Quruq dasht zonasining kashtan tuproqlari

QURUQ DASHT ZONASINING KASHTAN TUPROQLARI

Mundarija
Reja;
Kirish
Asosiy qisim
1.1 Quruq dash zonasining kashtan tuproqlari
1.2 Dasht zonalari
1.3 Quruq dasht zonalari
1.4 Chalachul zonalari
1.5 Chol zonasining tuproqlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotla ruyxaati
Ilovalar

Dasht zonalari — tabiiy landshaftlarida koʻp joyni dashtlar egallagan tabiat zonalari. Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning moʻʼtadil va subtropik mintaqalarida tarqalgan. 1) moʻʼtadil mintaqalarning dasht zonalari. Iqlimi quruq, kontinental iqlim, suvayirgʻichlari oʻrmonsiz. Qoratuproq, toʻq kashtan va kashtan tuproqlarda oʻtsimon, koʻproq boshoqli oʻsimliklar oʻsadi. Yevrosiyo, Shimoliy Amerika hududlarida yaqqol koʻzga tashlanadi, Janubiy Amerikaning janubida ham uchraydi. Dasht zonalari yuzasida jami quyosh radiatsiyasining koʻlami yiliga 500—580 kj/sm2 (120—140 kkal/sm2), radiatsiya balansi 145—190 kj/sm2 (35—45 kkal/ sm2). Moʻʼtadil issiq, yogʻin kam, quyoshli yoz kam qorli sovuq qishga tez oʻtadi. Shimoliy yarim sharda iyulning oʻrtacha temperaturasi 20—24°, yanvarniki 0° dan — 30° gacha (Oʻrta Sibirning jan. va Markaziy Osiyoda). Yiliga 200 mm dan 400 mm gacha yogʻin tushadi. Qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Qishda qor boʻronlariga, yozda esa garmsel (suxovey) va toʻzonga aylanadigan kuchli shamollar boʻlib turadi. Dare kam, suv miqdori mavsumga qarab keskin oʻzgarib turadi. Gʻovak, lyossimon jinslarning keng tarqalganligi jarlar hosil boʻlishiga, tabiiy oʻsimlik qoplamining keskin kamayishiga olib keladi. Qoratuproqlar gumus va karbonatlarga boy boʻlgani uchun unumdor. Toʻq kashtan va kashtan tup-roklarda gumus kam, shoʻrtob boʻlganidan unumdorligi past. Dasht zonalari ning asosiy qismi haydalib ekinzorlarga aylantirilgan. Tabiiy oʻsimliklardan bo-shoklilar bilan chalov, betaga, chillak-oyoq, qoʻngʻirbosh Zabaykalye va Markaziy Osiyo dashtlarida, bizon oʻti, daraxtsimon oʻsimliklar Shimoliy Amerikaning preriyalarida saqlanib qolgan. Ayrim joylarda butalar, daryo kayirlarida oʻrmonlar uchraydi. Bahorda efemer va efemeroidlar usadi. Yevrosiyo Dasht zonalarining gʻarbida qarsoq tulki, boʻri, sichqon, dasht olaquzani, boʻrsiq, yumronqoziq, koʻrsichqon, qoʻshoyoq, sharqida jayran, daur kirpisi va b., Shimoliy Amerikada bizon, burama shoxli antilopa, dasht boʻrisi, yumronqoziqning bir necha turi, Qozogʻistonda dasht burguti, toʻrgʻay, sudralib yuruvchilardan dasht qora iloni, kaltakesak, sariq qorinli chipor ilon, choʻl baqasi yashaydi.

Sharqiy Yevropa tekisligida qoʻriq dashtlar faqat qoʻriqxonalarda qolgan. Qurgʻoqchilik koʻp bulganligidan, suv va shamol eroziyasi tufayli dehqonchilik melioratsiyaga muhtoj. Dashtlarning tabiiy landshafti Janubiy Sibirning botiqlarida va Markaziy Osiyo togʻlarida yaxshi saqlangan; 2) sub-tropik mintaqalarning dasht zonalari — iqlimi quruq issiq, tabiiy landshaftlarda oʻt vabuta oʻsimliklari oʻsadi. Asosan 25° va 40° sh. k. va j. k.lar orasida joylashgan. Shimoliy Amerikada Kaliforniya vodiysida, Kolorado platosida, Buyuk tekisliklarning jan. qismida, Meksika togʻligining ichki qismida uchraydi. Janubiy Amerikada Laplata pasttekisligining va And togʻ oldilaridagi pampalarla, Avstraliyada — materikning jan. va jan.-gʻarbiy qismidagi tekisliklarda, Zakavkazyeda Kura-Araks pasttekisligining togʻ oldi qismlarida uchraydi.
Dasht zonalari yuzasida jami quyosh radiatsiyasining koʻlami yiliga 580—790 kj/sm2 (140—180 kkal/sm2), radiatsiya balansi 210—290 kj/sm2 (50—70 kkal/sm2). Qishi iliq, qorsiz, eng sovuqoyning oʻrtacha havo temperaturasi 5—12°, onda-sonda sovuqurish kuzatiladi. Yozi issiq, eng issiq oyning oʻrtacha temperaturasi 20—25°, vegetatsiya davrini 3—4 oygacha qisqartiradigan tez-tez kuchli qurgʻoqchilik boʻladi. Yiliga 500—600 mm yogʻin tushadi, materiklarning sharqida maksimum yogin yozda, gʻarbida esa qishda boʻladi. Yer ustki oqimlari kam, daryolari kamsuv, qurgʻoqchil mavsumlarda koʻpincha qurib qoladi. Tuproqlarida temir va alyuminiy oksidlari koʻp. Tuproqlarning minerallashish jarayonlari mavsumiy boʻlib, qurgʻoqchil davrda toʻxtaydi yoki keskin kamayadi. Koʻp joylarda shoʻrlangan tuproklar shakllanadi. Tabiiy oʻsimliklar tarkibida chimli boshoqlilar, ayrim joylarda butalar uchraydi. Daryo vodiylari oʻrmonzor. Daryolar oraligʻida baʼzan daraxtzorlar uchraydi. Hayvonot dunyosida kemiruvchilar, tez chopar tuyoqlilar, shuningdek, sudralib yuruvchilar, hasharotlardan toʻgʻriqanotlilar uchraydi. Xoʻjaligi yaylov chorvachiligi va dehqonchilikka
Quruq dashtlar isip zonal hisobIangan kashtan tuproqlar maydoni 107,4 mln. ga yoki MON tuproqlarining 4,8 foizini tashkil etadi. Shuningdek, kashtan tuproqlar orasida sho'rtobIar, o'tloq kashtan tuproqlar, sho'rxoklar va solodlaming komplekslari tez-tez isga turadi. Sho'rtobsimon kashtan tuproqlar va sho'rtobIar kompleksi zonaning 30 foizini tashkil etadi. Kashtan tuproqlar Moldova va Ukrainaning janubida, qora dengizi va Azov dengizi qirg'oqlarida, Sharqiy Kavkaz oldi territoriyalarida, O'rta va Quyi Volga bo'yida, Qozog'istonda, a'agЫu Sibir janubi(Qulunda)da, ayrim massivlari o'rta Sibir (Minusin cho'kmasi, Tuva Havzasi) va Boyqol ortida tarqalgan. Quruq dasht Ispaniyaning shimoli va AQShning g'arbida uchraydi. Tuproqlar paydo qiluvchi tabiiy sharoitlari. /qlimi. Kashtan tuproqlar quruq va nisbatan issiq iqlimli sharoitda rivojlanib, yozi quruq va uzoq davom etadi, qishi sovuq. Yillik o'rtacha harorat 2-IOOC. Aktiv harorat yig'indisi (> 1 oos) 2200- 35000 Yil1ik yog'inlar miqdori 200 - 400 mm. Yog'inlarga nisbatan bug'lanish ko'proq. Namlanish koeffisiyenti 0,25-0,45. Qurg'oqchilik tez-tez bo'lib turadi. Zona yuvilmaydigan suv rejimiga ega bo'lganligi sababIi, tuproq profilidagi moddalar uncha ko'p yuvilmaydi. Relyeji va tuproq paydo qiluvchi onajinslari. Zonaning aksariyat qismi asosan tekis relyefdan iborat bo'lib, Volga orti tekisligi, Kaspiy bo'yi pasttekisligini o'z ichiga oladi. Ammo To'rg'ay va Qozog'iston balandliklari, qir-adirlari am uchraydi. Tekislik qismida mikrorelyef kuchli rivojlangan bo'lib, tuproq qoplamining kompleks holda tarqalishiga ta'sir etadi. Kelib chiqishi va tarkibiga ko'ra tuproq paydo qiluvchijinslar xilma xil. Zonaning Yevropa qismi sarg'ish-qo'ng'ir tusli qumoqlar. Kaspiy bo'yi pasttekisligida sho'rlangan shokoladsimon gi11i dengiz yotqiziqlari va ular ustida qum, qumloqlar asosiy gol o'ynaydi. Qozog'istondagi aksariyat opa jinslar qo'ng'ir Iyossimon qumoqlardan iborat o'Ii, undan pastda ko'pincha uchlamchi davr Iyossimon sozlar joylashgan. Zonadagi opa jinslar asosan karbonatli va sho'rlangan jinslar ustida hosil bo'lganligi sababIi, bu yerdagi tuproqlar ko'pincha kompleksli xarakterga ega. O'simliklarL Kashtan tuproqlar quruq dasht zonasidagi siyrak, past bo'yli o'tsimon o'simliklari ta'sirida shakl1anadi. O'simlik qoplami odatda ueg yuzasining 50-70 foizini tashkil etadi. To'q tusli kashtan tuproqlar zonachasida asosan dashtlaming tipchoq-kovilli o'simliklari (kovil, tipchoq, ingichkaoyoq kabi) ning turli o'tlar bilan aralashmasi tarqalgan: zonaning janubida shuvoqning ag xil turlari ko'payadi. Efemerlar am ansa ko'p uchraydi. 340 Kashtan tuproqlarning kelib chiqishi, moddalarning biologik aylanishi. Kashtan tuproqlar dashtlaming quruq iqlimi sharoitida o'sadigan o't o'simliklari ta'sirida hosil bo'ladi. V.V.Dokuchayev (1883) ua N.M.Sibirsev (1898) kashtan tuproqlarning kelib chiqishini qurLlq iqlimli sharoitda tarkibida shuvoq ko'p bo'lgan kserofit o'simliklar xarakteri bilan bog'lab tushuntiradi. Quruq dashtlardagi o'simlik qoldiqlarining biomassasi o'rtacha 200 s/ga ni tashkiI etib, shundan 90 foizi ildizlarga to'g'ri keladi. Yashil massa miqdoril1ing ueg yuzasidagi ag yilgi o'sishi (ko'payishi) 30 s/ga, ildizlarniki esa 11 O s/ga ni tashkil etadi. Moddalarl1ing biologik aylanishida ag yili 600 kg/ga kul elementlari ua 150 kg/ga miqdorida azot islltirok etadi. O'simliklarnil1g yerdal1 o'zlashtiradigan ua yerga qaytadigan elementlar miqdori deyarli teng. Moddalar aylanishida Na, Si, K kabi elementlar ko'proq qatnashadi. Kashtan tuproqlardagi mikroorganizmlar soni qora tuproqlardagidan kam farqlanadi. Ammo qurLlq davrlari ko'pligi sababIi mikroorganizmlarning biologik aktivligi apsa pastroq bo'ladi. Organik moddalarning parchalanishi asosan mikroorgal1izmlarning faoliyati yuqori bo'lgan aog davrida yaxshi kechadi. Gumus tarkibida gumin kislotasi ko'proq bo'ladi. Kashtan tuproqlarda ma'lum darajada, qora tLlproqlarnikiga o'xshash jarayonlar ta'sirida shakllanadi. Bular chimli jarayon, gumifikasiya ua ishqorsizlanish jarayonlari. Arnmo ushbu jarayonlaming miqdor ua sifat jihati kashtan tuproqlarda o'ziga xos xususiyatga ega. Chimli jarayon qora tuproqlar zonasiga nisbatan sust kechadi. Jarayonning pamouop bo'lish darajasi namlanish sharoiti ua o'tchil o'simliklar massasi ishtirokining keskin kamayishi bilan bog'liq. Uning struktura hosil qilish ua yumshatish funksiyasi juda qisqaradi. Shuningdek gumusli gorizont qalinligining kamligi ua uning miqdori ua zahirasining pastligi sababIi gumifikasiya ua gumus to'planishi miqdor jihatdan chegaralangan. Ammo gumifikasiya hodisasining mohiyati qoratuproq paydo bo'lishidan farqi shul1daki, kashtan tuproqlarda fulvokislotalar ulushi apsa katta. Gumusli gorizont YLlqori qismida gumus fulvat-gummatli bo'lsa, pastida esa - gumat - fulvatlidir. Profilida gumus zahirasi kam - 90-160 t/ga. Gumusli profil qalinligi 60 sm dan oshrnaydi. Oddiy tuzlar yuvilishi ua migrasiyasi yuvilrnaydigan suv rejimi ustunligi bilan belgilanadi. Vagsa yorng'ir ua erigan qor suvlari tuproq profilida ushlanib qolinadi ua sizot suvlariga qo'shilmaydi. Shu bilan birga opa jinsda rnavjud bo'lgan, shuningdek quruq dasht o'simliklari yuqori kulli qoldiqlarining minerallanishi natijasida hosil bo'lgan, agsa oddiy tuzlar tuproq qatlami ua nurash qobig'i chegarasida qoladi ua birlamchi minerallarning tuproq ichki nurashi evaziga doirniy to'planish tendensiyasiga ega bo'ladi. Kashtan tuproqlarda oson eriydigan tuzlar ishqorsizlanish ua 341 ko'chish hodisalari go'u berishi tufayli ikkita aniq differensiasiyalangan tuzli gorizontlar shakllanadi: karbonatli iIIyuvial - desuktiv (VSa) va oddiy tuzlar va gips to'plangan iIIyuvial gorizont (BCsSa). Tuzli profilning pastki chegarasi 150-200 sm chuqurlikda bo'ladi. Quruq dasht zonasida chimli tuproq paydo bo'lish jarayoni bilan Ыg qatorda sho'rtobIanish va sho'rxoklanish jarayonlarining ancha kuchli bo'lishi o'ziga xos xususiyatlaridan biridir. Sho'rtobIanish jarayoni tuproq eritmasida erigan natriyli tuzlaming ko'p bo'lishi sababIi, natriy ionining singdirish kompleksiga ancha miqdorda singib o'tishi bilan bog'liq. Kashtan tuproqlar paydo bo'lishi har doim jadalligi va tarqalishi turli darajada bo'lgan sho'rtob jarayon bilan birga sodir bo'ladi. O'simliklar, ayniqsa shuvoq guruhidagifari, qoldiqlarining chirishida, katta miqdorda ishqorli, birinchi navbatda natriyli tuzlar hosil bo'ladi. Bu sho'rtobIanish jarayonining rivojlanishiga olib keladi. Kashtan tuproqlar qoplamining o'ziga xos xususiyati uning kompleks holatda bo'lishidir. Kompleksliligining asosiy sababIari: mikrorelyefi, namlanish va sho'rtobIanish rejimining turli xarakterda bo'lishi, tuproqning sho'rtobsimonligi, ueg kovlovchi jonivorlar tomonidan tuzli gruntning sirtga chiqarilishi, shular sababIi tuproq va o'simliklaming dog'li turli tumanligi. Odatda, kompleksning asosiy tarkibiy qismi quyidagilar: kashtan tuproqlar, kashtanli sho'rtobIar, o'tloq-kashtan tuproqlar. Sharqiy-yevropa va Qozog'iston fasiyalari tuproqlarida komplekslilik aniq ifodalangan. Gillanisl, /,O{lisasini faqat Shimoliy Kavkaz kashtan tuproqlarining fasial xususiyati deb hisobIash mumkin. Gillanish tuproqda loyqa zarrachalar miqdorining, opa jinslarga nisbatan, ko'p bo'lishi bilan ifodalanadi. Kashtan tuproqlarning barchasida V gorizontda loyqa to'planishi koeffisiyentining yuqoriligi kuzatiladi. Kashtap turgoqlagpipg k1assilikasiyasi, tuzilishi, tarkibi ua xususiyatlari. Kashtan tuproqlar 3 tipchaga o' linadi: to'q tusli kashtan tuproq, gumus 4-5 foiz va gumusli gorizont (A+V) qalinligi 35-45 sm, kashtan - gumus 3-4 foiz, A+V gorizonti 30-40 sm, och tusli kashtan tuproq - gumus 2-3 foiz, A+V goriznoti qalinligi 25-30 sm ni tashkil etadi. Oddiy, karbonatli, sho'rtobsimon avlodlari ko'proq tarqaIgan. Tupgoqlarda kagbonatli gogizontning yaqin joylashuvi va sho'gtobIanish alomatlari to'q tusli kashtandan och tusli kashtan tupgoqlari zonachasiga boggan sayin oshib bogadi. Kashtan tuproqlarining pgofili quyidagi mogfologik tuziIishiga ega: A-gumusli gogizont, qalinligi 15-30 sm; och qo'ng'ig to'q bo'zg'ish yoki kashtan tusli bo'z, kukunsimon donadog yoki uvoq stguktugali; och kashtan tuproqlagda strukturasiz; qo'giq yerlarda chimli qatlami ajgalib tugadi. 342 V)(AV) - o'tuvchi gumusli gorizont 10-25 sm; och jigar rang yoki qo'ng'ir tusli, oldingi gogizoptga nisbatan zichroq, yirik uvoqli strukturaga ega: odatda NSI ta'sirida qaupaudi. Gorizontning pastki chegarasi 45-60 sm ga boradi. B~(B) - o'tuvchi gorizont, tusi Ыg xil yetzs, asosan qo'ng'ir tusdagi gumusli oqmalar ko'rinib turadi; uvoq prizmatik strLlkturali: tusining har xilligi krot uyalari, chLlvalchanglar gumuslangan inlari va karbonatlar yangi yaralmalari ta'sirida kuchayadi. Gogizopt qalinligi 10 sm ga yaqin. • (S .) - iIIYLlvial desuktiv - karbonatli gorizont, qalinligi 40-50 sm, talla qo'ng'ir yoki sariq bo'lib, karbonatl yangi yaralmalari juda ko'p, oq ko'zanaklar, tomirchalar yoki unsimon to 'plamlar shaklida ajralib turadi, jonivorlarning inlari bo'lishi mumkin; zichligi va karbanatlar miqdori pastki qismida kamayadi; gorizontning pastki chegarasi 100-150 sm chuqurlikkacha yetadi. Vsas(Sszs) - iIIyuvial gorizont, gips va oson eriydigan tuzlar to'plangan, karbonatlar kam, gips druzalar, tomirchalar, mayda va yirik kristalchalar shaklida uchraydi, ancha g'ovak, profilning pastki chegarasi 180-250 sm da joylashgan. S - onajins, turli genezisga ega. ( 44 - gzst). Shunday qilib, kashtan tuproqlar tipii O A+AV gumusli gorizontlar va VSa+ BCs tuzli gorizontlardan tashkil topgan. Gumusli profil qalinligi 50 sm ga yaqin, yalpi tuproq 20 profili 200 sm ga yaqin. Sho'rtobIanmagan kashtan tuproq- JoO laming mexanik tarkibi profil bo'ylab uncha o'zgarmaydi va loyqa «0,001 tt) zarrachalari tuproqning gorizontlarida BO deyarli teng tarqalgan. To'q tusli kashtan tuproqlaming 80 uuqopgl A gorizontida gumus 4-5, azot 0,25-0,35, fosfor 0,1-0,2 va yalpi kaliy 1-2 foiz bo'ladi. Gumus zahirasi tuproqning 1 m 100 qatlamida gektariga 200 tonnaga yaqin. Gumus tarkibida fulvokislotaga nisbatan 120 gumin kislotasi ko'proq. Singdirish sig'imi 100 g tuproqda 30-35 mg ekv. gacha bo'lib singdirilgan asoslar tarkibida kalsiy ko'p 1~O (70-75) va magniy 20-25 foizni, singdirilgan natriy 4-5 foizni tashkil etadi. Atto sho'rtobIangan qatlamda natriy 10 foizdan A .. 81 82 VK s 44-rzsm 343 ortiq bo'ladi (59-jadval). Shunga ko'ra ishqoriylik ham yuqoridir. 59-jadval Kashtan tuproqlaming kimyoviy ua fizik-kimyoviy xossalari
Dasht zonalari — tabiiy landshaftlarida koʻp joyni dashtlar egallagan tabiat zonalari. Shimoliy va Janubiy yarim sharlarning moʻʼtadil va subtropik mintaqalarida tarqalgan. 1) moʻʼtadil mintaqalarning dasht zonalari. Iqlimi quruq, kontinental iqlim, suvayirgʻichlari oʻrmonsiz. Qoratuproq, toʻq kashtan va kashtan tuproqlarda oʻtsimon, koʻproq boshoqli oʻsimliklar oʻsadi. Yevrosiyo, Shimoliy Amerika hududlarida yaqqol koʻzga tashlanadi, Janubiy Amerikaning janubida ham uchraydi. Dasht zonalari yuzasida jami quyosh radiatsiyasining koʻlami yiliga 500—580 kj/sm2 (120—140 kkal/sm2), radiatsiya balansi 145—190 kj/sm2 (35—45 kkal/ sm2). Moʻʼtadil issiq, yogʻin kam, quyoshli yoz kam qorli sovuq qishga tez oʻtadi. Shimoliy yarim sharda iyulning oʻrtacha temperaturasi 20—24°, yanvarniki 0° dan — 30° gacha (Oʻrta Sibirning jan. va Markaziy Osiyoda). Yiliga 200 mm dan 400 mm gacha yogʻin tushadi. Qurgʻoqchilik boʻlib turadi. Qishda qor boʻronlariga, yozda esa garmsel (suxovey) va toʻzonga aylanadigan kuchli shamollar boʻlib turadi. Dare kam, suv miqdori mavsumga qarab keskin oʻzgarib turadi. Gʻovak, lyossimon jinslarning keng tarqalganligi jarlar hosil boʻlishiga, tabiiy oʻsimlik qoplamining keskin kamayishiga olib keladi. Qoratuproqlar gumus va karbonatlarga boy boʻlgani uchun unumdor. Toʻq kashtan va kashtan tup-roklarda gumus kam, shoʻrtob boʻlganidan unumdorligi past. Dasht zonalari ning asosiy qismi haydalib ekinzorlarga aylantirilgan. Tabiiy oʻsimliklardan bo-shoklilar bilan chalov, betaga, chillak-oyoq, qoʻngʻirbosh Zabaykalye va Markaziy Osiyo dashtlarida, bizon oʻti, daraxtsimon oʻsimliklar Shimoliy Amerikaning preriyalarida saqlanib qolgan. Ayrim joylarda butalar, daryo kayirlarida oʻrmonlar uchraydi. Bahorda efemer va efemeroidlar usadi. Yevrosiyo Dasht zonalarining gʻarbida qarsoq tulki, boʻri, sichqon, dasht olaquzani, boʻrsiq, yumronqoziq, koʻrsichqon, qoʻshoyoq, sharqida jayran, daur kirpisi va b., Shimoliy Amerikada bizon, burama shoxli antilopa, dasht boʻrisi, yumronqoziqning bir necha turi, Qozogʻistonda dasht burguti, toʻrgʻay, sudralib yuruvchilardan dasht qora iloni, kaltakesak, sariq qorinli chipor ilon, choʻl baqasi yashaydi.
Sharqiy Yevropa tekisligida qoʻriq dashtlar faqat qoʻriqxonalarda qolgan. Qurgʻoqchilik koʻp bulganligidan, suv va shamol eroziyasi tufayli dehqonchilik melioratsiyaga muhtoj. Dashtlarning tabiiy landshafti Janubiy Sibirning botiqlarida va Markaziy Osiyo togʻlarida yaxshi saqlangan; 2) sub-tropik mintaqalarning dasht zonalari — iqlimi quruq issiq, tabiiy landshaftlarda oʻt vabuta oʻsimliklari oʻsadi. Asosan 25° va 40° sh. k. va j. k.lar orasida joylashgan. Shimoliy Amerikada Kaliforniya vodiysida, Kolorado platosida, Buyuk tekisliklarning jan. qismida, Meksika togʻligining ichki qismida uchraydi. Janubiy Amerikada Laplata pasttekisligining va And togʻ oldilaridagi pampalarla, Avstraliyada — materikning jan. va jan.-gʻarbiy qismidagi tekisliklarda, Zakavkazyeda Kura-Araks pasttekisligining togʻ oldi qismlarida uchraydi.
Dasht zonalari yuzasida jami quyosh radiatsiyasining koʻlami yiliga 580—790 kj/sm2 (140—180 kkal/sm2), radiatsiya balansi 210—290 kj/sm2 (50—70 kkal/sm2). Qishi iliq, qorsiz, eng sovuqoyning oʻrtacha havo temperaturasi 5—12°, onda-sonda sovuqurish kuzatiladi. Yozi issiq, eng issiq oyning oʻrtacha temperaturasi 20—25°, vegetatsiya davrini 3—4 oygacha qisqartiradigan tez-tez kuchli qurgʻoqchilik boʻladi. Yiliga 500—600 mm yogʻin tushadi, materiklarning sharqida maksimum yogin yozda, gʻarbida esa qishda boʻladi. Yer ustki oqimlari kam, daryolari kamsuv, qurgʻoqchil mavsumlarda koʻpincha qurib qoladi. Tuproqlarida temir va alyuminiy oksidlari koʻp. Tuproqlarning minerallashish jarayonlari mavsumiy boʻlib, qurgʻoqchil davrda toʻxtaydi yoki keskin kamayadi. Koʻp joylarda shoʻrlangan tuproklar shakllanadi. Tabiiy oʻsimliklar tarkibida chimli boshoqlilar, ayrim joylarda butalar uchraydi. Daryo vodiylari oʻrmonzor. Daryolar oraligʻida baʼzan daraxtzorlar uchraydi. Hayvonot dunyosida kemiruvchilar, tez chopar tuyoqlilar, shuningdek, sudralib yuruvchilar, hasharotlardan toʻgʻriqanotlilar uchraydi. Xoʻjaligi yaylov chorvachiligi va dehqonchilikka ixtisoslangan.
Kashtan tuproqlarning kelib chiqishi, moddalarning biologik aylanishi. Kashtan tuproqlar dashtlarning quruq iqlimi sharoitida o‘sadigan o‘t o‘simliklari ta‘sirida hosil bo‘ladi. V.V.Dokuchayev (1883) va N.M.Sibirsev (1898) kashtan tuproqlarning kelib chiqishini quruq iqlimli sharoitda tarkibida shuvoq ko‘p bo‘lgan kserofit o‘simliklar xarakteri bilan bog‘lab tushuntiradi. Quruq dashtlardagi o‘simlik qoldiqlarining biomassasi o‘rtacha 200 s/ga ni tashkil etib, shundan 90 foizi ildizlarga to‘g‘ri keladi. Yashil massa miqdorining
yer yuzasidagi har yilgi o‘sishi (ko‘payishi) 30 s/ga, ildizlarniki esa 110 s/ga ni
tashkil etadi.
Moddalarning biologik aylanishida hvr yili 600 kg/ga kul elementlari va 150
kg/ga miqdorida azot ishtirok etadi. O‘simliklarning yerdan o‘zlashtiradigan va
yerga qaytadigan elementlar miqdori deyarli teng. Moddalar aylanishida Na, Si,
K kabi elementlar ko‘proq qatnashadi.
Kashtan tuproqlardagi mikroorganizmlar soni qora tuproqlardagidan kam
farqlanadi. Ammo quruq davrlari ko‘pligi sababli mikroorganizmlarning
biologik aktivligi ancha pastroq bo‘ladi. Organik moddalarning parchalanishi
asosan mikroorganizmlarning faoliyati yuqori bo‘lgan bahor davrida yaxshi
kechadi. Gumus tarkibida gumin kislotasi ko‘proq bo‘ladi.
Kashtantuproqlarda ma‘lum darajada, qora tuproqlarnikiga o‘xshash jarayonlar
ta‘sirida shakllanadi. Bular chimli jarayon, gumifikasiya va ishqorsizlanish
jarayonlari. Ammo ushbu jarayonlarning miqdor va sifat jihati kashtan
tuproqlarda o‘ziga xos xususiyatga ega. Chimli jarayon qora tuproqlar zonasiga
nisbatan sust kechadi. Jarayonning namoyon bo‘lish darajasi namlanish sharoiti
va o‘tchil o‘simliklar massasi ishtrokining keskin kamayishi bilan bog‘liq.
Uning struktura hosil qilish va yumshatish funksiyasi juda qisqaradi.
Shuningdek gumusli gorizont qalinligining kamligi va uning miqdori va
zaxirasining pastligi sababli gumifikasiya va gumus to‘planishi miqdor jihatdan
________________________________________

chegaralangan. Ammo gumifikasiya hodisasining mohiyati qoratuproq paydo

bo‘lishidan farqi shundaki, kashtan tuproqlarda fulvokislotalar ulushi ancha
katta. Gumusli gorizont yuqori qismida gumus fulvat-gummatli bo‘lsa, pastida
esa – gumat – fulvatlidir. Profilida gumus zaxirasi kam – 90-160 t/ga. Gumusli
profil qalinligi 60 sm dan oshmaydi.
Oddiy tuzlar yuvilishi va migrasiyasi yuvilmaydigan suv rejimi ustunligi bilan
belgilanadi. Barcha yomg‘ir va erigan qor suvlari tuproq profilida ushlanib
qolinadi va sizot suvlariga qo‘shilmaydi. Shu bilan birga ona jinsda mavjud
bo‘lgan, shuningdek quruq dasht o‘simliklari yuqori kulli qoldiqlarining
minerallanishi natijasida hosil bo‘lgan, barcha oddiy tuzlar tuproq qatlami va
nurash qobig‘i chegarasida qoladi va birlamchi minerallarning tuproq ichki
nurashi evaziga doimiy to‘planishi tendensiyasiga ega bo‘ladi. Kashtan
tuproqlarda oson eriydigan tuzlar ishqorsizlanish va ko‘chish xodisalari ro‘y
berishi tufayli ikkita aniq differensiasiyalangan tuzli gorizontlar shakllanadi:
karbonatli illyuvial – desuktiv (B
Ca
) va oddiy tuzlar va gips to‘plangan illyuvial
gorizont (B
CsSa
). Tuzli profilning pastki chegarasi 150-200 sm chuqurlikda
bo‘ladi.
Quruq dasht zonasida chimli tuproq paydo bo‘lish jarayoni bilan bir qatorda
sho‘rtoblanish va sho‘rxoklanish jarayonlarining ancha kuchli bo‘lishi o‘ziga
xos xususiyatlaridan biridir. Sho‘rtoblanish jarayoni tuproq eritmasida erigan
natriyli tuzlarning ko‘p bo‘lishi sababli, natriy ionining singdirish kompleksiga
ancha miqdorda singib o‘tishi bilan bog‘liq. Kashtan tuproqlar paydo bo‘lishi har doim jadalligi va tarqalishi turli darajada
bo‘lgan sho’rtob jarayon bilan birga sodir bo‘ladi. O‘simliklar, ayniqsa shuvoq
guruhidagilari, qoldiqlarining chirishida, katta miqdorda ishqorli, birinchi
navbatda natriyli tuzlar hosil bo‘ladi. Bu shurtoblanish jarayonining
rivojlanishiga olib keladi.
Kashtan tuproqlar qoplamining o‘ziga xos xususiyati uning kompleks holatda
bo‘lishidir. Kompleksliligining asosiy sabablari: mikrorelyefi, namlanish va
sho‘rtoblanish rejimining turli xarakterda bo‘lishi, tuproqning sho‘rtobsimonligi,
yer kovlovchi jonivorlar tomonidan tuzli gruntning sirtga chiqarilishi, shular
sababli tuproq va o‘simliklarning dog‘li turli tumanligi. Odatda, kompleksning
asosiy tarkibiy qismi quyidagilar: kashtan tuproqlar, kashtanli sho‘rtoblar,
o‘tloq-kashtan tuproqlar. Sharqiy-yevropa va Qozog‘iston fasiyalari tuproqlarida
komplekslilik aniq ifodalangan. Cho’l zonasi chala cho’llar zonasining Janubida joylashgan bo’lib Rossiya, O’rta Osiyo va Janubiy Qozog’iston Turon pasttekisligi deb ataluvchi, nihoyatda katta tekislik maydonlarini egallaydi. Qo’ra Araks pasttekisligining dengizga chegaradosh qismi ham shu zonaga kiradi. Zonaning shimoliy chegarasi, g’arbda Ustyurt platosini o’z ichiga olib, Orol dengizi orqali Balxash ko’ligacha borpdi. O’zbekiston respublikasi yer maydonining deyarli 70%i cho’l zonasida joylashgan bo’lib, Qizilqum, Ustyurt, Malikcho’l, Shyerobod, Qarshi cho’llari va boshqa tyerritoriyalarni o’z ichiga oladi. Cho’l zonasining maydoni 130 mln. ga Cho’l zonasining zonal tuproqlarlari: sur-qo’ng’ir, tusli tuproqlar, taqir va taqirli tuproqlardan iborat bo’lib,qumli cho’l tuproqlari, shamol keltirib yotqizgan qumlar (40%i) va sho’rhoklar (13% ga yaqin) ham keng tarqalgan. Shuningdek, cho’l zonasida sho’rtoblar, daryo sohillari va deltalarida o’tloq,o’tloq-botqoq va sho’rlangan gidromorf tuproqlar ham ancha maydonni tashkil etadi.
Sur-qo’ng’ir tusli cho’l tuproqlar.Kelib chiqishi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlar uzoq yillar davomida alohida tipga ajratilmasdan, bo’z tuproqlar bilan birga qarab kelindi. Sur qo’ng’ir tusli tuproqlarning tuzilishi va xossalari o’ta quruq cho’llarning ksyerofit-efemyerni o’simliklarni ta’sirida kechadigan tuproq paydo bo’lish jarayonlarining o’ziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Klassifikasiyasi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar ikki tipchaga: karbonatli tipik sur-qo’ng’ir tusli va oz karbonatli sur qo’ng’ir tusli tuproqlarga bo’linadi. Mexanik va minyerologik tarkibi. Sur-qo’ng’ir tusli tuproqlar turli tarkibli ona jinslarga shakllanganligi sababli,ularning mexanik tarkibi ham har xil bo’lib,tuproq qumloq va engil qumoq xillari tarqalgan. Sur-qo’ng’ir tuli tuproqlar O’rta Osiyoda keng tarqalgan bo’lib, 40,5mln gektarga yaqin. Ammo sug’orib dehqonchilik qilinadigan maydonlar juda kam-112.3 ming gektar (tuproqlar maydoniga nisbatan 0,28% ni tashkil etadi). Taqirlarning asosiy belgilari.Taqirlar profili o’ziga xos tuzilishiga ega bo’lib, yuzasining qalinligi 1-5 sm bo’lgan qattiq zich yorikli qatqoloqdan iborat.quruq holda u yirik-kovakli, juda mustahkam qovushmali va namlanganda qumli ko’pchib,deyarli suvni o’tkazmaydigan bo’lib qoladi. Taqirlarning kelib chiqishi haqida turlicha fikrlar mavjud. Geologlar taqirlar qadimgi va hozirgi zamon suv oqimlardan nozik zarrachalarning yotqizilishi natijasida hosil bo’ladi deb tushuntiradi .Ayrim geolog va geomorfologlar fikricha taqirlar qadimgi va hozirgi zamon qurigan yo’llarining ostki qismidir .Taqirlar asosan og’ir mexanik tarkibli gilli soz tuproqlar jumlasiga kiradi. Taqirlarning fizik, fizik-mexanik va agrokimyoviy xossalarining nihoyatda yomon bo’lishiga qaramasdan ularni o’zlashtirib dehqonchilik maqsadlarida foydalanish mumkin. Taqirlar unumdorligini oshirilishining samarali usullardan yerga go’ng turli kompostlar solib o’g’itlash shuningdek turli o’tlar ekish muhim ahamiyatga ega. Organik o’g’itlar yerni ozuqa elementlariga boyitish bilan birga tuproqning biologik aktivligini oshiradi, strukturasini va fizik xossalarini yaxshilaydi. Taqirli tuproqlardan qishloq xo’jaligida foydalanish. Taqir va taqirli tuproqlarning umumiy maydoni 16,58 mln gektar bo’lib, qishloq xo’jaligida shundan 12,77%i foydalaniladi. Jumladan xaydaladigan yerlar 778,5 ming gektar. O’zbekiston taqir va taqirli tuproqlar maydoni 1,8 mln ga (jumladan taqirli tuproqlar maydoni 1,67 mln ga) ni tashkil etadi. qumli,cho’l tuproqlari O’rta Osiyoda jumladan Qora-qum, Qizilqumda,Qarshi cho’llarida, Mirzacho’l, Shyerobod vodiysi, Buxoro voxasi, Farg’ona vodiysi, G’arbiy Kopetdog’ tog’oldi tekisliklarida va boshqa maydonlarda keng tarqalgan. Klassifikatsiyasi. qumli cho’l tuproqlari tarkibidagi qumlarning minyeralogik va kimyoviy tarkibiga ko’ra avlodlarga bo’linadi.
Kimyoviy tarkibi. Qumli cho’l tuproqlarida gumus juda kam (0,2-0,5%) bo’lib,ammo gumus tuproqning ancha chuqurligiga(30-35sm)qadar kirib boradi. Fizik xossalari.Qumli cho’l tuproqlarning mexanik tarkibida mayda qum (0,25-0,05) va yirik chang (0,05-0,01 mm) fraksiyalari ko’p bo’ladi. qumli cho’l tuproqlaridan qishloq xo’jaligida foyda-lanish. MDHda qumli yerlar maydoni 64,73 mln gektar bo’lib,qishloq xo’jaligida shundan 37,28%i foydalaniladi. Shu maqsadda, dalalarga sug’orish suvlari bilan birga loyqa yuborish sun’iy ravishda gilli tuproq solish yaxshi samara beradi.
Qumli tuproqlar gumusga va turli oziq moddalarga kambagal bo’lganligidan,organik va minyeral o’g’itlardan keng foydalanish ko’p yillik o’tlar ekish zarur. Qumli tuproqlarning shamol ta’sirida to’zg’ishiga qarshi kurash chora tadbirlari olib borish ham muhim ahamiyatga ega.Shu maqsadda ixota daraxtzorlari barpo etish, kimyoviy vositalar(KBT,K-4,K-9 kabi preparatlar) dan foydalanish tuproqni mustahkamlash yaxshi samaralar beradi.
Bo’z tuproqlar zonasi mamlakatimizda qishloq xo’jaligida muhim o’rinni egallaydi. Unda asosiy paxtachilik tumanlari joylashgan. Paxtachilik bilan bir qatorda, zonada ko’plab ekinlar: sholi qandlavlagi, makkajo’xori, bug’doy, lub ekinlari, sabzavot,kartoshka va boshqalar etishtiriladi. Bu yerda bog’dorchilik, uzumchilik va pillachilik ham keng rivojlangan. Bo’z tuproqlar o’tloqi-bo’z va sur qo’ng’ir tusli tuproqlar bilan birga MDH ga qishloq xo’jaligi strukturasida quyidagicha foydalaniladi: haydalma yerlar -3,8: yaylovlar -29,7: pichanzorlar -1,7: o’rmon va butazorlar -0,5%. Sug’orish miqdoriga qarab, tuproqlar qadimdan sug’oriladigan tuproqlarga va yangi o’zlashtirilgan tuproqlarga ajratiladi.Bo’z tuproqlar zonasida yerlar unumdorligini oshirishga qaratilgan tadbirlardan eng muhimlari: sug’orishni to’g’ri tashkil etish: tuproqda chuqur haydalma qavatni yaratish: almashlab eqishni keng joriy etish yo’li bilan yerda ko’proq organik moddalar to’plash: minyeral va organik moddalardan samarali foydalanish: yeroziyaga qarshi kurash sug’oriladigan dehqonchilik sharoitida tuproq sho’rlanishi oldini olish va unga qarshi kurash katta ahamiyatga ega. Shu maqsadda tuproqning meliorativ holatiga qarab sug’orish,zax suvlarning chiqib ketishiga e’tibor byerish,shuningdek sug’orish va mavsumiy sug’orish normalariga rioya qilish,suvning filtrlanishi natijasida ortiqcha sarfiga qarshi kurash: yerni o’z vaqtida sifatli ishlash,bir tekisda sug’orish uchun yer yuzasini tekislash: irrigasiya tarmoklaridan suvning nobud bo’lishini oldini olish: yerning sho’rini yuvish: sho’rga chidamli ekin navlardan foydalanish singarilar muhim tadbirlardan hisoblanadi.
Gidromorf tuproqlar jumlasiga sizot suvlari yaqin(0,5-3,0 m) bo’lgan sharoitda, doimiy kapillyar namlik ta’sirida hosil bo’ladigan o’tloq; botqoq, botqoq-o’tloq tuproqlar va sho’rhoklar kiradi. Gidromorf tuproqlarning xossalari sizot suvlarning satxi, minyerallashganlik darajasi va shuningdek, davriy ravishda bo’lib turadigan tashqi suvlari rejimiga bog’liq.