit ata kitabi"na yengizizilgen jirlardiń hәmmesinde syujetlik o‘akiyani bir adam tәrepinen emotsiyali yetip bayanlap berio‘ formasinda dao‘am yettiriledi. Bul jag‘inan "Korkit" jirlari arab xalkiniń "Miń bir tүn" atli әjayip yerteklerin yadka tүsiredi. Onda da o‘әzir kizi, qiziqli hikayalardi xang‘a bayanlap aytip berip otiradi. "Korqit ata kitabi"ndag‘i jirlardiń syujetinde sөzlerdi baylanistirio‘da dәnekerlik xizmet atqarip otiratug‘in bunday klishalar (qaytalao‘lar) qaraqalpaq xaliq dәstanlarinda da kөplep ushirasadi. Jirao‘ dәstandi jirlap otirip o‘aqiyani baylanistirio‘ ushin "yendigi sөzdi yesitiń", "onnan soń", "…sol o‘aqitta", "bir- yeki ao‘iz sөz sөyleydi", "Yendigi sөzdi Baysinniń yelatindag‘i Baybөriniń balasi Alpamistan yesitiń" (Өgiz jirao‘) t.b.siyakli sөzlerdi kөp qollanadi. Bular yeki dөretpede de bir adam menen yekinshi adamniń monologin berio‘de, yaki qaxarmanniń sөzin, is-hәreketin bayanlao‘da birdey bolip keledi. Xaliq dәstanlarinda proza әsirler dao‘aminda jirao‘-baqsilardiń repertuarinda shinlanip, olardiń improvizatorliq talanti arkali tolisip, "pisip" jetiliskenlikten, qara sөzdiń өzi qosiq siyakli, ishki uyqas penen aytilip, seslerdiń өz-ara үnlesio‘i, үnlesligi boyinsha tinlao‘shig‘a jetkerilip beriledi. Sonliqtan da qaraqalpaq qaharmanliq
1.Jirmunskiy V.M. Tyurkskiy geroicheskiy epos. Leningrad, 1974, str. 616.
2. Melikov T.D. O strukture stixotvornix tekstov "Kniga moyego deda Korkuda" jurnal "Sovetskaya tyurkologiya", № 1, 1988, str. 28.

dәstanlarin izertlegen Q.Maqsetov: "…dәstanlardag‘i proza janriniń basli өzgesheligi uyqasimlilig‘i, muzikalilig‘i menen ayriladi"1, dep jazg‘an yedi. "Qorqit" jirlarin arnao‘li izertleo‘shi ilimpazlardiń biri X.Korogli yesteliktegi hәm dәstanlardag‘i prozalik bayanlao‘lardiń өzgeshelikleri tuo‘rali tomendegishe pikirlerin bildirgen yedi: "Qorqit ata kitabi"ndag‘i proza dәstanliq prozadan pikirdiń xәm mazmunniń keńligi menen өzgeshelenedi. Yeger dәstanlarda tiykarg‘i mazmun dәstanniń poeziyaliq bөlegine jүklenip, al prozalik bөleginde syujeti qisqa bayanlanatug‘in bolsa, al, "Qorqit ata kitabi"niń prozaliq bөlegi poeziyaliq bөleginen kem yemes dәrejede poetikaliq obrazlarg‘a toli hәm estetikaliq jaqtan tәsirli, soniń menen birge tiykarg‘i syujetlik izbe-izlik oniń usi (prozaliq) bөleginde sүo‘retlenedi"2, deydi. Soni aytio‘imiz kerek, "Qorqit" jirlarin sń birinshi ret rus tiline ao‘darg‘an akademik V.V.Bartold jirda keletug‘in qosik katarlarin kontekstegi prozadan bөlip kөrsetpegen yedi. Degen menen jirda bayanlao‘ menen beriletug‘in prozaniń өzi kөrkem bolip keledi. Soniń ushinda "Qorqit" jirlarindag‘i proza menen bayanlang‘an tekstiń өzinde sөzdiń logikalilig‘i menen emotsionalliq boyao‘i, o‘aqiya menen xarakterdiń sәo‘lelenio‘ine obyektivlilik beredi, dep kөrsetedi ilimpaz X.Korogli hәm ol, "Dirsexan uli Buqashjan" atli 1 jirdan tөmendegishe misal keltiredi: "Dirsexan өz xayalina arnap dańki jer jarg‘an toy berdi, өz tilegin aytip jalbarindi, ayg‘irlardi, nar buo‘ralardi hәm qoshqarlardi soydirdi, toyina ishki oguzlar menen sirtqi oguzlardiń beklerin shaqirtti, ashti kөrse toydirdi, jalanashti kөrse kiyindirdi, karizg‘a belsherinen batqandi kөrse, karizin tөlep kutqardi, tөbe-tөbe gөsh үydirdi, mol-kөl yetip kimiz atlatti (pistirdi). (Hәmme) qol kөterip, (oniń xaqina) duo‘a yetti". Bul misal qisqa sөzlilik penen xarakterlenip, kөplegen pauza arqali өzine tәn intonatsiyasi menen jasalip, өz ishine, hәtteki, rifma. assonans hәm alliteratsiya elementlerinde qamtig‘an.3

1. Maqsetov Q. Qaraqalpaq qaxarmanliq dәstanlariniń poetikasi. Tashkent, 1965, 269-bet.
1.Korogli X. Stilisticheskiye osobennosti "Kniga moyego deda Korku- ta". Jurnal "Sovetskaya tyurkologiya" № 2, 1975, str55
2. Korogli X.G. Proza ili poeziya? (O "Knige moyego deda Korkuta"). Jurnal "Sovetskaya tyurkologiya", №2, 1974, str. 52.
Usinday yetip qara sөzdiń jupkerlesip, belgili bir intonatsiya menen uyqasimli bolip aytilio‘in qaraqalpaq dәstanlarinda da kөplep ushiratio‘g‘a boladi. Misali, "Alpamis" dәstanindag‘i Baysariniń (Baybөrige өkpelep) kөship baratirg‘an jerinen misal keltireyik: "Zar-zar jilap, kempir menen qiz tүyeniń үstinde kete berdi. Bul ketio‘den ketti, shөllerdi segbir yetti, tүlki jүrmes tүneyden, tүnde qoyin aydadi, qarsaq jүrmes qalińnan qayirip malin aydadi. Otlaq jerde konadi, shimkentli jerde tүslendi, neshe ay, neshe mezgil bolg‘anda, өldim-taldim degende, kalmaqtiń Bәndirgi degen tao‘inan Baysari bay malin aydap zordan-zorg‘a өtedi" (15- bet). Bunda sөzlerdiń kurilisi jүdә yerkin xarakterge iye bolip, buo‘in tenligi saklanbaydi. Biraq, xaliq danalig‘inan dөretilgen sulio‘ sөzler, bay sүo‘retleo‘ kurallariniń jәrdeminde өtkir xәm kөrkem yetip beriledi. "Korkit ata kitabi"nda jirdi bayanlao‘shiniń, yag‘niy ozanniń, al, qaraqalpaq dәstanlarinda dәstandi atkario‘shi jirao‘din sөzi ayriqsha orin iyeleydi. Olar dөretpege ayriqsha tүr berip, sүo‘retleo‘ kurallari sheber isletiledi. Misali, "Oguz-Qanli balasi Qan-Tөrәli haqqinda" dep atalio‘shi VI jirda: "Oguzlar zamaninda jigit basina qiyinliq tәser bolsa, ol soni tүs kөrip biletug‘in yedi. Qan-Tөrәli uyqig‘a ketkende Seyiljan sulio‘: "Mag‘an ashiq bolip talasip jүrgenler kөp yedi. Usilay jatqanda bizge jao‘ topilip, qosilg‘an jigitimdi өltirip, өzimdi alip ketse ne qilar yedi. Aq jүzime daq salip, әkemniń үyine qayta aparip taslasa ne bolar yedi?"-dep shorshindi" (80-bet). Bunda "Oguzlar zamaninda jigit basina qiyinliq tүser bolsa, ol soni tүs kөrip biletug‘in sdi", degen sөz jirdi bayanlao‘shi ozanniń sөzi. Ol dәstanda bayanlanip jirlanip atirg‘an o‘aqiyag‘a өzi "katnasio‘" arqali oni ayqinlastirip tүsinik berip tur. Sonday-ak, bul misalda ozanniń sөzinen soń qaharmanniń ishki monologi bayanlanip, sońinan avtor sөzi tuo‘ra gәp formasinda da kelip tur. Bug‘an joqaridag‘i "dep shorshindi" sөzi misal bola aladi. Usi taqilettegi uqsas sүo‘retleo‘lerdi qaraqalpaq dәstanlarinda da, yag‘niy "Alpamis", "Mәspatsha", "Yusup- Axmette" de kөplep ushiratamiz. Misali, "Alpamis" dәstaninda:
"Barshin degen aqilli qiz yedi. Bayshubardiń tөrt ayag‘indag‘i gүlmiyiqti alip, tөrt qisirdiń sүtin tөrt shelekke sao‘di, attiń tөrt ayag‘ina kiydirdi" (108-bet). "Әshimge keńesetug‘in adam bolmadi, qiysiq tayag‘in jerge shanship, og‘an jaman shөgirmesin qistirip, әne shөgirmege keńesipti, "shөgirmege keńespek" Әshimnen qalg‘an yeken" (137-bet). "-Jora, qonalqan bolsin!"-dep bir semiz qoydi tasladi, yemshekti ana berdi, irisqaldi quday jetkerdi, kүnde bir qoydiń gөshin jep, ao‘qatin alip jata berdi" (137-bet). Joqaridag‘i misallardag‘i "Barshin degen aqilli qiz yedi", "Shөgirmege keńespek, Әshimnen qalg‘an yeken", "yemshekti ana berdi, irisqaldi quday jetkerdi" sөzleri "Qorqit" jirlarindag‘i siyakli jirao‘ tilinen aytilip, oniń o‘aqiyag‘a katnasin hәm lirik qaharmanniń kөz-qarasin bildirip tur.1 Avtor sөzi tuo‘ra gәp formasinda dәstanlarda utimli qollanilip "dedi", "desti", "dep" sөzleri arqali jiyi isletiledi.
"Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlarg‘a xәm biz salistirip otirg‘an karaqalpaq dәstanlarina ser salg‘anda, ozan hәm jirao‘ tilinen sulio‘ tәbiyat kөrinisi sүo‘retlenip, bul jүdә kөrkem hәm jan yendirip beriledi. Misali, "Salqin, salqin tań samali sskende, saqalli boztorg‘aylar sayray baslag‘anda, uzin murt pal hәrresi uyasinan өrgende, arg‘imaklar kisnep dao‘is bergende, tań atip, aq penen qara kөzge tүskende, stegi sulio‘ iyir-iyir tao‘lardan kүn kөzi kөringende, oguzlardiń yer jigitleri gүres maydanina tүse baslag‘anda, Dirse-xan yeles-qәpeste atina mindi de, qasina qiriq jigitin yertip, Bayandur xan toyina keldi" (11-bet), delinedi. Yendi qaraqalpaq kaharmanliq dәstani "Mәspatsha"dan misal alip kөreyik: "…Mәspatsha jolg‘a rәo‘ana boldi. Tao‘di-taslardi aqtarip, jeti kүn jol jүrdi. Ketip baratirsa, Alatao‘diń arasinda gүmistey jarqirag‘an bir bulaq tum- tusqa tarap, hәr sayg‘a burqirap ag‘ip atir. Oni kөrip Mәspatsha hayran bolip, jol tabalmay, bulaqti jag‘alap, үsh mezgil jol jүrdi. Bir bag‘i-bostanniń үstinen shiqti. Ańlap karasa, әnjir, almalar pisip, tompildap jerge tүsip, jag‘imli samal yesip, bүlbiller sayrap, kumirilar nama shegip, pattaq quslari hao‘az stip, kөrgenlerdiń yesi kstip turg‘an, bag‘i-bostandi kөrip, Mәspatsha qiyal yetti" 1 .Maqsetov Q. Qarakalpaq kaxarmanliq dәstanlariniń poetikasi. Tashkent, 1965, 272-bet.
(145-bet). Usilayinsha "Qorqit" jirlarindag‘i hәm qaraqalpaq dәstanlarindag‘i o‘aqiyalardi bayanlao‘ usillariniń әyyem dәo‘irlerden qabil yetilgen dәstүrlik usillar menen үnles kelio‘i, hәttski, jirshilar tәrepinen, dәstang‘a katnasio‘shi qaharmanniń ishki oy-keshirmelerin sүo‘retleo‘ usillariniń da sәykesligi үlken әxmiyetke iys. Misali, "Qorqit ata kitabi"niń I jirinda: "Sonda balag‘a oy keldi: "Jaydiń diyo‘alin bakan uslaydi, ol jayg‘a sүyeo‘, өgizdiń mańlayina men nesine tireo‘ish bolaman?"-dep, qolin өgizdiń manlayinan julip aldi da, oniń aldinan jalt berdi" (13-bet). Yamasa, "Bayburabek balasi Bamsi-Beyrek" atli III jirda: "Jigit үndemey, ishinen: "Bul zatlardi, qarizdar bolip, sao‘dager qolinan alg‘ansha, qarizsiz өz әkemniń qolinan alg‘anim duris bolar"-degen oyg‘a keldi" (36-bet). Bunday yetip qaharmanniń ishki qiyalin bayanlao‘ qaraqalpaq dәstanlarinda da ushirasadi, biraq olardiń "Qorqit" jirlarinan ayirmashilig‘i sonda, dәstandi atqario‘shi jirao‘ qaharmanniń aniq atin (ismin) atap kөrsetedi. Misali, "Mәspatsha" dәstaninda: "Mәspatsha qiyal yetti, "bul qalmaklar meniń yelime barsa, iyesiz jatqan slimdi shao‘ip alsa, atamdi, snemdi bende stip qalmaqqa aydap ketse, yeńkeygen g‘arri, yeńbeklegen jas, jesir-jetim, g‘әrip-kәser kop yedi jurtimda… Xalqimniń qanina qalmayin, qoldan kelse, bul kalmaqti yelime aparmayin, ata-anamniń keo‘iline dәrt salmayin, ne bolsam өzim bolayin, tәo‘yekel kalmaqqa at salayin, jeńsem jeńgenim jenilsem өlermen. Qoldan kelse abirayli bolip, yelime onnan son barayin, kүshim jetpese, әjelim qalmaqtan bolsa, usi jerde joq bolayin,-dep Ayparshani bir tao‘diń panayina qoyip, batirlik saltanatin tutip, tulparga tәjne shegip, ssabi jok kalmaqqa Mәspatsha atti qoyadi" (148-bet). Bunday misallardi qarakalpak dәstanlariniń xәmmesinde de ushiratio‘g‘a boladi. Birak xәr bir jirao‘diń atqario‘shiliq sheberligine hәm improvizatorliq talantina qaray, bular jeke өzgeshelikler menen berilio‘i mүmkin.
"Geroylardiń xәreketin sүo‘retleo‘ge qaraqalpaq dәstanlarinda az orin berilmeydi",-dep jazadi Q.Maksetov karaqalpaq qaxarmanliq dәstanlarin izertley otirip, olardiń prozasi yag‘niy nasiriy sөzlerdiń tәsir kүshi tuo‘rali: "ol hәrekstti sүo‘retleo‘ de janli, obrazli keledi, aytilayin degen pikirdiń siri anag‘urlim ashila tүsedi"1 -dep jazadi. Shininda dәstanlarda qaxarmanliq isxәreketleri jүdә kөrkem xәm sheber sүo‘retlenedi. Onin үstine dәstanlarda xayal-qizlardiń hәrekstin sүo‘retleo‘ basimiraq bolip keledi. Misali, "Mәspatsha" dәstanindag‘i Ayparshani sүo‘retlegen jerine nәzer taslayiq: "Keo‘illeri hallaslap, baslarin juo‘ip, shashlarin tarap, kәddin dүzep aynag‘a karap, burimlarin burap, tulimlarin tallap, tislerine tisho‘an jag‘ip, jilo‘a menen kasin qag‘ip, pәreń oramalin orap, ara berip өzine, sүrme jag‘ip kөzine, suymiriq kustay silanip, moyni toli hinji tag‘ip, qiyallanip, lali-jәo‘hardan kiyinip, tog‘izdan qәde tүyinip, batirga dәrkarin jiyinip, yardiń oramalin saylap, shin keo‘ilden kumarlanip, maqset penen qolaylanip, jүzleri gүl-gүl janip, keo‘illeri tao‘day tasip, tao‘istay taranip, simday beli buralip, jүzleri ayg‘a sholasip, kөrgenlerdiń aqilin alip, tillә-taji basinda, әyne on bes jasinda, sirin aytpay yar-dosina, jeńgesin alip qasina, әyne jatar o‘ag‘inda, shiqti yarina jollanip. Qarshig‘aday kiya bag‘ip, yar dәrtinen bag‘ri janip, polattay balqip, tolg‘an ayday shalqip, basarina yerinip, nar tekedey kerilip, yarina shinnan berilip, sarishaday tutim tutip, mәrdana basip, sallana kөship, kiyatir pinhami kүlip, Mәspatsha jollarin kүtip, ash bүrkittey intig‘ip, jatarda shiqqan Ayparsha, sәhәr o‘aqta zorg‘a jetti…" (68-bet). Al, yendi bunday yetip bir adamniń boyindag‘i qiymil-xәrsketlerdi hәdden tis gөzzal xәm obrazli stip bayanlao‘ "Qorqit" jirlarinda jetispeydi. Bul tәbiyg‘iy da, sebebi, dәstanlar jillar dao‘aminda jirao‘lar repertuarinda jetilisip, kөrksm sөz marjanlarin өz boyina sińirip jibergen. Al, joqarida da aytip өtkenimizdey "Korqit" jirlari qisqarg‘an tөrinde XV әsirde belgisiz avtor tәrepinen әdebiylestirilip xәm dөretio‘shilik jaqtan qayta islenip bir kitapqa biriktirilgen xәm jirdiń tekstinde arxaikaliq dәo‘irge tәn bayanlao‘lar orin alg‘an. Misali, "Korqit ata kitabi"niń I jirindag‘i Dirsexanniń xayaliniń xәreketlerine itibar berip qarayik: "…Kasina qiriq qiz nөkerin alip, orninan turip, shańg‘itip shao‘ip kiyatirg‘an Dirsexanniń aldinan shiqti. Hayal kirpiklerin aship, Dirsexang‘a qaradi,
1 . Maksetov Q. Ati atalg‘an miyneti, 275-bet.
kөzlerin ońg‘a-solg‘a birdey tikti, biraq balasin kөre almadi. Kөkiregi qars ayirilip, jүregi dүrsildep oynap ketti. Qina jaqqan kөzlerinen qan bolip jas aqti, dao‘is shig‘arip, Dirsexang‘a sөyley basladi" (16-bet). Usi misaldan kөrinip turg‘aninday-aq hayaldiń barliq ag‘zasin, nazli qiymil-xәreketlerin obrazli tүrde sүo‘retleo‘ usillari bunda jetise bermeydi. Xaliq dәstanlariniń prozasinda dialog ayriqsha xizmet atqaradi. Bul ski, hotteki, үsh adamniń sөylesio‘lerinen turip, dәstanda aktiv qollaniladi. Soniń ushinda professor Q.Maqsstov: "…bul sөylesio‘ler spektaklliq kөrinis payda yetip, xaliq ao‘izeki tvorchesvosindag‘i teatr iskusstvosiniń derekleri yesaplanio‘ menen birge dәstanniń prozasi dramaliq elementlerge de iye yekenin kөrsetedi"1 ,-dep baxalag‘an yedi. Shininda da bunday kөrinisti "Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlarda da ushiratamiz. Onda da yeki ya үsh adamniń sөylesio‘leri xәr bir jirdiń tekstinen tabilip otiradi.
Misali, "Oguz-Kanli balasi Qan-Tөrәli haqqinda"g‘i VI jirdan misal keltirip kөreyik: Oguz-Qańli: O, doslarim, meniń әkem kөz jumip, ol dүnyag‘a ketken soń, ornin men bastim. Bir kүni men de өlemen. Kөzimniń tirisinde, balam, seni үylendirsem degen oyim bar",-depti. Qan-Tөrәli: - Әks үylendirer bolsań, mag‘an qanday hayaldiń say keletug‘inin bilip al. Alg‘an hayalim өzimnen burin turatug‘in bolsin. Atqa mennen burin minetug‘in bolsin. Men gәo‘irler sline atlanar bolsam, og‘an hayalim mennen burin jetetug‘in bolsin, jәne jao‘diń basin alip, aldima tartatug‘in bolsin,-depti. Oguz-Qańli: Ey, ulim, sag‘an sulio‘ xayal kerek yemes, өzińe sherik bolatug‘in batir xayal kerek boldi g‘oy,-depti. Balasi (Qan-Tөrәli) og‘an: Ao‘a, өks, menin qөleytug‘inim sonday hayal. Bolmasa barmaqtay tүrkmen qizi mag‘an say kelmeydi. Olyar tөsegin kөtere almay, kursag‘i jazim boladi,-depti. t.b. (73-bet). Al, yendi "Alpamis" dәstanindag‘i qaxarman xәm personajlardiń sөylesken dialoginan misal keltiremiz: Tayshixan: -Keldiń be, Kөkaman! - dedi xan. Kөkaman: -Keldim. Tayshixan: -Qizin kөrdin be? Kөkaman: -Kөrgende qanday! Haqiyqat kөrdim.
1. Maksetov K. Ati atalg‘an miyneti, 276-bet.
Tayshixan: -Jaqsi ma yeken. - Jaman ba yeken? Kөkaman: -Jaqsi-jamanin bilmedim, bir kәsa sharap kolinda, shig‘ip yedi үyinen, beti ayday jarkirap, tura almadim aldinda kamis kibi qaltirap. (31-bet) t.b.t.s.
Bunday misallardi "Korqit ata kitabi"nan xәm qәlegen karaqalpaq dәstanlarinan da kөplep keltire berio‘imizge boladi. Buniń әhmiyeti sonda, yeki үsh adamniń sөylesio‘leri dөretpeniń prozasinda hәm qosiq qatarlarinda da tendey qollanilip, syujetlik o‘aqiyaniń shiyelenisio‘inde hәm sol shiyelenisken o‘aqiyadag‘i tүyinniń sheshilio‘inde basli xizmet atqarip otiradi, Bul sөylesio‘ler tekstlerde tuo‘ra gәp penen de, өzlestirilgen gәp penen de, bayanlao‘shiniń sөzi menen de aralasip kele beredi. Әsirese "Qorqit ata kitabi"ndag‘i jirlar tuo‘ra gәp penen berilip, avtor sөzi menen, yag‘niy bayanlao‘shi ozan tәrepinen bayanlanilip otiratug‘inlig‘in aytio‘imiz kerek. "Qorqit ata kitabi"nda xәm qaraqalpaq dәstanlarinda prozaliq bayanlao‘larda naqil-maqallar, aforizm sөzler jiyi paydalanilip bariladi. Tiykarinan " Qorkit ata kitabi"ndag‘i jirlarda naqil-maqallar prozada kөp qollanilsa, al, xaliq dәstanlarinda prozada da, qosiq qatarlarinda da ushirasa beredi. Biraq qaraqalpaq dәstanlarinda naqil-makallar kosiq katarlarina karag‘anda da prozada basimiraq qollanilatug‘inin sezemiz.
Misali, "Qorqit" jirlarinda bayanlao‘shi tәrepinen sөzlerdin arasinda: "O, xan iyem, at ayag‘i aqsaydi, ozanlar (jirao‘lar-P.K.) tili irkilmes", "Bug‘an Bayburabek ashio‘lanip: "Iytten tuo‘g‘an qurbanliqqa jaramas" degen (36-bet), "Iskenk bunnan ari og‘an: "Tuo‘rap jegen yet jaqsi, shөllep ishken suo‘ jaqsi, ashilmag‘an sir jaqsi…" (87-bet); "Begil kөzin aspang‘a tigip: " Aspan alis, jer qatti",-depti (102-bet); Jalg‘iz jigit jao‘ almas, juo‘san tүbi berik bolmas", degen bar" (103-bet) t.b. naqillar jirdiń o‘aqiyasi aytilip kiyatirg‘aninda orinli tүrde arasinda kollanilsa, skinshiden, bir pүtin abzas tamamlanip taza basqishka өtkeninde, yag‘niy jana gәp baslanardan aldin da bayanlao‘shi tәrepinen "Jańilmas jaq, sүrinbes tuyaq joq", "Qabirg‘ań bolsa jүrerseń shemirshek bolsa nig‘ayar" (13- bet), "At ayag‘i aqsaydi, ozanniń (jirao‘diń) tili uzin" (74-bet), "Kabirg‘an bolsa qatadi, sińiriń bolsa өsedi" (107-bet), "At ayag‘i sүriner, jirao‘diń tili sүrinbes" (117-bet) siyaqli naqillar, yamasa aforizmler menen baslanadi. Bunday yetip jirshi tәrepinen abzastan keyin gәp basinda aytilg‘an pikirdiń, yag‘niy taza gәptiń nakil menen baslanio‘i karakalpaq dәstanlarinda ushiraspaydi. Ushirassa da jүdә az yekenin bayqaymiz. Hayran qalarlig‘i sonda, "Qorqit ata kitabi"nan aling‘an joqaridag‘i naqillar hәm aforizmler jүdә tereń mәnili bolip kelio‘ menen bir qatarda yerte dәo‘irlerde dөretilio‘ine qaramastan biziń bүgingi sөyleo‘ tilimizde de aktiv qollanilip jүrgenligin aytio‘imiz kersk. Yendi usinday stip naqil-maqallardiń xәm aforizmlerdiń qollanilio‘in qaraqalpaq dәstanlarinda, soniń ishinde, "Alpamis". "Mәspatsha", "Yusup-Axmet" dәstanlarinda da kөplep ushiratamiz. Biraq dәstanlarda jirao‘ naqillardi o‘aqiyaniń arasinda orinli kollanip otirali, yag‘niy kanatli sөzler- ski dөretpede de qaxarmanniń yamasa jirao‘diń bayanlao‘larinda, tәriyplep sүo‘retleo‘lerin de aralasip qollanila beredi hәm gәpti sulio‘ xәm qisqa, tujirimli yetip berio‘de үlken hәmiyetke iye. Sonday-aq, "Qorqit ata kitabi"ndag‘i siyaqli qaraqalpaq dәstanlarinda da naqil-makallar "degen" sөziniń jәrdemi menen jasalip, bayanlanip otiradi.
"Qorqit ata kitabi"nda da, qaraqalpaq dәstanlarinda da proza kөbinese gәptiń birgelkili ag‘zalariniń tәkirarlanip kelio‘i menen jasaladi. Misali, "Qorqit ata kitabi"nda" "Bir kүni Ulash uli Tөlekustiń balasi, kem-ketiktiń panasi, kәo‘imler menen urio‘lardiń arislani, qara xaliqtiń jolbarisi, qońir attiń iyesi, Oraz xanniń әkesi, Bayandur xanniń kiyeo‘i, barliq oguz sliniń baxti, Oguz batirlariniń ag‘asi-Kazan-Salor tөseginen turip" (22 -bet), delinedi. Qaraqalpaq dәstanlariniń prozasi til kurilisi jag‘inan xәr qiyli formalari menen jasalip "Qorkit" jirlarinan ayirilip turadi. Soniń ishinde yeń kөp qollanilatug‘ini gәptiń birgelkili ag‘zalariniń tәkirarlanip kslio‘i, misali, "Alpamis" dәstaninda "-Sol o‘aqitta mama gөne mәsi, gөns gүpi, gөne toppi-bәrshesin kiyip tekenesin hayo‘anqaslap, halaqasin uzin taslap, jao‘lig‘in qiya jamilip, xasani beline salip jүre berdi"(33-bet),-dep keltiriledi.