Qurilish Instituti "Iqtisodiyot va Qurilish"
Download 360.48 Kb. Pdf ko'rish
|
|
12 3.Iqtisodiyotda innovatsion texnologiyalardan samarali foydalanish. Innovatsiyalarning har xil turlarini ishlab chiqish, amalga oshirish va tarqatishning o‘ziga xos xususiyatlari mavjud va shunga muvofiq ravishda innovatsiyalarni boshqarishda o‘ziga xos yondashuvlarni talab qiladi. Binobarin, yangiliklarni tasniflash masalasi nafaqat nazariy, balki sezilarli darajada amaliy ahamiyatga ega. Shuning uchun ham innovatsiyalarni boshqarish innovatsiyalarning tipologiyasiga, ularning turli muhim asoslari, mezonlari, parametrlari bo‘yicha tasnifiga asoslangan bo‘ladi. “Innovatsiya” tushunchasi ko‘p marta ta’kidlab o‘tilganidek, shu qadar ko‘p qirraliki, uning ta’rifi bo‘yicha ham, turli sohalarda namoyon bo‘lishining tasnifi va shakllari to‘g‘risida hamon ilmiy munozaralar davom etmoqda. Innovatsiyalarni tasniflashning turli xil variantlari mavjud: 1-jadval. Innovatsiyalar tasnifi № Mezon Innovatsiyalarning turlari 1 Yangilik darajasi afsonaviy asosiy (radikal) takomillashtirish (qo‘llab-quvvatlash) 2 Bozor ta'siri (buzilish darajasi) subversive(lotin tilidan subvertere, "ag'darish") uzluksiz 3 Texnik parametrlarning turi bo‘yicha oziq-ovqat jarayon 4 Tarqatish sohasi dunyoda biznes sohasi uchun yangi mamlakatdagi biznes uchun yangi ushbu korxona uchun yangi 5 Davomiylik o‘zgartirish bekor qilish kengaytirish 6 Qamrov imahalliy tizim strategic 7 Bozorga chiqish vaqti innovatsion yetakchilar innovatsiya izdoshlari Keling, ularning eng muhimlarini tavsiflaylik. Avvalo, innovatsiyalarni yangilik darajasi bilan farqlash kerak. 1971-yilda Nobel mukofoti sovrindori Simon Kuznets o‘zining asarlarida bir marta yuz beradigan inqiloblarni belgilash, eng chuqur o‘zgarishlarga olib borish va yangi texnologik yoki iqtisodiy ishlab chiqarish uslubiga o‘tishni belgilash uchun “davriy yangiliklar” tushunchasini kiritgan. Uning fikriga ko‘ra, butun iqtisodiy tarixni “iqtisodiy davrlarga ajratish mumkin, ularning har biri o‘ziga xos o‘sish xususiyatlari bilan epoxal yangilik bilan belgilanadi” [5.4]. Bunday epoxatik yangiliklar qatoriga XVIII asr oxiridan boshlab yuzaga kelgan sanoat inqilobi va uning yadrosi, o‘sishning yangi manbai – “ilgari mavjud bo‘lganlarga 13 qaraganda texnologiyani rivojlantirish imkoniyatlarini ko‘p marta yaratgan” zamonaviy ilm-fanning paydo bo‘lishi kiradi. Davriy yangiliklarga misol qilib chorvachilik va dehqonchilikni rivojlantirish, yozuvning paydo bo‘lishi, o‘qotar qurollar va termoyadro qurollarini ixtiro qilish, davlatni yaratish, globallashuvning tarqalishini keltirish mumkin. Jamiyatning tarixiy davrlari tutashganda, uning bir bosqichdan ikkinchi bosqichga o‘tishida yuz beradigan o‘zgarishlarning asosini zamon yaratuvchi yangiliklar va ularning potensialini ro‘yobga chiqaradigan asosiy yangiliklar to‘lqini tashkil etadi. Innovatsiya nazariyasiga asosiy hissa nemis olimi G.Mensch tomonidan kiritilgan bo‘lib, u innovatsiyalarni uchta katta guruhga ajratdi: asosiy, takomillashtiruvchi va soxta innovatsiyalar. Asosiy innovatsiya - ilgari ko‘rilmagan xususiyatlarga ega bo‘lgan yoki ma’lum bo‘lgan, lekin ishlashi yoki narxi jihatidan sezilarli darajada yaxshilangan mahsulot, jarayon yoki xizmat yotadi. Ushbu tub innovatsiyalar jarayoni, mahsulotlar yoki xizmatlarda shunday jiddiy o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi-ki, ular mavjud bozorlarni yoki sohalarni o‘zgartiradi yoki yangi bozorlar va sanoatlarni yaratadi. Masalan, internet tufayli elektron biznes yuzaga keldi. So‘nggi asrlarda asosiy innovatsiyalarning to‘lqini har yarim asrda bir marta keyingi texnologik tartibga o‘tish davrida (quyida ko‘rib chiqing), Kondratyev sikli va jamiyatning boshqa sohalarida hukmron bo‘lgan jahon tsivilizatsiyasi (yoki uning bosqichi), ishlab chiqarishning texnologik va iqtisodiy uslubi, ijtimoiy-madaniy tizim va boshqa siyosiy doirada amalga oshirilgan tub o‘zgarishlar kuzatildi [5.4]. Takomillashtiruvchi innovatsiyalar. Innovatsiyalarni takomillashtirish asosiy yangiliklarni ishlab chiqish va o‘zgartirishga qaratilgan bo‘lib, ularnikiga qaraganda ancha ko‘p, ammo ular juda kam yangi va hayotiy aylanishiga ega.Innovatsiyalarni takomillashtirish - bu kichik, inqilobiy bo‘lmagan o‘zgarishlar, asosan oldindan taxmin qilinadigan va mavjud bilimlar, mahsulotlar hamda texnologiyalar tomonidan belgilanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida G.Menschning fikriga ko‘ra, har doim innovatsiyalarni takomillashtirishga ustunlik beriladi - bu eng kam talabga javob beradigan va odatda arzonroq ham. Aynan takomillashtirilgan yangiliklarni amalga oshirish orqali jamiyatning turli sohalarida tadbirkorlik va yangilik ruhi rivojlanadi. Arzimagan modifikatsiyalarga (soxta-innovatsiyalar) quyidagilar kiradi: 14 a)dizayndagi o‘zgarishsiz qoldirilgan va mahsulot parametrlariga, xususiyatlariga, tannarxiga, shuningdek tarkibiga kiritilgan materiallar va tarkibiy qismlarga yetarlicha sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydigan, mahsulotdagi kichik texnik yoki tashqi o‘zgarishlar; b)hozirgi talabni qondirish va kompaniyaning daromadlarini oshirish maqsadida ushbu korxonada ilgari ishlab chiqarilmagan, ammo bozorda allaqachon ma’lum bo‘lgan mahsulotlar ishlab chiqarishni o‘zlashtirish orqali mahsulot turlarini kengaytirish. Soxta innovatsiyalar. Soxta innovatsiyalar qoida tariqasida tizim hayot siklining so‘nggi bosqichida keng tarqalgan bo‘lib, u asosan o‘z potentsialini tugatgan, ammo iloji boricha ilg‘or tizim bilan almashtirishga har qanday yo‘l bilan qarshilik ko‘rsatmoqda. Buzuvchi innovatsiya. Kompaniyalarda innovatsion rivojlanish jarayonlarining tezligi ko‘pincha iste’molchilarning taklif etilayotgan mahsulot yoki xizmatning yangi yaxshilanishlarini sezish qobiliyatidan oshib ketadi. Natijada, ushbu kompaniyalar mahsulotlari juda murakkab, juda qimmat va “hiyla-nayrang” bo‘lib, keng iste’molchilar auditoriyasi tomonidan yetarli darajada qabul qilinmaydi. “Barqaror innovatsion rivojlanish” yo‘lidan boradigan kompaniyalar ushbu yo‘lni bozorda muvaffaqiyatga erishishning asosiy usuli sifatida tushunishlari bilan izohlanadi: eng talabchan iste’molchilar auditoriyasi uchun maksimal narxlarni belgilab, kompaniya eng yuqori daromadni oladi. Shu tariqa kompaniyalar eng kata va eng quyi bozor segmentiga “buzuvchi innovatsiyalar”ga yo‘l ochadilar. Buzuvchi yangilik ilgari mahsulot yoki xizmatga kirish imkoniyati bo‘lmagan iste’molchilar guruhini taqdim etadi, chunki narx juda yuqori yoki undan foydalanish juda qiyin bo‘ladi. Mavjud bo‘lishining dastlabki bosqichlarida xatarli biznesning quyidagi xususiyatlari mavjud: a)quyi yalpi foyda; b)torroq maqsadli bozor segmentlari; c)mavjud yechimlarga qaraganda unchalik jozibali ko‘rinmaydigan oddiy mahsulotlar va xizmatlar (an’anaviy ko‘rsatkichlar bo‘yicha). Dastlabki yoqimsizlik sababli, bozorda mavjud bo‘lgan firmalar ushbu segmentlarga kirmaydilar, buning natijasida esa o‘z bizneslariga putur yetkazishi mumkin bo‘lgan yangi raqobatchilar uchun o‘rin ajratiladi. Buzuvchi yangilik shuning uchun ham bozordagi qadriyatlar munosabatini o‘zgartiradi [5.11]. Buzuvchi texnologiyalar va ular buzadigan bozorlarga misollar: 2-jadval. Buzuvchi innovatsiyalarga misollar 15 Buzuvchi innovatsiyalar“Portlagan” bozorlar Minicomputer Mainframe(EVM) Printer Pechat qilish mashinkasi Raqamli fotosurat Kimyoviy fotosurat Paraxod Yelkanli kema Mobil telefon Peyjeri GPS-navigator Xaritalari va er rejasi Innovatsiyalarning muhim tavsifi ularni texnologik parametrlarga qarab mahsulot va texnologik qismlarga bo‘linishidir. Mahsulot innovatsiyasi texnologik jihatdan yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarni joriy etishni o‘z ichiga oladi. Texnologik jihatdan yangi mahsulot (mahsulotning tubdan yangilanishi) - bu texnologik xususiyatlari (funksional xususiyatlari, dizayni, shuningdek ishlatilgan materiallar va tarkibiy qismlarning tarkibi) yoki ulardan foydalanish maqsadga muvofiq yangi yoki ilgari ishlab chiqarilgan o‘xshash mahsulotlardan sezilarli darajada farq qiladigan mahsulot. Bunday innovatsiyalar prinsipial yangi texnologiyalarga yoki ularning yangi qo‘llanilishidagi mavjud texnologiyalar kombinatsiyasiga asoslangan bo‘lishi mumkin. Texnologik jihatdan takomillashtirilgan mahsulot (Oslo yo‘riqnomasi terminologiyasida - mahsulotga qo‘shimcha ravishda yangilik kiritish) - bu yanada samarali komponentlar va materiallardan foydalanish, bir yoki bir qator texnik quyi tizimlarning qisman o‘zgarishi (murakkab mahsulotlar uchun) yordamida sifat yoki xarajat xususiyatlari sezilarli darajada yaxshilangan mavjud mahsulot. Jarayon innovatsiyasi texnologik jihatdan yangi yoki sezilarli darajada takomillashtirilgan ishlab chiqarish jarayonlarini (usullarini) ishlab chiqish va amalga oshirishni o‘z ichiga oladi. Ushbu turdagi innovatsiyalar yangi ishlab chiqarish uskunalari, ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning yangi usullari yoki ularni birlashtirishga, shuningdek tadqiqot va tajriba- konstruktorlik natijalaridan foydalanishga asoslangan bo‘lishi mumkin. Bunday innovatsiyalar odatda ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga yoki korxonada mavjud bo‘lgan mahsulotlarni uzatishga qaratilgan, ammo ba’zida ular odatiy ishlab chiqarish usullari yordamida ishlab chiqarilishi yoki yetkazib berilishi mumkin bo‘lmagan texnologik yangi yoki takomillashtirilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish va yetkazib berishni maqsad qilib qo‘yadi. Download 360.48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|