Quramı bet

3-tema. Qaraqalpaq tilinde menshikli adam atlarınıń qurılısı
Jobası:
1. Kirisiw
2. Jay adam atları
3. Dórendi sózlerden boǵlan atlar
4. Qospa menshikli adam atları
Tayanısh túsnikler: Túbir hám dórendi túbir, atlıq, kelbetlik, feyil, sanlıq, sóz jasawshı qosımtalar, sóz túrlewshi qosımtalar, sub`ekiv baha formaları qısqarǵan menshikli adam atları, qospa menshikli adam atları
KIRISIW
Menshikli atlardıń morfologiyalıq qurılısın lingvistikalıq jobada izertlew aktual hám ele de izertlewdi talap etetuǵın máselelerdiń birinen bolıp esaplanadı. Sonlıqtan da adam atlarınıń grammatikalıq qurılısı bir qatar tilshi alımlardıń ilimiy miynetlerinde hám dissertaciyalarında hár qıylı tillerdiń materialarında ashıp kórsetiledi.
E.Begmatov ózbek tilindegi menshikli adam atların morfologiyalıq qurılısı boyınsha jay, quramalı hám qısqarǵan menshikli adam atları dep úshke bólip qaraydı. Ol ózbek tilindegi menshikli atlardıń morfologiyalıq, leksikalıq, sintaksislk usıllarda jasalatuǵınlıǵın dálili mısallar arqalı kórsetken. T.Januzaqov óziniń kandidatlıq dissertaciyasında qazaq tilindegi menshikli adam atların grammatikalıq qurılısına qaray jay hám quramalı dep ekige bóledi. Dissertaciyada qazaqsha menshikli adam atlarınıń qosımtalar arqalı jasalıwına hám sintaksislik dúzilsine ayrıqsha dıqqat awdarǵan. G.Sattarov tatarsha menshikli adam atların qurılısına qaray feyid dúzilimli hám atlıq dúzilimli bolatuǵınlıǵın dálillep kórsetedi. Sonday-aq, ol tatarsha atlarıdń fonetika-morfologiyalıq sistemasına hám dialektlik ózgesheliklerine jan-jaqlama lingvistikalıq tallaw isleydi. Z.A.Sadıkov azerabayjansha menshikli atlarınıń qurılısın jay, dórendi hám quramlı dep úshke bólip qaraydı. Olardıń morfologiyalıq, leksikalıq, sintaksislik hám semantikalıq jasalıw usılların ashıp kórsetedi.
Túrkiy tillerindegi adam atlarınıń qurılısı boyınsha usınday pikirler T.Qusimova, A.G.Shayxulov, V.U.Maxpirov h.t.b. miynetlerinde de kórsetilgen.
Kórip ótkenimizdey, túrkiy sem`yalas hár qıylı topardaǵı tillerde menshikli adam atlarınıń grammatikalıq qurılısı izertleniliwi jaǵınan bir baǵdarda lingvistikalıq nızamlar tiykarında ámelge asırıladı. Degen menen belgili bir tilde qoyılǵan hár bir at sol tildiń ishki nızamlıqlarınan ǵárezli ekenligi joqarıda kóretilgen miynetlerde jeterli dárejede ayqın kórinedi. Haqıyqatında da, qaysı bir tildegi adam atları sistemasın alıp qarasaq ta qurılısı jaǵınan jay, quramalı, dórendi bolıp toparlarǵa bólinedi. A.V.Superanskaya hár qıylı Indoevropa tilleridegi menshshikli adam atlarınıń qurılısı dástúriy jaqtan quramalı, dórendi hám apelyativlik bolıp bólinetuǵının kórsetedi. K.M.Musaev turkiy antroponimler qurılısı jaǵınan jay hám quramalı bolıp bólinetuǵının kórsetedi. Duńya tillerindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan usınday birdey klassifikaciyaǵa iye bolǵanı menen hám bir tildegi qoyılǵan menshikli at sol tildiń ishki nızamlıqlarına baǵınadı.
Basqa túrkiy tiller sıyaqlı qaraqalpaq tilindegi menshikli adam atları grammatikalıq qurılısı jaǵınan jay hám qospa (quramalı) bolıp ekige bólinedi.
I. Jay adam atları
Jay adam atları bir sózden jasalıp, túbir (qosımatasız) hám dórendi (qosımtalı) menshikli adam atları bolıp ekige bólinedi. Túbir menshikli adam atları Túbir menshikli adam atları tiykarınan alǵanda morfemalarǵa ajıratıwǵa bolmaytuǵın ǵalabalıq ózlerden jasaladı. Bunday atlar házirgi qaraqalpaq antroponimleri quramınıń eń kishi bólegin quraydı. Olardıń kópshiligi eski túrkiy hám túpkilikli qaraqalpaq tiliniń leksikalıq qatlamlarınan, al ayrımları basqa tillerden kelip kirgen sózlerden ibarat. Qaraqalpaq tilindegi túbir menshikli adam atları atlıq, kelbetlik, ráwish hám feyil sóz shaqaplarınan jasaladı.
I. Atlıqlardan jasalǵan menshikli adam atları. Bunday adam atları abstrakt hám konkret atlıqlardan bolıp keledi.
I. abstrakt atlıqlardan jasalǵan adam atları nárestege hám onıń ishki hám sırtqı ortalıqlarǵa boǵlan tilek ármanlarǵa baylanıslı bolıp keledi:
a) hayal-qızlarǵa baylanıslı: Ajar, Dáme, lázzet, Miyras, Miyassar. Muhabbat, Saltanat, Sáhár, Tárbiya, Úmit, Iǵbal h.t.b.
b) erlerge baylanıslı: Uzaq, Tuwel. Sadıq, Baqıy, Asqar, Artıq, Ańsat, Salamat, Rawaj, h.t.b.
v) Ortaq atlar: Esen, Aman, Rahat 4. Feyillerdiń jasalǵan jay menshikli adam atları.
Feyillerden jasalǵan jay menshikli adam atların jasawda ónimli qollanılatuǵın sóz shaqaplarınnan bolıp sanaladı. Qaraqalpaq tilindegi feyil tiykarlı jay menshikli adam atları tek buyrıq miyellerden ǵana jasalatuǵınlıǵın kóremiz: Imsın, Toqta, Saǵın, Jadıra h.t.b. Bunday feyillik jay menshikli adam atları qaraqalpaq tilinde az ushırasadı. Ulıwma alǵanda, jıynalǵan materiallarǵa tiykarlana otırıp, házirgi qaraqalpaq tilinde jay menshikli adam atlarınıń oǵada az ekenligin bayqaymız. Degen menen bul jay sózlerden jasalǵan menshikli adam atları qospa menshikli adam atlarında ónimli qollanıladı.
2. Dórendi menshikli adam atları Qaraqalapaq tilindegi dórendi menshikli adam atları tildiń ishki nızamlıqlarına sáykes sózlik quramda qollanılatuǵın grammatikalıq formalar arqalı beriledi. Bunda eski túrkiy tiliniń ayırım jaǵdaylarda, siyrek hám túpkilikli qaraqalpaq tiliniń sóz jasawshı forma jasawshı sóz túrlendiriwshi qosımtaları ónimli qollanıladı. Adam atlarında qollanılatuǵın qosımtalar qollanılıw órisine qaray ónimli hám ónimsiz bolıp ekige bólinedi.
Qaraqalpaq tilindegi dórendi menshikli adam atların jasawda ónimli qollanılatuǵın qosımtalarǵa -man, -men, -pan, -pen, -ban, -ben, -las, -les, -lan, -len, -lıq, -lik, -lik, -is, -ıs, -ısh, -das, tash. lı-li, -qın, -kim, -dik, -aw, -ew, -u, -sın, sin, al, el, ıl, l. n, in, ip, p, ıp, qan, ken, gen, gan, mıs, mısh affiksleri, al ónimsiz qosımtalarǵa -zar, -stan, -k, -im, -mek, -saq, -shın, -góy, -lar, -ler, -da, -mas, aq, ek, ar, er, tan, ı, a, e, y, t affiksleri. Qaraqalpaq tilindegi dórendi menshikli adam atlarınıń quramında tiykarınan alǵanda, atlıq, kelbetlik, feyil, sóz jasawshı qosımtaları hám seplik, betlik, tartım, kóplik sóz túrlewshi qosımtalı sózler ushırasadı. Sonlıqtan olardıń adam atlarındaǵı xızmetin esapqa ala otırıp hár bir qosımtaǵa arnawlı toqtawdı maqul dep esaplaymız.
a) Atlıq formalı atları I. -man, -men, -pan, -ban, -ben. Bul qosımtalar eski túrkiy tillerinde ushırasatuǵın grammatikalıq formalar bolıp tatbıladı.
Házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq sózler jasaw menen birge ol adam atlarında ónimli qollanıladı. -man, -ban afftiksleri qaraqalpaq tilinde túbir yamasa dórendi túbirden ańlatılǵan predmetti saqlawshı yaki sol obyektke qarawshı adamdı ańlatadı: qarazban, baǵman, jılqıman, dárwazaman, qaltaman h.t.b.
Al, qaraqalpaqsha adam atlarında tek túbir sózlerge qosılıw arqalı beriledi, túpkilikli qaraqalpaqsha antroponimlerdiń sońında da qollanıladı: Ayman, Bayman, Begman, Elman, Erman, Qalman, Qaraman, Qaraman, Qoshman. Qulman, Tawman, Toyman, Ulman. Bekpan, Espan, Sulıwpan. Taspen, Narmen h.t.b. Ol basqa tillerden kelip kirgen antroponimlik tiykarlardıń da sońında keledi: Gulman, Gupan, Pirman, Seytpan, Seytman, Serman, Dospan. Mehriban h.t.b. Bul affikstiń dórendi túbirge qosılıwı arqalı jasalǵan menshikli adam atları házirgi tilde joqtıń qasında: Húrli-man.
T.Januzaqov -man, -men, -ban, -ben, pan, pen qosımtalarınıń barlıq túrkiy tillerindegi toponimlerde, etnonimlerde, antroponimlerde hám kosmonimlerde saqlanǵanlıǵınan derek beredi. Sonday-aq ol bul affiksleridiń kelip shıǵıwı jóninde ilimpazlardıń hár qıylı pikirleriniń bar ekenligin kórsetedi. Máselen, M.Qashǵariydiń bul affikstiń parsı tilindegi «monand» (uqsas, sıyaqlı, yańlı) sózinen alınǵanlıǵın , N.Aristov man. Ban, jer, el mánisin bildiretuǵınlıǵın, S.A.Amanjolov man arab tilinde adam mánisin ańlatıp, sońınan affikske aylanǵanlıǵın kórsetken.
Biziń pikirimizshe, sońǵı S.A.Amanjolovtıń pikiri dıqqatqa ılayıq. Sebebi, bul affiksler házirgi qaraqalpaq tilindegi ǵalabalıq atlıqlarǵa jalǵanıp kásip iyesin bildiredi hám adamǵa baylanıslı túsinikti ańlatadı: baǵman, (baǵshılıq penen shuǵıllınawshı adam) (jılqıman), jılqı baǵıwshı adam, h.t.b. Al, adam atlarında kelgende kásip iyesi túsinigi emes. Al adamnıń sociallıq jaǵdayı, ishki hám sırtńı ózgeshelikleri h.t.b. túsiniledi: Bayman, (bay adam, kisi), Elman (el adamı, iyesi), Erman (er kisi), Qalman (qallı adam), Sulıwpan (sulıw adam), Gulman (gúldey sulıw adam), Dospan (dos kisip, adam), Mehriban (miyrimli adam) h.t.b.
2. -lan, -len, qosımtaları túrkiy tillerindegi eski grammatikalıq formalar bolıp házirgi qaraqalpaq tilinde atlıq jasawshı qosımta retinde gezlespeydi, tek adam atlarında ǵana kóbirek kózge túsedi: Baylan, Erlan, Nurlan, Beglan, ul qosımtalar házirgi qaraqalpaq tilindegi feyil jasawshı -lan, len affiksi (awqatlanıw, nazlanıw, ekileniw, hálleniw, h.t.b. sıyaqlı) dep tanıwǵa bolmaydı. -lan, -len qosımtalarınıń etimologilıq tórkini belgisiz, ol eski túrkiy tillerinde hám qaraqalpaq tilinde arıslan, qoblan sıyaqlı sózlerde ushırasadı.
Túrkiyanıń tilshi alımı B.Altay bul affikstiń túrk tilinde de menshikli adam atlarında gezlesetuǵınlıǵınan derek beredi: Taylan, Aqlan, Qaplan. Biziń pikirimizshe -lan affiksi qıtay tilindegi -lan sózingen alınǵan bolıwı itimal. Qıtay tilinde bul sóz «jas jigit» degen mánini ańlatadı hám adam atı retinde qollanıladı. A.N.Kononov ogul, oglan, olan sıyaqlı sózleriniń áwlad, jas, bala, báke mánilerinde keletuǵınlıǵın aytadı. Demek, bul affiks dáslep áwlad, bala ulıwma adam mánisinde qollanılıp, sońınan -man, - men, -ban, -ben qosımtaları sıyaqlı affikslik xızmetike ótken.
3. -lıq, -lik, -shılıq qosımtaları, -lıq, -lik qosımtaları túbir hám dórendi ráwish, kelbetlik, modal` sózlerge jalǵanıp qaraqalpaq tilinde menshikli adam atlarınıń quramında siyrek qollanıladı: Tınıshlıq (ráwish+aff), Amanlıq, Teńlik (ráwish+aff), Jaqsılıq, (kelbetlik+aff), Barlıq(modal` sóz+aff) h.t.b. shılıq qosımtası adam atlarıda siyrek gezlesedi: Jayshılıq, -lıq, -lik affiksleri basqa túrkiy tilles xalıqlardıń da antroponimlerinde ónimli kózge túsedi: Analıq, Atalıq, Muńlıq, Barlıq, Jaqsılıq (kaz), bashk.Satlıq, Tuylıq, azerb Shadlıq, Mánlik h.t.b.
4. -ıs, -is, -ısh, -ish qosımtaları feyl tiykralarına ózlik dáreje formalarına qosılıp kelip adam atların jasalaydı ónimli qollanıladı: Aǵıs, Jeńis, Júginis, Jubanısh, Quwanısh, Súyinish h.t.b. 5. -das, -des, -tash, -las, les, bul affikler qaraqalpaq tilinde atlıqlarǵa jalǵanıp adamǵ baylanıslı bolǵan sózlerde ǵana qollanıladı: joldas, qarındas, kúndes, qurdas, awıllas, sırlas, zamanlas, pikirles, kewilles h.t.b. Bulardan kelip shıǵatuǵın mániler birdley yaǵınıy bulardıń hámmesi de ortalıq, sheriklik, birgelikli mánilerdi ańlatıp keledi. Olar qaraqalpaq tilinde tómendegi menshikli adam atlarında ushırasadı: tómendegi menshikli adam atlarında ushırasadı: Joldas, Qoldas, Atash, Atlas, Tilewles, (Tilekles, Tóreles - das, -des, -las, -les dash-tash qosımtalı adam atların basqa túrkiy tilles xalıqlarda da ushıratamız: qaz. Joldas, Ańdas, Erles, Tilewles; bashq. Yuldash, Qostash, Báygelásh, Aydash, Uyadash, Aldash; qırǵ. Adash. Joldash, Qoldash, Meńde, ózb. Muldosh, Quldosh, Eldosh, azerb. Moldosh, Gardash. S.N.Musaev -tash, -dash affiksiniń altay tilles xalıqlardıń barlıǵında ónimli qollanılatuǵınlıǵına, bul affikslerdiń hár qıylı fonetikalıq formalarda keletuǵınlıǵına hám shıǵıw tegine baylanıslı arnawlı pikir júrgizedi. Ol tash, dash qosımtaları dos, joldas, tanıs, ashna mánilerin ańlatatuǵın sózlerden payda bolǵan degen pikirdi bildiredi. Al, B.A.Serebryanikov hám N.Z.Gadjievalar -tash, dash qosımtasınıń sheriklik mánisinde keletuǵınlıǵın ayta kelip, olardıń birinshi koponenti -ta, tá orın sepligi, ekinshi komponenti bolsa, kóplikti bildiretuǵın jámlew affiksi ekenligin kórsetedi.
A.N.Kononovtıń miynetinen biz bul qosımtalar jóninde hár qıylı pikirlerdiń aytılǵanı haqqında maǵlıwmatematika alamısh. Máselen K.G.Zalaman -dash, - desh, qosımtası eki kompononeti -da, -lya feyil jasawshı, sheriklik dáreje hám háreket atın bildiriwshi affiks degen isenimlikrek pikir júrgizedi. Usı pikirlerden juwmaq shıǵara otırıp, A.N.Kononov-dosh qosımtasın ónimsiz, ortaǵlıqtı, birgelikti bildiretuǵın qosımtalar qatarına engizedi hám onıń orıs ilindegi «so» perifiksi menen hám «odno», «edino» komponenti mene mánilis bolıp keletuǵınlıǵın dálilleydi: vatandosh-sootvechestvennik, zamandosh-sovremennik, sinfdosh-odnoklassnik h.t.b.
Biziń pikirimizshe, bulardıń ishinde A.A.Zayonchkovskiy hám A.G.Gulyamovlardıń da, da, la feyil jasawshı pikirle, jolda, jolla, qolda, qolla h.t.b. s, sh sheriklik dárejede yamasa háreket atın bildirip, atawısh hám feyil sózlerdi jasaydı. Máselen, ol maǵan pikirles (atl.) ol maǵan pikirles (kolb), sen.