R. G. Isyanov pedagogika fanlari nomzodi
Download 3.01 Kb. Pdf ko'rish
|
~
www.ziyouz.com kutubxonasi 265 Òolqin funksiya mikroobyektlar holatining asosiy xarakteristikasi hisoblanadi. Bu funksiya vositasida shu funksiya tavsiflaydigan holatda turuvchi mikroobyektni xarakterlovchi fizik kattaliklarning ortacha qiymatlari hisoblab topiladi. Shunday qilib, kvant mexanika statistik xarakterga ega bolib, u zarralarning haqiqiy tabiatini ochib beradi. Kvant mexanika boyicha zarraning fazodagi ornini yoki zarraning harakat trayektoriyasini aniqlash mumkin emas, chunki aniq trayektoriya boyicha bolgan harakat bilan tolqin xususiyatlarini hech qachon birgalikda qarab bolmaydi. Kvant mexanikaga kora faqat zarraning fazoning turli nuqtalarida qanday ehtimollikda bolishini tolqin funksiya yordamida oldindan aytib berish mumkin. Shunday ekan, bu holda elektronning malum tezlik bilan harakat qiladigan orbitasi togrisidagi tasavvur orinli bolmaydi, binobarin, atomda elektronni malum trayektoriya boyicha hara- katlanuvchi zarra deb tasavvur qilish qatiy emas. Lekin shunga qaramay, elektronlarning atomda malum orbitalar boyicha harakatlanishi haqidagi faraziyadan malum darajada foydalanish mumkin. Kop hollarda bu faraziya taxminan togri natijalarga olib keladi. Kvant mexanikada atomdagi elektron orbitasi deganda, elektron- larning eng katta ehtimollik bilan bolishi mumkin bolgan nuqtalar- ning geometrik orni tushuniladi. Xususan, normal holatdagi vodorod atomi uchun radiusi (136) formula bilan aniqlanadigan birinchi doiraviy Bor orbitasi shunday orbitadan iboratdir. 86- §. Atom sistemasini xarakterlovchi kvant sonlar. Spin Kvant mexanikaga asosan atomda elektronning harakati tortta kvant soni bilan xarakterlanadi. Ushbu kvant sonlari bilan tanishib chiqaylik. 1. Bosh kvant soni n atomning statsionar holat energiyasini xarakterlaydi va n=1,2,3, ... butun sonlarni qabul qiladi. Vodorod atomining statsionar holatlari energiyalarining qiymati [(138) for- mulaga qarang: 4 0 2 2 0 1 8 = − ⋅ n m e W h n ε www.ziyouz.com kutubxonasi 266 formuladan aniqlanadi. Yadroning kulon maydonidagi elektron uchun Shredinger tenglamasining yechimi ham shunday natijani beradi. Formuladan korinadiki, W n energiya n 2 ga teskari proporsional bolib, uning ozgarishi bilan diskret qiymatlarni oladi, yani atomning statsionar holat energiyasi kvantlangandir. 2. Orbital kvant soni l elektronning atomdagi orbital impuls momentini aniqlaydi. Elektron orbita boyicha harakatlanganda impuls momentiga ega boladi. Bu momentni orbital impuls momenti deyiladi. Kvant mexanikada korsatilishicha, elektronning orbital impuls momenti kvantlangan bolib, quyidagi formula boyicha ifodalanadi: ( 1)· , 2 = + l h p l π l (153) bunda: h Plank doimiysi. Orbital kvant soni l=0,1,2,3, ... , (n− 1) qiymatlarni, hammasi bolib n ta qiymatni qabul qiladi, bunda n bosh kvant soni. Atomda elektronning orbita boylab harakati biror tokli berk konturga ekvivalentdir. Shu sababli elektron p l orbital impuls momentidan tashqari orbital magnit momentiga ham ega boladi. Orbital magnit momenti orbital impuls momentiga togri proporsional boladi: 0 0 ( 1) , 2 2 2 = − ⋅ = − ⋅ + ⋅ l e e h p l l m m µ π (154) bunda: e elementar (elektron) zaryad; m 0 elektronning massasi. (154) formuladagi minus ishora p l impuls momenti bilan µ magnit momenti qarama-qarshi yonalganligini bildiradi. 3. Magnit kvant soni m l . Kvant mexanikada elektronning orbital mexanik va magnit momentlarining fazoda malum fizik yonalishga bolgan proyeksiyasi ham katta ahamiyatga ega. Fizik yonalish deganda, atom turgan tashqi magnit maydon yonalishi yoki atomdagi barcha elektronlar (korilayotgan elektrondan tashqari)ning hosil qilgan ichki magnit maydon yonalishi tushuniladi va, odatda, bu yonalish z harfi bilan belgilanadi. Kvant mexanikada korsa- tilishicha, elektronning orbital impuls momentining z yonalishga bolgan proyeksiyasi: , 2 = ⋅ lz l h p m π (155) www.ziyouz.com kutubxonasi 267 magnit momentining proyeksiyasi esa quyidagi ifodalardan aniq- lanadi: 0 0 . 2 4 = − ⋅ = − ⋅ z lz l e eh p m m m µ π (156) Magnat kvant soni m l = l, ..., l, 0, +l, ... , +l qiymatlarni, hammasi bolib (2l+1) ta qiymatni qabul qiladi. 4. Spin kvant soni m s . Atomda elektron orbital mexanik va magnit momentlardan tashqari xususiy impuls momenti va xususiy magnit momentiga ham ega. Elektronning xususiy impuls momenti elektron spini deb ataladi. Elektron va boshqa elementar zarralarning spini ularning qandaydir bir alohida xossasi bolib, ular (zarralar) massaga, zaryadga ega bolganidek, spinga ham ega deb qarash kerak. Kvant mexanika elektronning xususiy impuls momenti uchun: ( 1) , 2 = + ⋅ s h p s s π (157) xususiy magnit momenti uchun quyidagi ifodalarni beradi: µ π = − ⋅ = − ⋅ + 0 0 ( 1) 2 s s e eh p s s m m , (158) bunda s kvant soni faqat bitta qiymatni qabul qiladi, yani 1 2 , s = Elektron spinining z yonalishga bolgan proyeksiyasi: , 2 = ⋅ sz s h p m π (159) xususiy magnit momentining proyeksiyasi esa quyidagi korinishda ifodalanadi: 0 0 2 = − ⋅ = − ⋅ sz sz s e eh p m m m µ π (160) bunda m s spin kvant soni faqat ikkita qaymatni, yani 1 1 2 2 âà + − qiymatlarni qabul qiladi. (153) ÷ (160) formulalardan korinadiki, atomdagi elektronning orbital va xususiy momentlari kvantlangan ekan. Atomning orbital impuls momenti atom tarkibidagi barcha elektronlarning orbital impuls momentlarining vektor yigindisiga teng boladi. Yadro va valentlik elektronidan tashqari atomdagi www.ziyouz.com kutubxonasi 268 barcha elektronlar atom qoldigi deb ataladi. Ishqoriy metallar (masalan, Na natriy, K kaliy) ionlarining optik spektrini tekshirish atom qoldigi impulsining momenti nolga tengligini korsatadi. Demak, ishqoriy metallar atomining momenti uning valentlik elektronining momentiga teng boladi. Shuningdek, ishqoriy metallar spektrini organish vodorod atomi spektri bilan ishqoriy metallar spektrining bir-biriga oxshashligini korsatadi. Bundan ishqoriy metallarning spektrlari eng tashqi, valentlik elektronining bir energetik sathdan ikkinchisiga otishidan hosil boladi, deyish mumkin. Shuning uchun elementning valentlik elektronini optikaviy elektron deb ataladi. 87- §. Pauli prinsipi. Mendeleyevning kimyoviy elementlar davriy sistemasining fizikaviy tushuntirilishi Atomdagi har bir elektronning holati tortta bosh, orbital, magnit va spin kvant sonlari bilan xarakterlanishini kordik (86- § ga qarang). n bosh kvant soni bir xil bolgan elektronlar toplami elektronlar qobigi deb ataladi, n va l kvant sonlari bir xil bolgan elektronlar qobiqchani tashkil etadi. Elektron qobiqlar lotin alfavitining bosh harflari bilan belgilanadi: n=1 bolganda K qobiq (yadroga eng yaqin qobiq), n=2 bolganda L qobiq, n=3 bolganda M qobiq, n=4 bolganda N qobiq va hokazo. Atom normal holatda bolganda elektronlar ozlari uchun qulay eng quyi energetik sathlarda joylashishi kerak. Biroq tajribalar bunday emasligini korsatadi. Kvant mexanikaga kora atomda elektron- larning energetik sathlar boyicha taqsimlanishi Pauli prinsipi (taqiqlash prinsipi) ga boysunadi. Pauli prinsipiga binoan, atomda torttala n, l, m l va m s kvant sonlari bir xil bolgan ikkita yoki undan ortiq elektron bolishi mumkin emas. Bu prinsip elektron qobiqdagi elektronlar sonini cheklaydi. Òegishli hisoblashlarning korsatishicha, har bir elektron qobiqdagi elektronlarning maksimal soni 2n 2 ga teng ekan. Jumladan: n=1, K qobiqda 2n 2 =2·1 2 =2 ta elektron, n=2, L qobiqda 2n 2 =2·2 2 =8 ta elektron, n=3, M qobiqda 2n 2 =2·3 2 =18 ta elektron, n=4, N qobiqda 2n 2 =2·4 2 =32 ta elektron va hokazo joylashishi mumkin. www.ziyouz.com kutubxonasi 269 Rus olimi D.I. Mendeleyev 1869- yilda kimyoviy elementlarning fizik-kimyoviy xossalarini organib, elementlarning davriy sistemasini yaratdi. Mendeleyev agar kimyoviy elementlarni atom ogirligi boyicha ketma-ket joylashtirilsa, ularning fizik-kimyoviy xossalari davriy ravishda takrorlanishini korsatdi. Hozirgi elementlar davriy sistemasida elementlar atom ogirligi tartibida emas, balki z zaryad soni tartibida joylashtirilgan. Ammo bu ikkala tartib deyarli bir- biriga mos keladi. Elementlar atomlarining fizik-kimyoviy xossalaridagi davriylikni elektron qobiqlarning elektronlar bilan Pauli prinsipiga asosan toldirilishi orqali tushuntirish mumkin. Malumki, Mendeleyevning elementlar davriy sistemasi (muqo- vaning ichki sahifasidagi kimyoviy elementlar sistemasiga qarang) davrlar va guruhlarga ajratilgan. Gorizontal yonalishda ketma-ket joylashgan elementlar davrni tashkil etadi, vertikal yonalishda (ustun boyicha) joylashgan elementlar guruhni tashkil etadi. Uygotilmagan atomda elektronlar yadroga yaqin qobiqlarni toldiradi, bu atomning minimal energiyasiga mos keladi. 196-rasmda Mendeleyev sistemasining birinchi uchta davrini tashkil etuvchi kimyoviy elementlarning atomlaridagi elektron qobiqlarning elekt- ronlar bilan toldirilishi sxematik tasvirlangan. Bu sxemadan faqat korgazmalilik maqsadida foydalanilgan, bunda nuqtalar bilan elekt- ronlar korsatilgan, qobiqlar orasidagi nisbiy masofalar saqlanmagan. Birinchi davr birinchi orinda turgan 1 H vodorod bilan bosh- lanadi. 1 H atomdagi bitta elektron K qobiqda (n=1) joylashadi. 1 H dan keyin ikkinchi orinni 2 He geliy egallagan. Uning ikkita elektroni bor, ikkalasi ham K qobiqda joylashadi va uni tolgazadi. Binobarin, inert gaz 2 He geliy birinchi davrni tugallaydi. Uchinchi orinda joylashgan 3 Li litiy ikkinchi davrni boshlaydi, uning ikkita elekt- 196- rasm. www.ziyouz.com kutubxonasi 270 roni K qobiqda joylashadi, uchinchi elektroni esa L qobiqni (n=2) ochadi, chunki Pauli prinsipiga kora u K qobiqda joylasha olmaydi. Ozida hammasi bolib 8 elementni saqlaydigan ikkinchi davr va L qobiq inert gaz 10 Ne neon bilan tugallanadi. On birinchi orinni egallagan 11 Na natriyning 11 ta elektronidan 2 tasi K qobiqda, 8 tasi L qobiqda joylashadi; qolgan on birinchi elektron esa M qobiqni (n=3) ochadi, demak uchinchi davr boshlanadi. Bu davr ham inert gaz 18 Ar argon bilan tugallanadi. Lekin Pauli prinsipiga kora M qobiq hali toldirilmagan. Shuning uchun on toqqizinchi orindagi 19 K kaliyning on toqqizinchi elektroni ham shu M qobiqda joylashishi kerak edi, ammo bu elektron tortinchi N qobiq (n=4) da joylashib, uni ochadi, binobarin, 19 K kaliy elementi sistemaning tortinchi davrini boshlaydi. Shu tortinchi davrdan boshlab elektronlarning qobiqlar boyicha ideal taqsimlanishi buziladi, Pauli prinsipidan chetlanishlar kuzati- ladi. Bu holni kop elektronli atomlarda elektronlarning ozaro tasiri natijasi deb qarash lozim. Elektronlarning ozaro tasiri tufayli ular energetik jihatdan qulayroq (minimal energiyaga mos) bolgan holatlarda joylashishga harakat qiladi. Shunday qilib, kimyoviy element atomidagi elektronlarning umumiy soni (demak, zaryad soni ham) elementning Mendeleyev davriy sistemasidagi tartib raqamiga, elektron qobiqlar soni element tegishli bolgan davr raqamiga, tashqi qobiqdagi elektronlar (valentlik elektronlari) soni element joylashgan guruh raqamiga teng ekan, degan xulosaga kelamiz. Òakrorlash uchun savollar 1. De-Broyl gipotezasining mazmuni nimadan iborat? 2. De-Broyl tolqinlari uzunligi qanday aniqlanadi? 3. De-Broyl gipotezasining togriligini tasdiqlovchi qanday fizik tajribalarni bilasiz? 4. Nima uchun makrojismlarning tolqin xossalarini sezmaymiz? 5. Geyzenbergning noaniqlik munosabatlarini yozing va fizik mohiyatini tushuntiring. 6. Kvant mexanika nimani organadi? Kvant mexanika asosida qanday malumotlar yotadi? 7. Òolqin funksiya orqali nima tavsiflanadi? Bu funksiya qanday tenglamaning yechimidan iborat? 8. Òolqin amplitudasining kvadrati bilan tolqin funksiya modulining kvadrati orasida qanday oxshashlik bor? 9. Kvant mexanikada atomdagi elektron orbitasi deganda nima tushuniladi? www.ziyouz.com kutubxonasi 271 10. Atomda elektronning holati qanday kvant sonlari bilan tavsiflanadi? Har bir kvant sonining fizik mohiyatini tushuntiring. 11. Fizik yonalish deganda nimani tushunasiz? 12. Atom qoldigi nima? Optikaviy elektron-chi? 13. Pauli prinsipini tariflang. 14. Har bir elektron qobiqda eng kopi bilan nechta elektron bolishi mumkin? 15. Pauli prinsipi bilan kimyoviy elementlarning Mendeleyev davriy sistemasi orasida qanday moslik mavjud? 16. Nima uchun elementlar davriy sistemasining tortinchi davridan boshlab Pauli prinsipidan chetlanishlar kuzatiladi? Masala yechish namunalari 1- masala. α-zarra kuchlanganligi 3 A 20 10 m ⋅ bolgan bir jinsli magnit maydonda 0,83 sm radiusli aylana boyicha harakat qiladi. Shu α-zarra uchun de-Broyl tolqini uzunligini toping. Berilgan: 3 A 20 10 ; m H = ⋅ r =0,83 sm=83·10 -4 m; q =2e =3,2·10 -19 C. Òopish kerak: λ? Yechilishi. De-Broyl gipotezasiga kora, harakatdagi α-zarraga mos de-Broyl tolqini uzunligi quyidagi formuladan aniqlanadi. , = ⋅ h m α λ υ (a) bunda: υ massasi m α bolgan α zarraning harakat tezligi. Malumki, α-zarra elektr zaryadga ega (q=+2e). Binobarin, bir jinsli magnit maydonda unga tasir etayotgan Lorens kuchi quyidagicha ifoda- lanadi: F l =q υB=qυµ o H, bunda: B=µ o H magnit maydon induksiyasi. F l Lorens kuchi α- zarrani r radiusli aylana boyicha harakatlanishga majbur etuvchi 2 . = m.i. m F r α υ markazga intilma kuch sifatida namoyon boladi. Shuning uchun F l =F m.i. deb yoza olamiz. Demak: 2 0 , = m q H r α υ υµ bundan 0 , = qr H m α µ υ (b) www.ziyouz.com kutubxonasi 272 (b) dan υ ning ifodasini (a) ga keltriib qoysak, u holda λ uchun quyidagi ifodani hosil qilamiz: 0 . = h qr H λ µ Hisoblash: λ − − − − − ⋅ ⋅ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 34 11 19 4 7 3 6,625 10 J s 1 10 m. H À 3,2 10 C 83 10 m 4 3,14 10 20 10 m m 2- masala. De-Broyl tolqin uzunliklari 100 pm bolgan elektron, kislorod molekulasi, radiusi 0,1 mkm va zichligi 3 kg 2000 m bolgan zarraning kinetik energiyalarini hisoblab toping. Berilgan: λ=100 pm=1·10 -10 m; m e =9,11·10 -31 kg; 3 kg 32 10 ; mîl − = ⋅ µ r = 0,1 mkm = 1·10 -7 m; ρ = ⋅ 3 3 kg 2 10 ; m Òopish kerak: W k ? Yechilishi. Zarraning kinetik energiyasi quyidagi ifodadan aniqlanadi: 2 2 = k m W υ , bunda: υ zarraning tezligini de-Broyl tolqin uzunligi = h m λ υ formulasidan topamiz, yani: . = h m υ λ Demak, kinetik energiya quyidagi formuladan aniqlanadi: 2 2 2 = k h W m λ 1. Elektron uchun: m = m e , 2 2 . 2 = k e h W m λ 2. Kislorod molekulasi uchun: µ = A m N , bunda: µ kislorodning molekulyar massasi; N A Avogadro soni. Binobarin: www.ziyouz.com kutubxonasi 273 2 2 . 2 ⋅ = ⋅ A k h N W µ λ 3. Zarra uchun: 3 4 3 = ⋅ = m V r ρ π ρ . Demak: π ρλ π λ ρ = = ⋅ ⋅ 2 2 3 2 3 2 3 . 4 8 2 3 k h h W r r Hisoblash: 1. − − − − ⋅ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 34 2 17 31 10 2 2 (6,62 10 J.s) 2,4 10 J = 150,6 eV. 2 9,11 10 kg (10 ) m k W 2. − − − − ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ 34 2 23 22 -3 3 10 2 1 (6,62 10 J s) 6,02 10 mîl 4,13 10 J = 2,58 10 eV. kg 2 32 10 (10 m) mîl k W 3. 34 2 30 -11 7 3 3 3 10 2 2 3 3 (6,625 10 J.s) 2,62 10 J =1,64 10 eV. kg 8 3,14 (10 ) m 2 10 (10 ) m m − − − − ⋅ ⋅ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ k W 3- masala. Vodorod atomidagi elektron tezligining noaniqligi qanday boladi? Òezlikning topilgan qiymati birinchi Bor orbitasidagi elektron tezligidan necha marta ortiq? Elektron koordinatasini aniqlashdagi eng katta xatolik vodorod atomi olchami bilan bir xil tartibda (d≈10 -10 m) boladi deb hisoblang. Berilgan: ∆x=d=10 -10 m; n=1; m=9,11·10 -31 kg; e=1,6·10 -19 C. Òopish kerak: ∆ υ ? 1 ? ∆ − υ υ Yechilishi. Geyzenbergning noaniqlik munosabatlariga kora: , 2 ∆ ⋅ ∆ ≥ h x m υ π bunda: ∆ υ elektron tezligining noaniqligi; m elektron massasi. Bu munosabatdan 18 Olmasova M.H. www.ziyouz.com kutubxonasi 274 2 ∆ = ⋅ ∆ h m x υ π boladi. Endi 1 ∆ υ υ ni aniqlash uchun Bor orbitasidagi elektron tezligi formulasidan foydalanamiz: 2 0 1 . 2 = ⋅ n e h n υ ε n=1 da birinchi Bor orbitasidagi elektron tezligini topamiz: 0 2 1 . 2 = e h υ ε Shunday qilib, quyidagi ifodaga ega bolamiz: ε ε υ υ π π ∆ = ⋅ = ⋅ ∆ ⋅ ∆ ⋅ 2 0 0 2 2 1 2 . 2 h h h m x e m x e Hisoblash: 34 5 31 10 6,625 10 J s m 11,6 10 . s 2 3,14 9,11 10 kg 10 m − − − ⋅ ⋅ ∆ ≥ = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ υ 12 34 2 31 10 19 2 1 F 8,85 10 (6,625 10 J.s) m 0,53. 3,14 9,11 10 kg 10 m (1,6 10 C) − − − − − ⋅ ⋅ ⋅ ∆ = = ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ ⋅ υ υ Mustaqil yechish uchun masalalar 146. Kinetik energiyasi 10 keV bolgan elektron uchun de-Broyl tolqini uzunligini toping. 147. Proyeksion tipdagi televizion trubkalardagi elektronlar 8 m 10 s tezlikkacha tezlashtiriladi. Massaning tezlikka boglanishini hisobga olmagan holda katod nurlarining tolqin uzunligini aniq- lang. 148. 200 V potensiallar ayirmasi bilan tezlashtirilgan zaryadli zarra 2,02 pm ga teng de-Broyl tolqini uzunligiga ega. Zarraning zaryadi son jihatdan elektr zaryadiga teng bolsa, shu zarraning massasini toping. www.ziyouz.com kutubxonasi 275 149. 25°C temperaturada ortacha kvadratik tezlik bilan harakat- lanayotgan α-zarralar, neytronlar va azot molekulalari uchun de- Broyl tolqini uzunligini toping. 150. Abssissa oqi boylab harakatlanayotgan elektronlar tezli- gining noaniqligi 8 m 10 . s ∆ = υ Bunda elektronning vaziyatini ifodalovchi x koordinataning ∆x noaniqligi qanday boladi? 151. Massasi 1 g bolgan sharcha markazining vaziyati va elek- tronning vaziyati ∆x≈10 -5 sm xato bilan aniqlangan. Sharcha va elektron uchun tezlikning noaniqligi qanday boladi? Download 3.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2025
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling