Qurbonova gulhayo musiqa tarixi fanidan tayyorlangan

BOB. O’ZBEK XALQI AN’ANAVIY FOLKLOR MUSIQASI

O’zbek xalqi ijodi – xalq ommasining badiiy, ijodiy-amaliy va havaskorlik faoliyati; an’anaviy moddiy va nomoddiy madaniyatning xalq og‘zaki badiiy ijodi (folklor), xalq musiqasi (musiqa folklori), xalq teatri (tomosha san’ati), xalq о‘yinlari (raqs), qо‘g‘irchoqbozlik, dor va yog‘och oyoq о‘yinlari (xalq sirki), xalq tasviriy va amaliy bezak san’ati hamda texnikaviy va badiiy havaskorlik kabi ijodiyot turlarini qamrab oladi.
Yaratilishi va ijodiy jarayonida kо‘pchilikning ishtiroki bо‘lgan xalq ijodiyotining turlari xalq turmush tarzi, yashash sharoitlari, ijtimoiy mehnat darajasiga mos ravishda shakllanib, avloddan-avlodga, ustozdan shogird an’anasida о‘tib, doimiy ravishda mukammallashib, sayqallashib, tobora an’anaviylashib borgan va nihoyat, kasbiylik (professionallik) xususiyatiga ega bо‘lgan. Jonli ijro sharoitlari va kundalik amaliyotda bizgacha yetib kelgan. Shuningdek, Xalq ijodiyotining bir qator qadimiy namunalari yozma manbalarda, tarixchi va yozuvchilarning asarlarida, qoyatoshlarda (Sarmishsoy, Zarautsoy rasmlari kabi), arxeologiya va arxitektura yodgorliklarida, uy-rо‘zg‘or buyumlarida saqlanib kelingan.
Xalq ijodiyoti namunalarida xalqning turmush tarzi, ijtimoiy va maishiy hayoti, mehnat faoliyati, tabiat va jamiyatga qarashlari, e’tiqodi va diniy tasavvurlari, inson va olamga nisbatan his-tuyg‘ulari, badiiy olami, bilim darajasi, baxtli va adolatli zamon haqidagi о‘y-fikrlari о‘z ifodasini topgan. Ushbu ijod mahsuli qadimdan rivojlanib kelgan (q. Ibtidoiy san’at). Jamiyat taraqqiyoti va mehnat taqsimotining kuchaya borishi bilan xaql ijodi janrlarga nisbatan ayrim iste’dodli shaxslarning ixtisoslashuvi osha borgan.
Shu tariqa baxshilar, masxarabozlar, qiziqchilar, qо‘g‘irchoqbozlar, raqqoslar, mashshoqlar, naqqoshlar, kulollar, о‘ymakorlar, kashtadо‘zlar va h.k. san’ati yuzaga kelgan, korfarmon va ishboshilar paydo bо‘lgan. Ammo uning yaratilishi va о‘zlashtirilishida kо‘pchilikning ishtiroki, har bir ijro yoki amaliyot qadimdan qaror topgan mustahkam an’analar doirasida voqe’ bо‘lishi saqlanib kelgan. Har qanday badiha, ijodiy xatti-harakat, yangilik barqaror an’analar va ustoz-shogird munosabatlari doirasida rо‘y bergan.
Bir tomondan, an’analarning о‘zi rivojlana borgan, ikkinchi tomondan, har bir ijro yoki amaliyot davomida о‘zgartirishlar, yangiliklar kiritilgan, yangi asarlar, variantlar yuzaga kelgan. Qay birlaridir unutilib, ijro va amaliyotdan tushib qolgan.
Yaratuvchilik va ijrochilik jarayonining og‘zakiligi va unda kо‘pchilikning ishtirok etishi (jamoaviylik) xalq og‘zaki badiiy ijodining asosiy xususiyatidir. Uning an’anaviylik, о‘zgaruvchanlik, variantlik, ommaviylik, anonimlik (muallifining noma’lumligi) kabi kо‘pdan-kо‘p belgilari folklorga xos ijodiy jarayonning ana shu bosh xususiyati doirasida namoyon bо‘ladi.
Folklor namunalari og‘zaki yaratilib, ajdodlar va avlodlar aloqadorligida og‘zaki tarqalar hamda ommaviy repertuardan keng о‘rin olar ekan, bunda badiiy shakllarning barqarorligi (turg‘unligi), matndan matnga о‘tuvchi umumiy о‘rinlarning qat’iylashganligi, о‘xshash sayyor syujetlarning kо‘pligi imkoniyat yaratadi.
Har bir ijodkor (qayta ijod) va ijroda an’anaviy asardagi nimalardir о‘zgaradi, nimalardir avvalgisidan boshqacharoq talqin etiladi, nimalardir qо‘shiladi yoki tushib qoladi. Bunday о‘zgaruvchanlik ijtimoiy muhit, maishiy sharoit, eshituvchilar talabi va ijrochi (ijodkor) salohiyatiga bog‘liq. Lekin har qanday о‘zgarish, ijro davomidagi qayta ijod asrlar davomida qat’iylashgan puxta an’analar doirasida sodir bо‘ladi. Demak, jonli og‘zaki an’ana doirasidagi badihagо‘ylik folklor asarlarining kо‘p variantlarida tarqalishiga olib keladi.
Xalq og‘zaki badiiy ijodining deyarli barcha janrlari turli-tuman ijrochi va ijodkorlar faoliyati bilan bog‘liq. Iste’dodli ijodkorlar folklor namunalarini saqlab qolish va keng ommalashtirish b-n birga og‘zaki an’analar doirasida uni yanada mukammallashtiradilar, ba’zan yangilarini ham yarata oladilar. Biroq bunda barqarorlashgan va qat’iylashgan jamoaviylik an’analari yetakchilik qiladi. Ayrim janrlar (masalan: topishmoq, maqol kabi) ommaviy xarakterga ega bо‘lsa, ya’ni ularning namunalaridan har bir kishi ozmi-kо‘pmi ayta olsa, boshqalarining (mas., doston, og‘zaki drama singari) ijrosi muayyan tayyorgarlikni talab qilgan. Shu tariqa xalq og‘zaki badiiy ijodi namunalarini yaratish va ijro etishda о‘ziga xos kasbiy ijodkorlik yuzaga kelgan.
Aynan mana shu ikkita qatlam doirasida o’zlariga tegishli bir turkum doirasida musiqiy janrlar paydo bo’la boshladi. О‘zbek folklorida ommaviy ijod namunalari va kasbiy ijod namunalari paydo bo’la boshladi.
Janr - tematik oqimi bo'yicha turli xil va rang-barangdir, Markaziy Osiyo xalqlarining marosim qo'shiq – cholg’u ijodi quyidagi guruhlarga bo'linadi: kalendar-marosim qo'shiqlari doirasi, to'y va dafn marosimlari, kult-marosimlarni qayta o'qish va qo'shiq aytish. Ushbu folklor qo'shiqlari va turli xil professional musiqalar butun mintaqada keng tarqalgan bo'lib, ularning aksariyati bugungi kunda xalq sharoitida faoliyat yuritmoqda.
"Sust xotin" ("Sus xotin"," Sut xotin"," Suv xotin", "suz xotin" yoki "chala xotin" variantlari bor) - o'zbek dehqonlaridan yomg'ir yog’dirish marosimi. Markaziy Osiyo xalqlari orasida bu marosim boshqa nomlar bilan ham mashhur: tojiklar orasida - "sust momo", "Sus xotun" yoki "Ashaglon"; turkmanda - "Suyut gazan", "Suyut xatin", "Tyutatik"; qozoqlarda - "Tasattik" yoki" Janbirlik tazattik". O'zbeklarda bir nechta mahalliy variantlarga ega bo'lgan "yomg'ir yog'ishi" marosimi juda xilma - xildir, ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega edi, ammo ular birlashtirildi-bu yagona marosim qo'shig'i.
"Choy momo" (shamolni to'xtatish) va "shamol chaqirish" (shamol chaqiruvi) marosimlarini o'tkazish ham yoz davriga to'g'ri keladi, ularning batafsil tavsifi B. I. Sarimsoqovning tadqiqotida keltirilgan. Uning jamoaviy faoliyatida biz faqat bir marta "shamol momo" deb nomlangan qo'shiq janrini mashhur "Boychechak" bolalar qo'shig'iga o'xshash musiqiy tuzilishda yozishga muvaffaq bo'ldik. U bir xil bolalar o'yiniga o'xshardi.
"Choy momo" marosimining tartibi va muddatlari, ishtirokchilarning tarkibi va tegishli marosim qo'shiqlarining she'riy tabiati haqida birinchi marta A. Divaev eslatmalarida eslatib o'tadi. A. Divaev yozganidek, yozda, ayniqsa, boshoq pishishi davrida kuchli shamol esadi, arpa, bug'doy va chumchuqlar ekinlarga tuzatib bo'lmaydigan zarar etkazadi.
A. Divaevning so'zlariga ko'ra, iboraning semantikasi mantiqiy emas, aslida u "choy momo", ya'ni eski ayol kabi ko'rinishi kerak. B. I. Sarimsaqovning so'zlariga ko'ra, "choy momo" iborasi "ayol-shamol" degan ma'noni anglatuvchi "choy momo"ning fonetik versiyasi sifatida ifodalanishi mumkin. Bu butunlay eski ayol tomonidan yaratilgan tirik mavjudot sifatida shamol haqida xalq o'zbek g'oyalar bilan bir vaqtga to'g'ri keladi, shuning uchun "choy momo" marosimining ishtirokchilari o'z qo'shiqlari bilan to'g'ridan-to'g'ri shamol egalariga murojaat qilishdi va uni uyg'otishni so'rashdi.
B. I. Sarimsaqovning ta'kidlashicha, "choy momo" marosimi bizga bir necha o'zgarishlar bilan yetib keldi. "Uning barcha variantlari tabiatda, funktsiyalarda, semantik va she'riy tuzilishda yaqin va mos keladi, bu bizga "choy momo" marosimini birinchi qadimgi qo’shiq turiga bog'lash imkonini beradi. Buni tasdiqlash haqida fikr shamol va uning homiysi qari ayol qiyofasida, marosim ishtirokchilarining shamolni to'xtatish uchun ibodat bilan murojaat qilishlari. Bu shuni ko'rsatadiki, marosim paytida ayollar jamiyatda yuqori o'rinni egallashgan (ya'ni, "choy momo" marosimi matriarxiya davrining mahsuloti).
Bu bayram marosimlari va tadbirlari, "gigienik tadbirlar va yangilanishlardan bayramona stolni bezashga, o'zaro tabrik va sovg'alar almashishga", turli o'yinlar va musobaqalar xalqimizning katta hosil olish uchun eng qulay shart-sharoitga erishish yo'lidagi hayotiy intilishlari va ular bilan bog'liq barcha moddiy boyliklarga sabab bo'ldi. Shuning uchun, u yoki bu marosimni amalga oshirib, dehqon sehrli va oqilona vositalar bilan joriy yilning mo'l-ko'l hosilini olishga imkon qadar ko'proq ta'sir ko'rsatdi. Bu muayyan darajada qo'shiq yoki instrumental shakllar shaklida musiqa tomonidan qo'llab-quvvatlanadi, ba'zan ular marosim harakatining asosiy qismidir, chunki marosimning mohiyati va vazifalari semantik yo'nalishga va marosim qo'shig'ining mazmuniga bog'liq. Birgalikda marosimlar va bayramlar va ularning janrlari nafaqat urf-odatlarni saqlab qolish, balki uzoq ajdodlarimizning dunyoqarashi nuqtai nazarini, ularning tabiiy hodisalarga bo'lgan munosabatini qayta tiklash imkoniyatidir.

1.