Рақамли иқтисодиётнинг математик модели ва унинг тадбиқлари М. Бутабоев, И. Тожимаматов

Рақамли иқтисодиётнинг математик модели ва унинг тадбиқлари
М.Бутабоев, И.Тожимаматов
Бугунги кунда рақамли иқтисодиёт атамасини илмий атама сифатида тушиниш керак эмас, балки уни бугуннинг шиори, хозирги даврнинг илғор ҳамда инновацион сўзи сифтида тушуниш лозим. Бунда "рақамли" сифатдоши "рақамли электрон машиналар" сўзларининг узоқ вақтдан бери мавжуд бўлган бирикмасини давр ва ҳаёт тақозоси билан моҳиятан ҳамда сифатан янги йўналишни дунёга келтирганини кўриш мумкин.
Рақамли иқтисодиёт турли иқтисодиё тизимларда қайта ишланаётган маълумотларни тақдим этишнинг рақамли усулидан фойдаланишни талаб қилиб, аналог қурилмаларда ахборотларни ифодаланишидан тубдан фарқ қилади. Бугунги кунга келиб иқтисодий фаолиятнинг барча соҳаларида рақамли форматда ва ахборот технологияларидан фойдаланиб, хизмат ва товарларни тақдим этишнинг иқтисодиёт қоидаларидан фойдаланган ҳолда кундан кунга ортиб бораётган ахборотларни рақамли қайта ишлаш ролини муҳим эканлигидан далолат беради.
Рақамли иқтисодиётни шакллантириш ва унинг самарали фаолият кўрсатиши асосан учта таъминловчи блокка (тизимга) боғлиқ бўлиб, улар техник, ахборот ва математик таъминот параллел ҳолатда доимий равишда илмий таъқиқотлар асосида ривожлантириб борилиши лозим.
Ахборот ва математик таъминотларнинг шаклланиши ҳам ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, узоқ тарихга эга. Янги техника ва технологиялар ихтиро қилинишида ахборотларни ўлчаш, узатиш, сақлаш ва қайта ишлаш бўйича бугунги кунда амалиётда кенг фойдаланилаётган ахборотлар тизими яратилди, оптимал бошқариш, кўп вариантли ишлаб чиқариш масалалари математик моделлаштирилди ва улардан амалда кенг қўлланилмоқда.
Рақамли иқтисодиётнинг юқорида айтиб ўтилган умумий тушунчалари уни математик моделлаштириш ва илмий тахлили ҳамда башоратлашда жуда муҳим аҳамиятга эга. Бу ерда асосий ролниа рақамли форматдаги маълумотларнинг алгебраик хусусиятлари ва ҳар хил турдаги транзаксия харажатлари ўртасидаги муносабатлар, аналог технологиялардан рақамли технологияларга ўтиш билан боғлиқ ўзгаришлар, жараёнлар белгилаб беради. Бу ўзгаришлар турли форматларда сигнал узатишнинг ўзига хос хусусиятларига асосланади.
Рақамли форматдаги сигнал, аналог сигналдан фарқли равишда, мутлақ аниқлик билан, 1948 йилда Клод Шеннон томонидан тадбиқ этилган яъни “бит-бит” босқичида узатилади. Aниқликни йўқотиш фақат аналог тасвирни рақамли тасвирга ўтказиш жараёнида мумкин. Кўпгина технологик ютуқлар рақамли тасвир ёки сигналнинг мутлақо аниқ узатилишига асосланган бўлиб, улар махфий алоқадан (СAС) тортиб қўшимча технологиялар, криптовалюталар ва бугунги кунда машҳур бўлган бошқа нарсаларга қадар.
Рақамли иқтисодиётнинг математик модели - ахборотнинг алгебраик хоссаларини аниқ ҳисобга оладиган таниқли иқтисодий моделларнинг аналоги сифатида қаралиши кеарак. Масалан, кириш-чиқиш баланси ва умумий мувозанат моделлари эгаллайди, бу ерда ўзгарувчиларнинг барчаси ёки бир қисми "билим" ни ифодалайди. "Aхборот" ўрнига "билим" сўзидан фойдаланиш чалғитмаслиги керак. Aбстракт математик моделларда булар фақат реал ёки мантиқий ўзгарувчилардир, лекин одатдаги қўшиш ўрнига уларга максимал операция қўлланилади. Ушбу турдаги математик моделларни қуришда ҳар доим маълумот ёки билимни ифодаловчи ўзгарувчиларни қўшишнинг идентификаторлиги тахмин қилинган. Илгари, бу чўзилгандек туюларди, аммо бугунги кунда рақамли воқелик моделларни "тортиб олди". Улар ҳақиқатни аниқроқ акс еттира бошладилар, чунки ҳақиқат ўзгарган.