Qurilgandagina o ‘z jamolini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yoshlar hayotiga
Download 29.8 Kb.
|
Drama
|
Drama hamma vaqt o‘z qahramonlarini yaratadi. Badiiylik qa- chonki yangi muammolar, yangi sujetlar, yangi ziddiyatlar asosiga qurilgandagina o ‘z jamolini ko‘rsatadi. Ayniqsa, yoshlar hayotiga bag‘ishlangan tadbir ssenariysi asosida kuchli muammolar yotishi kerak. Chunki, o‘smirlik davri - inson umrining burilish nuqtalaridir. Ular turmushning ildizi, chuqur masalalari bilan qiziqadilar. Yoshlar hayotiga bag‘ishlangan ko‘pgina tadbirlar ssenariysida o‘tkir zid diyatlar yetishmaydi. Mahoratli ssenarist o‘z asarida yoshlar hayo- tidagi muammolami ifodalaydigan mahalliy faktlardan, shuningdek adabiyot va san’at asarlaridan foydalanib, o‘tkir dramatik vaziyat lar yaratadi. Bular so‘zga chiquvchilaming gaplari, turli lavhalar, ko‘rinishlar, illyustrativ materiallar tarzida ssenariyga, u asosidagi tadbirga ta’sirchanlik bag‘ishlaydi, uni mazmundor qiladi. Madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysining sujeti - uning bevosita mazmunini tashkil etgan, o‘zaro bogiangan va rivojlanib boruvchi hayotiy dalillar va voqealardir. Sujetda ssenariy orqali talqin etilayot- gan voqealar ichidagi eng muhim to‘qnashuvlar, qarama-qarshiliklar va kishilarning o ‘zaro munosabatlari aks etadi. Tadbir ssenariysini yorqin sujet asosida qiziqarli qilib yozish - dramatik ijodning muhim talabidir. Ssenariy sujeti qiziqarli materi allar, hujjatlar, xotiralar, aniq asoslar, kishilar taqdiri asosida bay on qlinishi kerak. Sujet - muhim hayotiy ziddiyatlami va xarakterlar- ning shakllanishida imkoniyatlar vositasidir. U yozuvchiga xarak- ter va shart-sharoit yaratish, odamlar orasidagi munosabatlar va ziddiyatlami yuzaga chiqarish imkonini beradi. Bunday vaziyatda asardagi qo‘yilgan maqsadga to iiq erishish va g‘oyaning ifoda etilishiga keng yo ‘l ochiladi. Sujet bir butunlik b o iib , aniq kompo zitsion tuzilishning tarkibiy qismlarini, y a’ni prolog, ekspozitsiya, tugun, kulminatsiya, voqealar qatori va yechim kabi tushunchalarni ham qamrab oladi. Tanlangan sujet - ssenariydagi badiiy va publitsistik material- lami uyushtirishi, mavzu va g ‘oyani hissiyotli qilib ochishga xizmat qilishi lozim. Shunda sujet voqeadan-voqeaga qarab umumlashib boradi. Bunday sujetlar, xronologik va retrospektiv (o‘tmishga qa- ratilgan) sujet asosiga qurilgan tadbirlar ssenariysida qoilanadi. 30 Bunday usullar orqali tarixni, o‘tmishni va bugungi kun nazari bilan gavdalantirish mahoratini namoyish etiladi. Har qanday tadbimi tashkil etishda avvalo uning ssenariysi uchun manbalar to‘planishi haqida yuqorida aytib o‘tilgan edi. Ssenariy dra matik asaming rejasi hamdir. Ssenariylaming yuqorida sanab o‘tilgan turlaridan tashqari, uning yana quyidagi shakllari haqida ham man- balarda ma’lumotlar berilgan: Masalan: 1. Kino san’ati tasviriy vositalari yordamida ekranda ko'rsatishga m o‘ljallangan adabiy asar; 2. Improvizatsiya - teatrida spektaklning sujet sxemasi (bun- da pyesa mazmuni dialog va monologlarsiz qisqacha bayon etilib, voqeaning muhim tomonlari, personaj laming sahnaga chiqishlari ko‘rsatilgan qo‘shimcha ko‘rinishlari aniq belgilangan bo‘ladi); 3. Balet sujetining batafsil bayoni; 4. Operada liberettoning dramaturgik rejasi. Bu kabi san’atlarda ssenariyning yozilishi o ‘ziga xos bo‘lgan yondoshuvni talab etadi. Aslida teatr san’ati uchun ssenariy emas, tayyor yozil- gan dramatik manba (pyesa)dan foydalanilishi haqida yuqorida aytib o'tgan edik. Ssenariy - hozirgi zamon sharoitida madaniy-ma’rifiy muassa- salarning faoliyatini yaxshilashning ham asosiy mezoni bo‘lib qoldi. Minobarin. madaniy-ma’rifiy muassasalari ishini yanada takomil- liishlirishning muhim vazifasi - auditoriyaga goyaviy ta’sir qilishni kudiaylinslulan iboraldir. Ssenariy rejasida improvizatsiya (improvizatsiya -(lot. Impro- visus) to'satdan, kulilmagan, tasodifan degan ma’noni bildiradi) xususiyatiarini hisobga olish zarur. Masalan, savol-javob, dam olish keehalarini olaylik. Ularda olib boruvchi - boshlovchi tadbir maz- munini, sahnada yoki auditoriyada bo‘layotgan jarayonni boshqarib boradi, kishilar diqqatini bir epizoddan ikkinchi epizodga jalb etadi, oldindan belgilangan munozara qiluvchilarga fikr almashishga im- kon beradi, tomoshabinlarga badiiy-publitsistik so‘z vositasida ta’sir ko‘rsatadi, so‘zga chiquvehilaming sahnaga yoki minbarga chiqish- larini uyushtiradi. Shunday qilib, dastur boshlovchisi (olib boruvchi suhandon) tadbir mazmuni, voqealari, epizodlari bilan oldindan tanish 31 bo‘lishi va shu asosda improvizatsiya qilishi mumkin. Olib boruvchi tadbir jarayonida vaziyat taqozosi bilan ssenariyni toidirishi, boy- itishi, jonlantirishi lozim. Ammo improvizatsiya ssenariyni inkor etmaydi. Ko‘pchilik madaniy-ma’rifiy muassasa tadbirlari, masa- lan, madaniy-ommaviy tadbirlar, badiiylashgan publitsistik kecha- lar, muallif tafakkuri asosida o ‘tkaziladigan tadbirlar uchun rnukam- mal ssenariy yozish shart. Bu tadbirlarda ham sahnalashtirishga oid barcha jarayonlar (rejissura, tasviriy san’at, musiqa, nur, shovqin va boshqa vositalar) dan keng foydalaniladi. Har bir yangi, mustaqil ssenariy - ijodiy mehnat mahsulidir. U shu turdagi oldingi ssenariylaming nusxasi bo‘lmasligi kerak. Av- val yaratilgan ssenariylarni yangi mavzu va hujjatlar talabiga binoan o ‘zgartirish, mazmunan boyitish, tahrir etish, xullas, mumkin qadar yangilash -yangi manbani paydo boiishga sabab boiadi. Har qanday tadbir o‘zining auditoriyasiga ega. Biror muassasada o ‘tkazilgan tadbimi ikkinchisiga aynan ko‘chirib boim aydi. Uni im- koni boricha o‘sha tashkilot, o ‘sha jamoa yoki mahalliy shart-sharoit- lariga moslashtirish katta samara beradi. Tadbirlarda berilishi lozim boigan ma’lumotlar badiiylashtirilgan holda berilsa maqsadga muvofiq boTadi. Aytaylik, biron-bir mashhur san’atkoming tavallud kuniga bag‘ishlangan tadbirda ma’lumotlar faqat boshlovchilar tomonidan o‘qib berilgandan ko‘ra, uni sahnaviy ko‘rinishda yoki video lavhalar orqali namoyish etsa ta’sirchanligi yuqori boiadi. Madaniy tadbirlarda tomoshabinlami tadbir ishtirokchilariga aylantirish muhim jihatlardan hisoblanadi. Tadbir ishtirokchilarining faolligi tadbiming tempo-ritmini belgilaydi hamda uning samarali tashkil etilganligidan dalolat beradi. Madaniy tadbirlar ssenariysida ijtimoiy hayotning voqea-hodisa- lari tasvirlanadi. Muallif ssenariy ustida ishlash davomida zamr hujjatli va adabiy materiallami tanlaydi va ulami tahlil qiladi, turli xil so‘rovnomalar va repertuar to‘plamlaridan foydalanadi, she’r, qo‘shiq, kinofilmlardan lavhalar oladi, rang-barang tarixiy materiallami ijodiy montaj qiladi, ulami muayyan mavzu, sujet tizimi va g‘oya asosida umumlashtirib tomoshabinga yetkazadi. 32 Badiiy-ommaviy tadbirlar ssenariysi muallifi mafkuraviy hayotni chuqur bilishi kerak. U o‘z ssenariysini shu kunning dolzarb masa- lalariga bag‘ishlab turli suhbat-intervyulami matnga singdiradi, res- publika miqyosiga ega b o ig an ko‘rgazmali material lar, raqamlar, il- lyustrativ vositalardan foydalanadi. Yil davomida madaniyat va san’at sohasida ishlayotgan xodim- lar deyarli har oyda bir nechta tadbirlar o‘tkazish uchun ssenariylami yozishlariga to‘g‘ri keladi. Buni bayramlarimiz misolda ham aytib o ‘tish mumkin. Masalan, sentabr oyida “Mustaqillik”, oktabr oyida “Ustoz va murabbiylar” kuni, dekabr oyida Konstitusiya kuni, Yan gi yil, Alisher Navoiy, Bobur, Amir Temur kabi ulug‘ ajdodlarimiz tavalludlariga bag‘ishlangan yubiley kechalari, yanvar oyida Vatan himoyachilari kuni, mart oyida 8-mart Xotin-qizlar kuni, Navro‘z bayrami, 9-may “Xotira va qadrlash “kuni, iyun “Bolalami himoya qilish" kuni va boshqa bayramlar diyorimizni bayramlar mamlakati ekanligidan dalolat berib turibdi. Madaniy tadbirlaming barcha shakllari uchun ham ssenariy yozili- shi bu ijobiy holdir. Madaniy-ma’rifiy muassasalari ssenariysi - bo‘lg‘usi tomoshaning so‘zlar, dalilar orqali bayon etilgan mantiqidir. Madaniy tadbirlaming ba’zilari, masalan, tematik konsertlar, savol- javob uchrashuv, raqs kechalari, og‘zaki jumallar, askiya kechalari, “Quvnoqlar va /ukkolar” bellashuvlari kabilar lirik tabiatiga ko‘ra delallashlirilgan ssenariyni talab qilmaydi. Ular uchun ssenariy re- jasi (plani) luziladi. Bunday tadbirlarda kechada so‘zga chiquvchilar- ning nomlari, nomerlar, nima haqida so‘z borishi qisqacha yoziladi. Ssenariy rejasi - turli chiqishlarning qisqacha bayoni, aniq dramatik holatlaming qisqa qaydlaridir. Dastur masalan, madaniy tadbirlaming turlaridan biri boTmish davra suhbatlarida ko'proq ishlatiladi. Ammo, ko‘pgina hollarda tadbirlar zo‘rma-zo‘raki tarzda tashkil etiladi. Tadbir tashkilotchilari yuqori tashkilotlardan olgan vazifalarni “tezroq o ‘tsab o ‘ldi” qabilida ish tutadilar. Tadbir o‘tdi, deb rasmlarga tushib, bayonnomalar tuzish bilan ish bitmaydi. Har bir tadbiming oldiga katta maqsadlami qo‘ygan holda o ‘tkazish kerak. Tadbiming katta yoki kichigi boim aydi. Bu faoliyatning barchasining vazifasi - insonlarga to‘g ‘ri tarbiya berish, m a’naviy boyitish, bo‘sh vaqtlarni 33 to‘g ‘ri tashkil etish, uni mazmunli o ‘tkazish va boshqa ijobiy hislami jo etishga qaratilgan bo‘lishi lozim. Nazorat uchun savollar 1 .Ssenariyning kompozitsion tuzilishi deganda nimani tushunasiz? 2.Sujet tushunchasi haqida gapiring? 3.Kompozitsion tuzilishning tarkibiy qismlariga nimalar kiradi? 4.Prolog deganda nimani tushunasiz? 3.Improvizatsiya degan tushunchani qanday izohlaysiz? 4.Kulminatsiya, yechim ssenariyning qayerida keladi? 5.Asaming yechimi voqeaning qaysi joyida keladi? Mustaqil ishlar uchun topshiriqlar 1 .Biron bir badiiy asami kompozitsion tuzilishini aniqlang. 2.Xohlagan mavzu bo‘yicha o ‘zingiz hikoya tuzing va uning kom pozitsion tuzilishi jihatidan tahlil qiling. 3.Berilgan mavzu bo‘yicha ssenariy yozing va kompozitsion tuzi lishini belgilang. 4.Atrofni kuzating va ko‘rgan narsangizni tasvirlab yozing. 1.4.Tadbir ssenariysini yaratishda maqsad va vazifalar mushtarakligi Tadbirlarni tashkil etishda maqsad va vazifalami aniq belgilab olish muhimdir. Aniq mavzu asosida ssenariy yaratishda turli usullardan foydalanish ssenariyning betakrorligi, mukammalligini ta’minlaydi. Ssenariyda san’atning barcha turlaridan o‘rinli foydalanish muhim ahamiyat kasb etadi. “San’at - bu haqqoniylikni badiiy obrazlardagi ijodiy talqinidir” 13, yoki boshqacha qilib aytganda, hayot haqiqatla- rini badiiy obrazlar orqali ifoda etilishidir, deyish mumkin. Aynan, ssenariy ham alohida olingan bir asar sifatida qaralmog‘i lozimdir. Chunki, o‘tkaziladigan har bir tadbiming negizida aniq maqsad va vazifalar yotadiki, buni tadbirlami tashkil etish orqali amalga oshirishga erishiladi. Tadbir ssenariysini yaratish, unda yozilgan, 13 С.К.Борисов. Основы драматургии театрализаванного действа. Челябинск.2007,126. 34 matn shaklida berilgan so‘zlami sahnaga ko‘chirish, tomoshabinning c ’tiboriga havola etish va buning natijasi sifatida olingan ijod mahsuli insonlarga ma’naviy, estetik ehtiyojlarini qondirishga, bo‘sh vaqtla- rini mazmunli o‘tkazishga, charchoqlarini chiqarishga va boshqa bir qancha maqsadlarni amalga oshirishga turtki bo‘lishi lozimligi haqida manbalarda m a’lumotlar berilgan. Tadbimi san’at darajasida tashkil etilishi bu ssenariyning to‘laqonligiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Ssenariyni sahnaga olib chiqishda uning illyustratsiyalashtirish va tcatrlashtirilish usullaridan foydalanishi tadbimi mazmunli chiqishida katta samara beradi. Madaniy tadbirlarida informatsion materialning san’at materiali bilan mantiqiy birikuvi illyustratsiyalashtirish deyiladi. Ya’ni aniq, mavjud faktlami poeziya, proza, musiqa, kinoparehalar, suratlar bilan i/ohlashdir. Bu usulda barcha hayotiy va badiiy materiallaming mus- taqilligi saqlanadi, ular bir-biridan ayricha mustaqil harakat qiladilar. Jllyustrlashtirish - bu san’at elementlarini u yoki bu shaklda madaniyat muassasasidagi targ‘ibot va tashviqotga singdirish de- mukdir. U tanlangan shaklga o ‘zgartirish kiritmaydi, balki, uning y'oyaviy-emotsionalligini kuchaytiradi, y a ’ni san’at element- lari so'/.ga chiquvchilar va boshqaruvchi so‘zi bilan parallel ra- vishda davom etib, tadbir mazmunini tomoshabinlarga yetkazadi, K'oyaviy fikrni yorqin ifodalaydi. lllyustrlashtirish usulida tayy- orlungnn Imlbii qismlarini m av/u va g ‘oyaviy fikr qovushtirib tu- uuli Hit so1/ hilun aytgaiula, tadbir mazmunini xilma-xil badiiy koiupoMcntliii orqali tomoshabinga yetkazish - illyustrlashtirish usulmiiig bosh va/ifasidir. Tadbirdagi badiiy va xujjatli faktlarni teatr, dramaturgiya qo- min-qoiclalari asosida umumlashtirish teatrlashtirish usuli orqali amalga oshiriladi. Bu usul faqatgina tadbiming barcha kompo- nentlarini o ‘ziga bo‘ysundirib, umumlashtirib qolmasdan, balki u tadbir qatnashchilarining aktivligini oshiradi. Tadbirda tomo- sha, o'yin vaziyati yaratish ham teatrlashtirishning muhim xu- susiyatidir. Teatrlashtirish madaniyat muassasi ishining ijtimoiy- psixologik ish shakli hisoblanadi. U ssenariyda ikki y o ‘nalishda namoyon bo'ladi: 35 1) fakt va hujjatlami tashkil etadi; 2) kishilaming xatti-harakatini uyushtiradi. Ular ssenariyda qorishiq, bir-biriga bo g iiq holda keladi. Demak, har bir ssenariy asosida avvalo aniq, hayotiy material yotadi. Ssenariyga asos boig an bu materialni aniq (real) qahramonlar taqdiri orqali ko‘rsatish - teatrlashtirishning bosh vazifasidir. U to- moshabinni harakatga soladi, aktivlashtiradi, maqsadga yo‘naltiradi. Teatrlashtirish deganda teatr dramaturgiyasi qonunlariga asoslan- gan holda yaratilgan kompozitsiyani tushunish mumkin. Teatrlashti rish - biror mavzu haqidagi o‘nlab informatsion faktlami aniqlashti- rish, kishilar taqdirini obrazli vositalar yordamida ko‘rsatish, mavzu va g ‘oyani yig‘ma va publitsistik umumlashtirish orqali ochishdir. Tadbimi aniq faktlar va qahramonlarsiz teatrlashtirib boim aydi. Teatrlashtirish - tadbir g ‘oyasi va mavzusining organik qo‘shiluvi bo‘lib qolmay, balki kompozitsion butunlikni namoyon qiluvchi usul- dir. Bu esa bayram qatnashchilarining o‘zlari teatrlashtirilgan omma- viy harakatning jamoa qahramoniga aylanishlarini talab qiladi. Bunday harakatda hamma vaqt aniq asoslar, qahramonlar mavjud. Ssenarist va rejissoming vazifasi esa ana shu aniq harakatni badiiy qolipga solish- dan, aniq obrazning emotsional jarangdorligini kuchaytirishdan iborat. Tadbirlar ssenariysini yaratishda illyustrlashtirish va teatrlashtirish usullaming o‘ziga xos xususiyatlarini albatta hisobga olish kerak. Ular hujjatlilik,shartliylik, g‘oyaviylik, obrazlilik, badiiylik, hayotiy kon flikt (ziddiyat), tomoshabin faolligiga asoslagan holda yaratiladi.Tad- birlami tashkil etishda ssenaristda rejissorlik nuqtai nazari boTishi lozim. Ssenarist ssenariyni yaratish mobaynida ko‘z oldiga keltirgan narsasini qog‘ozga tushurishda katta bilimlar xazinasiga ega boiishi talab etiladi. Tadbir tashkilotchisi bergan topshiriq asosida ssenariy ni yaratishda ijodiy guruhning maqsad va vazifalarini aniqlab olish, uning mazmunli chiqishini ta’minlash va tadbiming yuqori saviya- sida tashkil etish ssenariynavisning mahoratida namoyon b o im o g ‘i lozim. Ijod murakkab jarayon bo‘lib, u izlanishlar natijasidir. Dra- maturg uning voqealari, epizodlari ustida ko‘p o ‘ylaydi. Ssenariy qog‘ozga tushgunga qadar dramaturg uni ongida pishirib boradi. 36 Har qanday san’at asari singari madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysi ham ma’lum bir mazmun ohangida dunyoga keladi. Madaniy-ma’rifiy muassasasining yillik ish rejasi - madaniyat muassasasi dramaturgiyasi uchun mavzuiy asosdir. Bu rejalarda muassasalar ish faoliyatining asosiy yo‘nalishlari: vatanparvarlik, mehnatsevarlik, sadoqat, ekologik, jismoniy estetik tarbiya, dam olishni tashkil etish, bolalar va o‘smirlar bilan ishlash va boshqa masalalar belgilanadi. Bu tadbirlar madaniy-ma’rifiy muassasalarda dramaturgiyaga xos bilimlarga ega boiishni talab etadi. Bayram tantanalarini mazmunli tashkil ssenariylarning mu- kammal yozilganligida o ‘z aksini topishi lozim. Mukammallik esa ssenariyning faktlarga boyligi, badiiy vositalardan unumli, san’at vositalaridan aniq maqsadga yo‘naltirilgan holda foydalanilganligi, mazmunni to iiq ifodalab beruvchi matnning jozibadorligi, tanlangan manbalaming ishonchliligi va boshqa jihatlarda namoyon boiadi. Barcha ma’lumotlarni badiiylashtirish orqali tomoshabinga yetkazish vositalarini izlab topish ssenaristdan katta mahorat talab etadi. I lar qanday madaniyat xodimi yoki san’atkor bir o ‘tirishda mu- kammal ssenariy yozishi mumkin emas, deb o ‘ylaydi. Ssenariy aniq o'ylangan, kuzatilgan, tajribadan o‘tkazilgan, faktlarga asoslangan, badiiy jihatdan qimmatli maiumotlarga boy b o ig an ijod namuna- sidir. Mukammal ssenariyning yaratilishi o ‘tkazilmoqchi b o ig an Imlbiming yiiiim g'alabasidir, desak mubolag‘a boim aydi. Tadbir- nlng mu/muni, uning tomoshabinlarga ta’siri, tarbiyaviy, mafkuraviy lomoiilmi, nxloqiy va estetik jihatlarining ssenariyga singdirilishi - ssenaristning mnlmratini belgilaydi. Ssenariyda quyidagi maqsadlar amalga oshirilishi lozim: 1) ssenariy hayotdagi muhim masalani ifodalashi; 2) hayot haqiqatini ko'rsatish; 3) yangilikni, ilg'or tajribani kashf etishi va uni xalqchil talqin etishi; 4 ) inustaqilligimiz qahramonlarining yorqin obrazini badiiy- publitsistik gavdalantirish lozim. Adabiy ssenariy ustida ishlash bir necha bosqichlarda olib bo- riladi. Bu ijodiy jarayon quyidagilami o‘zida qamrab olishi zarur: 1) Ssenariy yozishidan maqsad (masalaning qo‘yilishi); 37 2)
3) Ssenariy yuzasidan ish rejasini tuzish. 4) Hujjatli materiallami to‘plash. 5) Badiiy materiallami to ‘plash.
7) Ssenariy janrini aniqlash. 8 ) Ssenariy sujeti ustida ishlash. 9) Ssenariy yo‘li (rang-barang hujjatli materiallami yagona «o‘q» atrofiga uyushtirish) ustida izlanish. 10) Turli xil sahnaviy usullardan foydalanish (illyustrlash, teat rlashtirish kabi). 11) Ssenariyning to‘liq adabiy matnini qog‘ozga tushirish. Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, madaniy tadbirlar ssenariysi- ning eng muhim xususiyati - hujjatlilikdir. Hujjatlilik so‘nggi yil- lar san’ati va adabiyotining asosiy negiziga aylanib qoldi. Badiiy adabiyot, tasviriy san’at, kino va teatr san’atida hujjatlar tili bilan so‘zlayotgan noyob asarlarni ko‘rishimiz mumkin. Biroq, san’at asarlarida aniq hujjat va faktlardan foydalanishning o‘ziga xos usul- lari bor. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda o ‘tkaziladigan ommaviy- badiiy tadbirlari ssenariysida hujjat va faktlami umumlashtirishning muhim xususiyatlari mavjud. Fakt va hujjatlardan foydalanishda madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariylari mualliflarining ma’suliyati jumalistlar ma’suliyatidan kam emas. Madaniy-ma’rifiy muassasasi xodimi ham mavjud faktlar, hujjatlami badiiylashtirib, tadbimi tash kil etishga e’tibor qaratadi. Hozirgi zamon sharoiti madaniy-ma’rifiy muassasa xodimlaridan madaniy tadbirlar ta’sirchanligini oshirishda tajribada sinalgan va yangi ish shakllari, uslublaridan foydalanishni, yoshlar qalbida Vatan- ga bo‘lgan muhabbat, milliy iftixor tuyg‘usini yanada uyg‘ota olish mahoratini egallashni taqozo etmoqda. Bu ayniqsa, tadbir ssenari- ysida hujjatlilik qonun-qoidalariga rioya qilish, fakt va hujjatlami o‘rinli ishlatish, ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan faktlami madaniy- ma’rifiy muassasa faoliyatiga olib chiqish masalalari bilan bog‘liq. Madaniy-ma’rifiy muassasalarda madaniy tadbirlari ssenariysi hayot voqea -hodisalari bilan hujjatli faktlaming organik qo‘shiluvi 38 natijasida vujudga keladi. Shu m a’noda madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysi badiiy-publitsistik xususiyatga ega. Voqelikni bir tomon- dan badiiy vositalar orqali tadqiq etsa, ikkinchi tomondan mavjud, aniq, o ‘ylab chiqarilmagan faktlar vositasida aks ettiradi. Fakt va hujjatlar o‘z tabiatiga ko‘ra kishilarga m a’rifiy va tar- biyaviy jihatdan ta’sir qilishda keng imkoniyatlarga ega. Faktning ta’sirchanligi aniqligi, emotsional kuchi, ishontirish quvvati, avvalo tomoshabinga psixologik ta’sir etadi. Ikkinchidan, faktning bunday imkoniyatlari uning u yoki bu g‘oyalarga, kishilar shaxsiyatini shakl- lantirishdagi rolini yanada kuchaytiradi. Ayni zamonda fakt va huj jatlar kishilaming voqelikdan ta’sirlanishiga, unga aktiv munosabat bildirishiga, uni baholashiga ko‘mak beradi. Sahnada talqin qilina- yotgan hayotiy va tarixiy faktlardan, hujjatlardan tomoshabinning hayajonlanishi - uning hayotda, jamoada yashash, ishlash, o ‘qish, rivqjlanish kabi tushunchalariga ijobiy ta’sir etadi. Madaniy-ma’rifiy muassasalaridagi madaniy tadbirlar ssenariy- lariga ham shu talablar qo‘yiladi. Zero, madaniy-ma’rifiy muas- sasada o'tkazilgan birorta tadbir yo‘qki, unda fakt va hujjatlardan loydalanilmagan bo‘lsin. Umuman, voqelikni hujjatli-publitsistik il'odalash usuli - madaniy-ma’rifiy muassasa ssenariysining ham inuhiin xususiyatidir. Aniq fakt muhim tarbiyaviy va tashkilotchilik, safarbarlik xu- *UHiynligii ega, Mavzu va g‘oyani talqin etuvchi muhim faktni tan- lity biliNli kullii san’atdir. Konkret (aniq) fakt birinchidan, mavzuni !o'liu|ittili ilodalaydi. ikkinchidan, fikrini, mulohazani, muammoni kiichuyliradi. In’kidluydi, cluiqurlashtiradi. Aniq fakt hamisha ijti- moiy, iqtisodiy va madaniy bilimlarni boyitadi. Ssenariyda fakt tali I i 1 i muhim ahainiyatga ega. Masalan, biror ish- lub-chiqarish tashkilotining mehnat yutuqlari haqida gap ketganda, qator ju/.’iy va umumiy faktlar keltiriladi. Ana shu faktning iqtisodiy samarasi aytilganda, ana shu samaraga qanday erishilgani, qaysi usul- lardan loydalanilgani tahlil etilgandagina fakt-natija auditoriyada muayyan tasavvur paydo qiladi. Bu esa bilimdir. Faktlar ummonidan eng muhimlarini tanlash, ulami ilmiy, izchil nsosda bayon qilish targ‘ibot va tashviqotning, jumladan madaniy- 39 m a’rifiy muassasa madaniy-ma’rifiy ishlarining ishontirish, asoslash quvvatini ta’minlaydi. Fakt - ishontirish san’atidir. Zero, har qanday fakt «tag-tomirida» aniq - voqea-hodisa, obyektiv reallik harakat qiladi. Haqiqat va sox- talik fakt- dalil orqali o‘zligini namoyon etadi. Tadbirlar fikr va faktlami jonli, ehtirosli bayon qilish, ijobiy va salbiy hodisalami aniq fakt-dalil orqali qiyoslash, qiyoslashning turli usullari: tarix va zamonaviy, ilmiy va amaliy, badiiy va hayotiy fakt- lardan mohirona foydalanish kerak boiadi. Lekin ko‘pgina tadbir larda kishilar nutqi zerikarli, siyqasi chiqqan, ishontirish quvvati kam faktlardan tarkib topadi. Teatrlashtirish yoki badiiylik mezonidan chetga chiqib, go‘yo hisobot yoki ehtirossiz m a’ruzaga o‘xshaydi, majlis nutqiga o ‘xshaydi. Bunga sabab esa tadbir ssenariysining puxta ishlanmaganligi, ssenaristning notiq bilan ijodiy hamkorlik o ‘matmaganidir. Konkret faktlar asosidagi jangovar, otashin nutq auditoriyada hayajonli kayfiyat hosil qiladi, bilim beradi. Odamlarga hayotiga yakin faktlar targ‘ib qilinayotgan paytda tinglovchi yoki to- moshabinlaming qiziqishlari ortadi, ammo notiq tinglovchilaming qiziqishlari bilan b o g iay olmagan misollar paydo boiishi bilanoq bu e’tibor so‘nadi. Agar tinglovchilaming ishlab chiqarish, ijtimoiy yoki shaxs hayoti uchun faktlaming qanday amaliy ahamiyatga egaligi ko‘rsatilsa, faktlardan foydalanish samaradorligi ortadi. Hujjat va faktlami madaniy tadbirlar ssenariysi asosiga singdirish uchun avvalo tadbir o ‘tkazilayotgan joy (shahar, tuman, korxona) ning shart-sharoitini, demografik xususiyatini, geografik muhitini yaxshi bilish va chuqur o ‘rganish, o ‘sha joyga xos xarakterli faktlami to‘plash, ular mazmunidan madaniy tadbiming mavzu va g ‘oyasini topish, sujet voqealarini belgilash, konkret voqealar, real (aniq) fakt lar, hujjatlar, raqamlar haqida hikoya qilish kabilar ssenariyning mu- kammalligiga xizmat qiladi. Ssenariyning mazmunidan kelib chiqib, hujjatlilik tadbir mav- zusining diqqat markazida turm ogi lozim. Tadbir ssenariylarining maxsus xususiyatini belgilaydigan hujjatlar va faktlar ma’no va me- zon jihatdan bir xil tushunchalardir, degan noto‘g‘ri xulosa chiqar- maslik kerak. Fakt va hujjat tushunchalari analogik mazmunga ega 40 emas. Fakt - bu aniq tarixiy hodisadir. Hujjat esa fakt haqidagi sha- hodatnomadir. Demak, fakt va hujjat tushunchalari ichki mazmuniga ko‘ra bir-birini to‘ldiradi. Kino, televidenie, radio va teatr dramaturgiyasi hujjatliligidan madaniy tadbirlar ssenariysi hujjatliligining farqi shundaki, unda aniq shahar, tuman, viloyat, korxona, shuningdek, ijtimoiy faoliyat bilan mashg‘ul bo‘lgan kishilaming ijodiy mehnati, shaxsiy turmushi, ma’naviy-axloqiy fazilatlari haqida hikoya qilinadi. Real (aniq) qah- ramonlaming taqdirlarini teatr qonun-qoidalari orqali ko‘rsatish, tarixiy va hayotiy voqea-hodisalar, faktlami aniq ommaviy audi- toriya oldida namoyish qilish, zamondoshlarimizning yoki tarixiy shaxsning obrazli-publitsistik qiyofasini xarakterlash - madaniy tadbirlar ssenariylari hujjatliligini ko ‘rsatuvchi asosiy mezonlardir. Har bir ssenariy asosida biror aniq fakt yoki hodisa yotadi. Ular tomoshabinni qiziqtira olishi kerak. Ssenariyning hujjatliligi haqi da gapirilganda, uning spetsifikasi va mohiyati haqida gapirgan boiam iz. Masalan, odam savdosiga qarshi kurash mavzusi, giyoh- vandlikka qarshi kurash mavzularini olaylik. Bunda, ko‘pgina yosh yigit-qizlarimiz o ‘z yurtlarida ota-onasi, Vataniga foydasi tegishi o'rniga o ‘zga yurtlarga borib katta daromad qilishni orzu qiladilar. Ammo, ularni o‘zga yurtlarda nimalar kutayotganligini tasavvur ham qilmaydilar. Tadbirlarda keltirilgan faktlar, hujjatlar va dalillar asoslangan lutlda namoyish ctilishi kerak. Insonlarni o ‘zga yurtlar da yurib katta mablag1 topish xomxayol ekanligi, u yerlarda insonga mardikor sil'atida qaralishi, turli fojialar hamma -hammasi faktik materiallarga asoslanishi tomoshabin ongiga ta’sir qilishning eng zo‘r usullaridandir. Yoki, giyohvand uchun kelajak yo‘qligi, kimki bunday ishlar bilan shug‘ullansa oxiri voy boiishini yorqin misol- larda tasvirlash ssenaristdan katta mahorat talab qiladi. Madaniyat muassasasida o ‘tkazilayotgan teatrlashtirilgan to- moshalar, bayramlar, tantanali marosimlar va boshqa tadbirlar bevo- sita hujjatli materialni adabiy qayta ishlash asosida ro‘yobga chiqadi. Madaniy tadbirlari ssenariysining hujjatliligi haqida gapirganda ikki sifatga e’tibor berish kerak, ya’ni quyidagilami ssenariy uchun hujjat b o iib xizmat qiladi, desak to‘g‘ri boiadi: 41 Birinchidan, tadbir voqeasiga, qahramonlar taqdiriga, to- moshabinga bevosita aloqador, ijtimoiy ahamiyatga ega boigan, tadbir o ‘tkazish munosabati bilan yozib olingan videolavhalar, xat- lar, kundaliklar, xotiralar, memuarlar, rasmiy hujjatlar (farmonlar, buyruqlar, qarorlar, tavsiyanomalar, ruxsatnomalar, bayonnomalar), prezident nutqlari, olimlar, yozuvchilar, shoirlaming so‘zlari yozib olingan tasmalar, fotohujjatlar (davlat va shaxsiy arxiv materialla- rining suratlari, tarixiy va hayotiy suratlar, kishilaming portretlari); kinohujjatlar (kinolardan olingan fragment kadrlar) va boshqalar. Ikkinchidan, ssenariy hujjatliligini badiiy materiallar (musiqa, xoreografiya, drama, proza, poeziya va boshqa asarlardan olingan fragmentlar) ta’minlaydi. Ssenariydagi bunday hujjatlilik hamisha to- moshabinni ishontiradi. Ayni vaqtda bu hujjatlilik ssenariyni mahalliy sharoit, milliy kolorit bilan o ‘zaro bog‘laydi. Bir so‘z bilan aytganda,tadbiming kompozitsion qurilishini to‘g ‘ri tuzish tadbiming tempo-ritmini ushlab turadi. Download 29.8 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|