Rangli metallar Reja

Rangli metallar


Reja:

1. 
   Metall sulfidlarining turli ikki komponentli sistemalari
   
2. 
   Ko‘p qismli sulfidlarning eng oxirgi a’zolari va ularning suYuqlanish nuqtalari.
   
3. 
   Sulfidlarning binar sistemalarining to‘liq tavsifi.
   

Shteyn bu – metall sulfidlarining sun’iy aralashmasi yoki qorishmasi bo‘lib, ko‘pincha o‘z ichiga kam miqdorda metall holidagi mis, temir va boshqalarni oladigan, shuningdek, oz miqdorda shlak, margimushli va surmali birikmalardan iborat suYuq aralashmadir. U mis, qo‘rg‘oshin va nikel metallurgiyasida nodir metallarni ham ajratib olish imkonini beradigan muhim bo‘g‘in hisoblanadi.

Shteynlar qimmatbaho metallar oltin va kumushning “to‘plovchilari” vazifasini ham bajaradi. Oltin va kumushning zichliklari Yuqori bo‘lganligi uchun ular eritish pechlarida pastga cho‘kib shteyn hajmida to‘planishadi.
Shteynni munosib tarkiblashtirishdan oldin metall sulfidlari va bir qancha binar sistemalari, ya’ni ikki komponentli sistemalarini o‘rganib chiqish muhim ahamiyat kasb etadi.
Metall sulfidlarining turli ikki komponentli sistemalari va turli sulfidlarning ikki komponentli sistemalari hamda ularga tegishli bo‘lgan metallarning shteyn tarkibiga kirishi. Shteyn tarkibidagi eng asosiy sulfidlar bular – mis (I)-sulfidi, Cu₂S; temir (II)-sulfidi, FeS va qo‘rg‘oshin sulfidi, PbS hisoblanadi. Rux sulfidi, ZnS ahamiyatsiz miqdorda ifodalansa, kumush sulfidi (Ag₂S) esa juda kam miqdorda uchraydi. Oltinning qay holatda uchrashi hali to‘liq o‘rganilmagan.
Bo‘sh yoki juda yaqin mintaqalarda ifodalaniladigan metallar temir va misdir. Boshqa birikmalar, masalan, surma va margimush shteynning ko‘p qismida kam miqdorlarda mavjud bo‘ladi, lekin ularning tarkibi qanday holatda bo‘lishi tuzib chiqilmagan. Yuqorida ta’kidlab o‘tilgan sulfidlar kimyoviy birikmalar ko‘rinishida tarkib topgan. Biroq, shunga qaramay, bu birikmalarning termik tahlillaridan kelib chiqqan holda mashhur olim Fredrik bu teorema butunlay o‘z isbotini topganiga ishonmaydi.
Sulfidlarning ikki komponentli binar sistemalari quyidagicha muhokama qilingan: FeS – Cu₂S; PbS – Cu₂S; Ag₂S – Cu₂S; ZnS – Cu₂S; FeS – PbS; Fe₇S₈ – PbS; FeS – ZnS; PbS – Ag₂S; PbS – ZnS va Ag₂S – ZnS. Shuningdek, metallar va ularning tegishli sulfidlari sistemalari ham muhokama qilinadi: Fe – FeS; Cu – Cu₂S va Pb – PbS.
Ko‘p qismli sulfidlarning eng oxirgi a’zolari va ularning suYuqlanish nuqtalari. Eslatib o‘tilgan o‘sha sulfidlar kimyoviy birikmalar holiday tarkib topgan, lekin turli binar sistemalarning eng oxirgi a’zolari kamdan-kam holatda sof birikma ko‘rinishida bo‘ladi. Dalil sifatida shuni ko‘rsatish mumkinki, sulfidlar tarkibining eng oxirgi a’zosi: sulfid + boshqa sulfid yoki metall tarkibda bo‘lishi mumkin, ya’ni asosiy sulfidga qo‘shimcha ravishda boshqa metall yoki ularning tegishli sulfidlari aralashgan holda bo‘lishi mumkin. Shuning uchun temir sulfidining a’zosi: FeS + Fe yoki FeS + S ko‘rinishida, mis sulfidining a’zosi: Cu₂S + Cu yoki Cu₂S + S ko‘rinishida va shu kabi boshqa ko‘rinishlarda bo‘lishi mumkin.
1. Temir sulfidi. Temir sulfidi mavzusining mazmun mohiyatini Le-Shatelye va Zigler kabi olimlar har tomonlama, batafsil o‘rganib chiqishgan va ular temirning proto-sulfidi, ya’ni bitta oltingugurt tutgan sulfidi FeS kimyoviy birikmasi ko‘rinishida ekanligi to‘g‘risida xulosa chiqarib, temirning sub-sulfidlari, ya’ni bunday tarkibdan ham ko‘ra kichikroq sulfidlari mavjud emasligi haqidagi g‘oyalarni ilgari surishgan. Bu ko‘rinish haqida boshqa izlanuvchilar ham shu fikrga kelishgan. Le-Shatelye va Ziglerning izlanishlari shuni ko‘rsatdiki, 1200 ^oC haroratda FeS birikmasi bug‘lanish tufayli o‘z oltingugurtini yo‘qotishni boshlaydi, natijada esa FeS va Fe aralashmasi paydo bo‘ladi. 1500 ^oC haroratda bu ajralish jarayoni sezilarli darajada avj oladi. Olimlar yana shuni ta’kidlashadiki, temir oksidi (Fe₃O₄) evtektik holatda temir sulfidi bilan birga sulfidlar ichida mavjud bo‘ladi.
Metall sulfidlari – sulfidli rudalar va shteynlarning asosiy tashkil qiluvchisidir. Ular turli xil ko‘rinishda mavjud bo‘ladi. Masalan, kovellin – CuS, xalkozin – Cu₂S, millerit – NiS, sfalerit – ZnS, galenit – PbS, temir sulfidi – FeS, pirit – FeS₂, monoklinik pirrotin – Fe₇S₈, geksagonal pirrotin – Fe₁₂S₁₃ va hokazo. Bularning ichida temirning oltingugurtli birikmalari pirometallurgik jarayonlarda juda katta ahamiyatga ega. Chunki ular sheynning asosiy qismini tashkil qiluvchi minerallar hisoblanadi. Bu esa temir va oltingugurtning birgalikdagi holat diagrammalarini ko‘rishni taqozo etadi. Quyida temir – oltingugurt sistemasining holat diagrammasi keltirilgan bo‘lib, bu sistemada bitta turg‘un kimyoviy birikma paydo bo‘ladi.
. Bu birikmaning nomi – pirrotin, formulasi – Fe_xS_y(monoklinik – Fe₇S₈ va geksagonal – Fe₁₂S₁₃). Bundan tashqari 745⁰ C cheklangan haroratda mustahkam bo‘lgan kimyoviy birikma – pirit (FeS₂) ham mavjuddir. Ammo 745⁰ C dan Yuqori haroratda pirit parchalanadi.
Temirning oksidlari misli, nikelli va qo‘rg‘oshinli ruda va boyitmalarni eritishda, shuningdek, rangli metallar metallurgiyasida hosil bo‘ladigan shlaklarning asosiy qismini tashkil etadi. Temir oksidlari va metall sulfidlari orasidagi o‘zaro ta’sir darajasi eritish mahsulotlari va qimmatli komponentlar orasida vujudga keladigan tarqalish muvozanati orqali aniqlanadi. Temirning Yuqori oksidlar saqlashi sistemaning oksidlovchi potensialiga, kislorodning muvozanat holatdagi bosimiga, tiklanish paytidagi gazlarning muvozanat tarkibiga uzviy bog‘liqdir.
Temir – kislorod sistemasida uchta kimyoviy birikma ma’lum: gematit (Fe₂O₃), magnetit (Fe₃O₄) va vYustit (Fe_1-xO). Shuningdek, mazkur birikmalar ham oldingilari kabi holat diagrammalaridagi tarkiblarning aniq diapazonlarida mavjud bo‘ladi (86-rasm).
Gematit beqaror kimyoviy birikmalar qatoriga kiradi. Ochiq havoda ( Po₂ = 0,21 atm.) u 1350° C haroratda parchalanadi. Bu kimyoviy birikmaning nisbatan kam barqarorlik xususiyati uning Yuqori haroratlarda oksidlovchilik xossasiga ega ekanligi bilan tushuntiriladi. Bu birikmaning holat diagrammalaridagi gomogen mintaqalari va struktura nuqsonlari yetarli darajada o‘rganilmagan. Uning faqat ba’zi modifikatsiyalari Fe₂O₃ – gematit, megemit kabi ko‘rinishlari ma’lum. Yuqori haroratlarda oqib o‘tadigan pirometallurgik jarayonlarda, odatda Fe₂O₃ oson parchalanadi yoki magnetit holigacha tiklanadi. Shuning uchun, bu moddaning jarayonlarga ko‘rsatadigan ta’siri uncha katta rol o‘ynamaydi. U faqatgina temir sulfidlarini oksidlovchi kuydirish jarayoni olib borilayotgan sharoitlarda, Yuqori kislorod bosimida va quyi haroratlarda hosil bo‘ladi.
Magnetit (Fe₃O₄) rangli metallar pirometallurgiyasining eng muhim birikmalari qatoriga kiradi. U shlak va shteynlarning doimiy mavjud bo‘ladigan komponenti bo‘lib, eritmalarning sirt xossalariga, ularning qovushqoqligiga, elektr o‘tkazuvchanligiga va sulfid hamda oksid fazalarining bir-birida erishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. U metallik temir va sulfid angidrid gazlari reaksiyaga kirishishidan ham hosil bo‘ladi:
5Fe + 2SO₂ = 2FeS + Fe₃O₄
Magnetit Yuqori erish haroratiga ega bo‘lib (1590° C), erish vaqtida parchalanmaydi, chunki u Yuqori haroratlarga nisbatan barqaror birikma sanaladi. Magnetitning gomogen mintaqasi quyi haroratlarda tor hududlarda mavjud bo‘lib, 1000° C dan Yuqori haroratlarda keskin kengayib ketadi.
VYustit (Fe_1-xO) holat diagrammasining ko‘p mintaqalarida mavjud. Masalan, 1200° C da vYustitdagi kislorodning miqdori 23% dan 25% gacha o‘zgaradi. Shunisi diqqatga sazovorki, vYustitda kislorodning saqlanishi hatto gomogen mintaqalarning temirli hududlarida ham ko‘p miqdorda tarqalgan. VYustit faqat harorat 570° C dan Yuqori bo‘lgan mintaqalarda mavjud bo‘ladi.
2. Mis sulfidi.Мis – оltingugurt sistemasida ikkita kimyoviy birikma mavjud: quyi sulfid Cu_2-хS va Yuqori sulfid CuS. Misning Yuqori sulfidi (CuS) – kоvellin turg‘unmas kimyoviy birikmalarga kiradi, 507°C da u to‘liq parchalanadi, 120^o C da esa polimorf o‘zgarishga uchraydi (2.5-rasm). Kovellin – CuS eng ko‘p tarqalgan mis minerallaridan biri bo‘lsa ham uning gomogen mintaqalari va struktura nuqsonlari hali to‘liq o‘rganilmagan.
Misning quyi sulfidi ancha keng gоmоgen mintaqasini tashkil qiladi. Uning formulasi Cu_2-хS ko‘rinishida yoziladi. Formuladagi X ning qiymati taxminan 1,78 – 2,00 оralig‘ida o‘zgaradi. Misning kristall panjarasidagi bunday katta miqdordagi vakansiyaning mavjudligi bilan bu birikma temir sulfidiga o‘xshab ketadi. Shu sababdan Cu_2-хS tuynukli o‘tkazuvchanlik afzalliklariga ega. Yuqori harorat mintaqalarida barqaror (turg‘un) birikma – Yuqori haroratli “digenit” mavjud bo‘ladi (I mintaqa). Lekin haroratning pasayishi natijasida u past haroratli har xil ko‘rinishda va faqat gomogen mintaqalarning oltingugurtli hududlaridagina saqlanib qoladi (II mintaqa). Harorat 435° C atrofidagi gomogen mintaqalarning misli hududlarida Yuqori haroratli digenit parchalanib xalkozinni hosil qiladi. Harorat 93° C ga yetganda esa peritektoidli reaksiya oqib o‘tib “dYurlit” hosil bo‘ladi. Bu murakkab fazali o‘zgarishlarning barchasi hajmning o‘zgarishi bilan va shuningdek, Yuqori tezlikda oqib o‘tadi. Bu esa mis sulfidlarining monokristallik namunalarini olishni va ularning xususiyatlarini o‘rganishni qiyinlashtiradi.
SuYuq mis sulfidi holat diagrammasida tarkiblar mintaqasining tor hududida mavjud bo‘la oladi. Bu mintaqada Cu_2-хS uchun erish harоratining maksimum qiymati 1130 °C ni tashkil etadi. Kimyoviy birikmaning chap va o‘ng tоmоnlarida ikkita mоnоteхnik mintaqalar mavjud. Cu – S sistemasida suYuqlanishning evtektik harorati 1067° C ga teng.
Mis sulfidi xuddi temir sulfidi va boshqa sulfidlarga o‘xshab suYuqlanish nuqtasiga yetganda bug‘lanish tufayli o‘z oltingugurtini yo‘qota boshlaydi.¹ Yuqoridagi olingan tarkibiy natijalar asosida eritish harorati vaqtidagi shteyn mahsulotini kimyoviy tahlil qilish hamda metallografik tadqiqotlar o‘tkazish natijasida shu narsa ma’lum bo‘ldiki, Cu₂S – Cu seriyalarining birida mis sulfidi mavjud bo‘ladi.
Mis sulfidi 103 ^oC haroratda dimorfik o‘zgarishga uchraydi.² Bu haroratda eritmada oldin mavjud bo‘lgan mis bir-biri bilan tortishish kuchlari ta’sirida tortishib shteynda “xomaki mis” den ataladigan jinsga aylanadi.
3. Qo‘rg‘oshin sulfidi. PbS – quyi sulfid hisoblanib, juda mayday sulfidlarga kirmaydi. K. Fredrik va A. Lerokslar o‘rganib chiqqan Pb – PbS sistemasida egri chiziq sulfidning suYuqlanish nuqtasidan to qo‘rg‘oshinning evtektik bo‘lmagan nuqtasigacha va amaliy jihatdan bir-birida erimaydigan tuzilmalarning qattiq mintaqasiga qadar tushib ketgani ko‘rsatilgan.
PbS boshqa sulfidlarga o‘xshab suYuqlanish nuqtasiga yetganda dissotsiyalanish jarayonini boshdan o‘tkazadi va o‘zining oltingugurtini yo‘qotadi.¹ Biroq, bunda oltingugurtning yo‘qolishi temir va mis sulfidlaridagi kabi sezilarli darajada bo‘lmaydi. Demak, shteynda qo‘rg‘oshin sulfidi sifatida ishtirok etadigan birikma tarkibi PbS birikmasi tarkibiga yaqinroq.
4. Rux sulfidi. Bu sulfid shteyn tuzilmasi birikmalari tarkibiga kiradi, ammo uning miqdori cheklangan. Uning suYuqlanish nuqtasi aniqlanmagan. Buning sababi uni Yuqori haroratlarda va qaynash hamda suYuqlanish nuqtalari birgalikda sodir bo‘lganligi natijasida bug‘lanib ketishi bilan baholanadi. Fredrik malumotlari bo‘yicha bu suYuqlanish nuqtasi 1670 ^oC da yakunlanadi.

Sulfidlarning binar sistemalarining to‘liq tavsifi.

a. Temir sulfidi – mis sulfidi. Bu sistema Gofman, Rontgen, K. Borneman, F. Shreyer shuningdek Baykov va Trutnev kabi olimlar tomonidan batafsil o‘rganib chiqilgan. Rontgen va Bornemanning egri chiziqlari bir-biriga o‘xshaydi, lekin tavsilotlari bilan farqlanadi. Ular juda murakkab tarkibli va birikmalar sonini ko‘rsatadi. Shuningdek Gofman va Baykovning ishlari ham bir-biriga o‘xshaydi va avval eslatib o‘tilgan egri chiziqlarga qaraganda ular biroz osonroq hamda kimyoviy birikmalarsiz ko‘rsatilgan. Bu sistemani har tomonlama obdon o‘rganib chiqish juda mushkul va oxirgi natijalarga erishish ustida hali hanuz ilmiy izlanishlar olib borilmoqda. 88-rasmda Gofmanning egri chiziqlari va 89-rasmda Rontgenning chiziqlari ko‘rsatilgan. Rontgen quyidagi kimyoviy birikmaning asosiy evtektikasini ko‘rsatadi: FeS, 67 va Cu₂S, 33 foiz hamda ularning muzlash chegarasi 895 ^oC da amalga oshadi.

Gofman esa metallografik ishlari orqali aniqlangan asosiy evtektikasini FeS, 86 foiz va Cu₂S 14 foiz hamda ularning muzlash chegarasini 860 ^oC da deb ko‘rsatadi. Borneman 66,3% FeS, 33,7% Cu₂S, muzlashi 978 ^oC da deb ko‘rsatadi. Misning miqdori 17 foizga muvofiq bo‘lganda evtektik birikmalar juda yaqin, ya’ni Cu₂S 21% dan 22% ga va FeS 78% dan 79% gacha yaqinlashadi.
Gofman aralashgan kristallarning mavjudligini taxmin qilib 90% FeS ichida 10% Cu₂S va 80% Cu₂S ichida 20% FeS aralashgan bo‘lish ehtimolligi Yuqori bo‘lgani sababli FeS evtektik qatorini 20% dan 90% gacha uzaytirishni taklif etdi. Shteynni tekshirish bunga turli cheklanishlar bo‘lishiga qaramay bu ko‘rinishni tasdiqlaydi. Shteynda yordanchi bo‘lmagan kimyoviy birikmalar borligi shu tariqa fosh etildi.
b. Qo‘rg‘oshin sulfidi – mis sulfidi. Bu sistema K. Fredrik tomonidan batafsil o‘rganib chiqilgan bo‘lib, uning muzlash egri chiziqlari 90-rasmda ko‘rsatilgan.

Bunday batafsil tekshirish natijasida mazkur a’zolar butunlay sof holatda emas ekanligi aniqlandi, masalan, mis sulfidi a’zosi sifatida qatnashadigan Cu₂S birikmasi ko‘rinishida 99,6% ni va qo‘rg‘oshin sulfidi a’zosi sifatida qatnashadigan PbS birikmasi ko‘rinishida 99,6% ni tashkil etdi. Mazkur qismlar har tomoni nazarda tutildi lekin qattiq mintaqadagi tuzilmalarni oz miqdorda bo‘lsada ikki tomonlama erishini unutmaslik lozim.

12-rasm. Fe₇S₈ – PbS sistemasi.
Evtektikada 51% Cu₂S birikmasi va 49% PbS birikmasi mavjud bo‘lib, ularning muzlash nuqtasi 540 ^oC da amalga oshadi. Bu qo‘rg‘oshin – mis shteynlarida eng muhim sistema hisoblanadi.
c. Qo‘rg‘oshin sulfidi – temir sulfidi. Mazkur sistema Veydmen tomonidan batafsil o‘rganib chiqilgan. Qo‘rg‘oshin sulfidi – pirrotit bog‘liqlik sistemasi xuddi shunday amaliy natijalar bilan Fredrik tomonidan ham o‘rganib chiqilgan. Egri chiziqlarning muzlash nuqtasi mos ravishda 91 va 92-rasmlarda ko‘rsatilgan. Hech qaysi holatda ham sulfidlarning yakuniy a’zolari sof holda emas, lekin ular sof holatga anchayin yaqin.
Veydmen evtektikani 25,8% FeS va 74,2% PbS hamda 782 ^oC da muzlash nuqtasiga ega bo‘lgan mintaqalarga joylashtiradi. Fredrik esa evtektikaga 30% Fe₇S₈ va 70% PbS hamda 863 ^oC da muzlash nuqtasiga ega bo‘lgan mintaqalarni beradi. Bu ikkala olim ham qattiq mintaqada amaliy jihatdan ikki tomonlama erimaydigan tuzilmalarni nazarda tutgan holda bir ordinatadan ikkinchi ordinatagacha bo‘lgan evtiktika qatorlarini ko‘rsatishadi.
d. Kumush sulfidi – mis sulfidi. K. Fredrik bu sistemaning 93-rasmda tasvirlangan egri chizig‘i muzlash nuqtalarini batafsil o‘rganib chiqdi.



13-rasm. Ag₂S – Cu₂S sistemasi.

Bu sistema aralash kristallarning sinmagan qismlaridan tashkil topgan. Termik tekshirishlarning hech qaysisi va mikroskopik kesimlarning hech biri evtektik ishora bermadi. Ularning yakuniy a’zolari butunlay sof sulfidlar emas ekan. Ag₂S birikmasi 835 ^oC da suYuqlanish nuqtasiga va Cu₂S birikmasi 1121 ^oC da suYuqlanish nuqtasiga ega. Egri chiziqlar shuni ko‘rsatadiki, 70% Ag₂S va 30% Cu₂S aralashmasi mavjud mintaqada suYuqlanish nuqtasi minimum 677 ^oC da amalga oshadi.

Bu sistema aralash kristallarning sinmagan seriyasi formalarining hosil qilgan tuzilmalarida Yuqorida tahlil qilinganlari ichida juda kuchli erituvchi ta’sirlashish nazarda tutilgan yagona sistema hisoblanadi. Mis sulfidli eritmalarning o‘ziga oz miqdorda mis sulfidi bilan birga kumush ham aralashtirganligi shubhasi ham mavjud. Yuqorida muhokama qilingan sistemalarning natijalaridan kumushning shteynda kumush sulfidi ko‘rinishida qatnashish ehtimolligi (agar shteynni noodatiy Yuqori haroratda qayta ishlanmasa) vujudga keladi.
e. Kumush sulfidi – qo‘rg‘oshin sulfidi. Bu sistema ham K. Fredrik tomonidan to‘liq o‘rganib chiqilgan va uning asosiy qiziqarli joyi shteynni o‘zi bilan qimmatbaho metallarni olib Yurish xususiyati hisoblanadi. Sistema egri chiziqlarining muzlash nuqtalari 94-rasmda ko‘rsatilgan.

Jarayonda qatnashadigan sulfidlarning yakuniy a’zolaridan hech biri sof holatda emas. Ag₂S ning suYuqlanish nuqtasi 835 ^oC da, PbS niki esa 1114 ^oC da amalga oshadi. Evtektik holat 77% Ag₂S va 23% PbS tarkibli va 630 ^oC da muzlash nuqtasiga ega bo‘lgan mintaqada vujudga keladi. Evtektik holatdagi qatorlar ordinatalar bilan kesishgan joyda kengaymaydi, lekin ikki tomonlama eruvchanlik 2% ni tashkil qilib aralashgan kristallarning ikki qismi hosil bo‘ladi.

Qo‘rg‘oshin sulfidi (mis sulfidi mavjud bo‘lmagan hollarda) shteyndagi kumush sulfidini yetarli darajada o‘zida eritish qobiliyatiga ega. Mis sulfidining esa kumush sulfidiga nisbatan erituvchi ta’siri qo‘rg‘oshin sulfidiga nisbatan anchayin kuchlidir.
f. Kumush sulfidi – temir sulfidi. Bu sistema hali to‘laligicha o‘rganib chiqilmagan, lekin shunisi ma’lumki, temir sulfidining kumushga yoki oltinga nisbatan hech qanday erituvchi ta’siri yo‘q. Biroq, metall holidagi temirda oltinni o‘zida kuchi erituvchilik xususiyati mavjud. Bunda temir – oltin sistemasida ikki qismdan iborat aralash kristallar paydo bo‘ladi. Shuni ham eslatib o‘tish joizki, metall holidagi temir amaliy jihatdan kumushni o‘zida erita olmaydi. Mis sulfidi va mis metalining oltinni juda yaxshi erita olish xususiyati esa nisbatan mukammalroq o‘rganilgan.
g. Rux sulfidi – mis sulfidi; Rux sulfidi – temir sulfidi; Rux sulfidi – qo‘rg‘oshin sulfidi va Rux sulfidi – kumush sulfidi. Bu sistemalar K. Fredrik tomonidan baafsil o‘rganib chiqilgan va ularning muzlash nuqtalarining egri chiziqlari 95, 96, 97 va 98-rasmlarda ko‘rsatib o‘tilgan. Ruxni ruda jinslarida mavjud bo‘lgani uchun uni shteyn tarkibida tez-tez uchratib turamiz. Ko‘pincha uning miqdori 3 yoki 4 foizdan oshmaydi.
Rux sulfidi va mis sulfidi qotishma hisoblanmaydi va ular evtektika hosil qilmaydi. Rux sulfidi amaliyotda mis sulfidida erigan holda uchraydi.
Rux sulfidi va temir sulfidi 95% FeS va 5% ZnS dan iborat tarkibni hamda taxminan 1145 ^oC da muzlash nuqtasi mitaqasiga ega bo‘lgan evtektikani o‘z ichiga qamrab oladi. Rux sulfidi ko‘pincha temir sulfidi bilan 3% dan ko‘p aralash kristall hosil qiladi. Ba’zan temir sulfidining rux sulfidida erish paytlari ham uchrab turadi.
Rux sulfidi – qo‘rg‘oshin sulfidi 92% PbS va 8% ZnS dan iborat tarkibni hamda muzlash nuqtasi taxminan 1045 ^oC ga ega bo‘lgan mintaqalarda mavjud bo‘lgan evtektikani o‘z ichiga qamrab oladi. Qattiq holatda rux sulfidi amaliy jihatdan qo‘rg‘oshin sulfidida erimaydi.
Rux sulfidi – kumush sulfidi 800 ^oC da muzlash nuqtasiga ega bo‘lgan va tarkibi 3% rux hamda 97% Ag₂S dan iborat mintaqada evtektika hosil qiladi. ZnS amaliy jihatdan Ag₂S da eriydi. Ag₂S esa amaliy jihatdan ZnS da erimaydi yoki juda kam, cheklangan miqdordagina erishi mumkin. Bu ham o‘zida shteyndagi qimmatbaho metallarni saqlay olishi bilan qiziqdir.
Shteyn. Mis shteynlarini va qo‘rg‘oshin – misli shteynlarni mikroskopik tahlil qilishda bir necha metallurgik jarayonlardan topilgan quyidagi hosilalarni o‘rganib, ularni tahlil qilish muhim ahmiyatga ega.