Ражаббоева М. Навоий ва Гули образи

O‘ZBEK XALQ OG‘ZAKI IJODIDA NAVOIY VA GULI OBRAZI 

TALQINI 

1.1.Navoiy adolatparvar hukumdor timsolida 

Alisher  Navoiyning  o‘zbek  adabiyoti,  adabiy  tilini  rivojlantirishdagi  buyuk 

xizmatlari  hamda  boy  va  beqiyos  ijodiy  merosini  o‘rganish  besh  asr  davomida 

qanchalik  olamshumul  ahamiyat,  qiziqish  kasb  etgan  bo‘lsa,  uning  shaxsiyatini 

talqin  etish  ham  o‘tgan  ana  shu  davr  ichida  yanada kengroq qamrovga  ega bo‘lib 

bordi.  Alisher  Navoiy  obrazining  u  yoki  bu  qirrasini  ochishga  xizmat  qiluvchi, 

uning  o‘z  asarlarida  qamrab  olinmagan,  aks  etmagan  xususiyatlarini  yorituvchi 

ko‘plab  hikoyat  va  rivoyatlarning  yaratilishi  faqat  o‘zbek  folkloridagina  emas, 

boshqa  turkiy  xalqlar,  qolaversa,  butun  Sharq  og‘zaki  ijodiyotida  yetakchi 

tendentsiyaga  aylandi.  Mazkur  adabiy  hodisaning  yuzaga  kelishiga  o‘ziga  xos 

ichki qonuniyat mavjud.  

Mazkur  qonuniyatning  asoslaridan  biri  xalqning  o‘z  suyukli  farzandiga 

bo‘lgan  mehr-muhabbati  hamda  bu  buyuk  fidoyi  vatanparvar  oldidagi  adog‘i 

bo‘lmas ma’naviy qarzini uzishga intilishidir. 

 Ikkinchidan,  Alisher  Navoiy  o‘z  asarlarida  („Majolis-un  nafois“, 

„Munshaot“ kabilar) zamondoshlari va yaqin o‘tmishda yashab o‘tgan shoir, fozilu 

fuzalolar, din arbobi va olimlar, ularning faoliyati hamda xarakterli xusususiyatlar, 

jamiyatda tutgan mavqelari, kasb-korlari haqida o‘ta qimmatli tarixiy ma’lumotlar 

qoldirgan  bo‘lsa  ham,  o‘zi  to‘g‘risida  „faqir  u  paytlar...“  deyishdan  nariga 

o‘tmaydi. Olti yuzdan ortiq zamondoshlari haqida qisqa-qisqa bo‘lsa-da, muxtasar 

ma’lumot  berishga  ulgurgan  shoir  asarlaridan  uning  o‘zi  to‘g‘risida,  shaxsiyati, 

xarakterli fazilatlari borasida yetarli ma’lumot topa olmaymiz.  

Uchinchidan,  Zahiriddin  Muxammad  Bobur  ming  afsus  bilan  ta’kidlagan, 

„olamni  tavre  fard  va  joriyda  (dunyoni  g‘alati  yolg‘izlikda)  o‘tkarganligi“  ham 

Alisher  Navoiy  haqida  ko‘plab  hikoyat  va  afsonalarning  yuzaga  kelishiga  sabab 

bo‘lgan omillardandir. Xalq sevgi-muhabbat haqida nafis g‘azallar,ajoyib dostonlar 

bitgan buyuk farzandi hayotining o‘z asarlarida aniq aks etmay qolgan tomonlarini 

---

 

9 

o‘zicha to‘ldirishga, uning nurli va ibratomuz shaklu shamoilini asrlardan-asrlarga 

yetkazishga va kelgusi avlod ardog‘ida qoldirishga jazm etgan.  

To‘rtinchidan,  Alisher  Navoiyning  shoh  –  sulton  Xusayn  Boyqaroga  va 

aksincha,  shohning  shoirga  bo‘lgan  munosabatlari  ham  muayyan  aniqliklarga 

muhtoj. Zero, Alisher Navoiy, tarixiy ma’lumotlardan ma’lum bo‘lishicha, Xusayn 

Boyqaro saroyida xizmat qilib yurgan kezlarida undan, ya’ni shohdan hech qanday 

xizmat haqi olmagan, boylik orttirish yo‘lini tutmagan.. 

Shu  va  shunga  o‘xshash  munosabatlarga  oid  turfa  gap-so‘zlar  xalq  orasida 

keng  tarqalgani  uchun  ham  og‘zaki  ijodiyotida  Alisher  Navoiy  va  Husayn 

Boyqaroning do‘stligiga, ular o‘rtasidagi zidlikka oid turli-tuman hikoyatlar paydo 

bo‘lgan. 

 Yuqorida  ta’kidlangan  Zahiriddin  Muhammad  Boburning  bevosita  Navoiy 

shaxsiga oid qaydlari o‘zbek xalq ijodiyotida buyuk shoir haqidagi rivoyatlarning 

vujudga kelishiga sabab bo‘lgan faktlardir. Shubhasiz, Alisher Navoiyning „olamni 

tavre  far  va  joriyda  o‘tkargan“  ligining  muayyan  obyektiv  hamda  subyektiv 

sabablari mavjudki, biz bu haqda shoir va Guli haqidagi afsona va rivoyatlar tahlili 

so‘ngida batafsil to‘xtalamiz. 

 Bu o‘rinda asosiy gap shoir shaxsiga oid ana shu faktlarni xalq tomonidan, 

Oybek  va  Al.  Deych  ta’kidlaganidek,  o‘ta  noziklik  bilan  o‘zgartirilib,  fantastik 

aniqlikkacha  to‘yintirilishidadir.  Buyuk  tarixiy  shaxslar  haqidagi  rivoyat  va 

afsonalarda ular shaxsiyatiga oid faktlar faqat turtki, qandaydir ishora xususiyatiga 

ega bo‘ladi, xolos. Biroq faktlardan ba’zan sezilar-sezilmas, ba’zan nisbatan ancha 

yiroqlashgan  hikoyat  va  afsonalar  ularning  nechog‘lik  aniqligini  yoki  tarixiy 

haqiqatga munosib bo‘lishini emas, balki o‘sha tarixiy shaxsning ijobiy xislatlarini 

ta’kidlovchi, uni bo‘rttiruvchi mohiyat kasb etadi. 

 Demak,  hikoya  va  afsona,  rivoyatlarning  yuzaga  kelishi  ba’zan  real 

zaminga, ba’zan tarixiy faktlarga asoslanishi mumkin. Biroq bundan kelib chiqib, 

ularning talqinida real fakt, tarixiy voqealar tasvirini talab qilish o‘ta kulguli bo‘lib 

qolardi. 

---

 

10 

 Buyuk shaxslar haqida xalq ijodiyotida yartilgan asarlar uchun fakt aniqligi 

emas,  balki  tarixiy  mohiyat  aniqligi,  uning  buyuk  shaxs  shaklu  shamoiliga 

mutanosibligi muhimdir. 

 Shuning  uchun  ham  Alisher  Navoiy  haqida  o‘zbek  va  qardosh  xalqlar 

ijodiyotiga  yaratilgan  hikoyat  hamda  afsonalarning  yuzaga  kelishi,  ulardagi 

talqinning  o‘ziga  xosligi  va  tarixiylik  printsipining  nechog‘lik  aniqligi  hamda  bu 

ijodiy  jarayonda  xalq  badiiy  tafakkurining  ishtiroki  masalasi  atroflicha  va  teran 

o‘rganish maqsadga muvofiqdir.  

Alisher Navoiy haqidagi barcha xalq hikoyatlari va afsonalarining mohiyati, 

ulardagi  ifodalash  usullari  hamda  tarixiy  faktlar  bilan  hamohanglik  ana  shu 

hikoyatdan  quvvat  oladi,  o‘zining  ibtidosini  boshlaydi.  Shuning  uchun  ham  biz 

afsonaning  to‘liq  matnini  keltirib,  so‘ng  undagi  voqealarning  tarixiy  haqiqatga 

nechog‘lik  mutanosibligi  hamda  bu  boradagi  xalq  badiiy  tafakkuri  va 

fantaziyasining roli haqida to‘xtalishni lozim deb topdik. 

 Rivoyatning to‘liq matni quyidagicha:  

„Keksalarning  rivoyatiga  ko‘ra,  sulton  Husaynga  tobe  bo‘lgan  Qarshi 

viloyatida  Sabzovor  nomli  cho‘l  bo‘lib,  u  yerda  Mir  degan  aqlli,  fozil  bir  yigit 

yashar  edi.  Kunlardan  bir  kun  u  o‘z  suruvlaridan  mingta  yirik  va  bo‘rdoqi  qo‘y 

ajrattirib,  xizmatkorlariga  qo‘ylarni  Qarshiga  haydashni  buyuradi.  O‘zi  esa  otda 

suruvning oldida boradi. Mir qo‘y bozoriga borib, suruni kuzatadi. Suruv etkazilib, 

odamlar  qo‘ylariga  haridor  bo‘la  boshlaydilar.  Shunda  Mir  haridorlarga  qarab:  –   

Haloyiq,  men  qo‘ylarimni  savdogarlarga  ham,  boylarga  ham  sotmayman.  Men 

qo‘ylarimni  kambag‘al  va  sofdil  kishilarga  faqat  qarzga  bermoqchiman,-  deydi. 

Ana shunday kishilar topilgach, Mir ularga bittadan qo‘y berib 

- Birodarlar, men qo‘ylarimning haqini sulton Husayn o‘lgan kuni olaman, - 

deb qichqiradi va otiga minib uyiga jo‘naydi. 

 Bozorda  podshohning  ayg‘oqchilari  bor  edi.  Ular  voqeani  oqizmay-

tomizmay unga etkazdilar. Bundan qahrlangan sulton Qarshi cho‘liga borib, o‘sha 

Mir  ismli  yigitni  tutib,  Samarqandga  keltirishni  buyuradi.  Husayn  yuborgan 

kishilar  boyvachcha  yigitni  topadilar.  U  esa  choparlarni  yaxshi  mehmon  qiladi. 

---

 

11 

So‘ngra,  podshohning  amrini  eshitib,  hech  narsa  bilmaganday  choparlarga 

qo‘shilib Samarqandga otlanadi. Shaharga etib kelishgach, sultonining bir chopari 

uning amri bajo keltirilganligini shohga xabar qiladi. Shoh Mirni o‘z huzuriga olib 

kelishni  buyuradi.  Boyvachcha  yigit  shoh  bilan  uchrashgach,  unga  ehtirom  bilan 

ta’zim bajo keltiradi. Sulton uni o‘tirishga taklif etib:  

–  Qarshi bozoriga qo‘y  suruvi  olib borib, qo‘ylarni naqd pulga  emas,  balki 

sultonning vafoti kuni qimmatini to‘laysan, deb qarzga sotgan sen emasmisan?-deb 

so‘raydi. U yana:  

–  Men  senga  nima  yomonlik  qildim,  qanday  nohaqlik  ko‘rding  mendanki, 

o‘limimni tilaysan-deydi. Mir er o‘pib, ehtirom bilan podshohga deydi: 

 –  Ey,  butun  olam  podshohi!  Haligacha  biror-bir  bandai  foniy  sizdan  zulm 

ko‘rdim  deb  aytolmaydi.  Yurtimizning  tinchligi  va  osoyishtaligi  siz  tufaylidir. 

Mening qilmishlarim esa sizga bo‘lgan samimiy hurmatim boisidir.  

– Buni qanday tushunish lozim?-deydi podshoh. 

 –Mening  sizning  vafotingiz  kunini  bahona  qilib,  elga  qo‘y  tarqatishimdan 

maqsad  shuki,  qo‘y  qarz  olgan  bechoralar  kechayu  kunduz  shohimiz  dard 

ko‘rmasin,  deb  sizni  duo  qilishadi.  Qarzning  muddati  uzoq  bo‘lishini  istaydi. 

Yigitning o‘zi ham, so‘zi ham shohga yoqib qoladi. U saroy a’yonlariga yuzlanib: 

– Bu yigit ajoyib so‘zladi. Afsuski, u cho‘lda yashar ekan. Vaholanki, uning o‘rni 

saroyda bo‘lishi lozim, deydi. 

 U  munshiyni  chaqirib,  Mirni  vazirlikka  tayinlovchi  farmon  yozdiradi. 

So‘ngra unga muhr bosib, Mirning dastori qatiga tiqib qo‘yadi...“