Raqamli iqtisodiyotning asosiy tarkibiy qismlari Iqtisodiy o’sish raqamli iqtisodiyot asosi sifatida Raqamli iqtisodiyot texnologik asoslari

Raqamli iqtisodiyot va iqtisodiy o'sish.
Buyumlar interneti, robototexnika, blokcheyn texnologiyasi va virtual haqiqatga tobora ortib borayotgan investitsiyalar ishlab chiqarishni sanoat qayta qurish, global iqtisodiyotga bevosita ta'sir ko'rsatadigan transmilliy korxonalarni shakllantirishda muhim rol o'ynaydi.Raqamli iqtisodiyot texnologiyalarini ishlab chiqish va tarqatish global iqtisodiy tizimning o'zgarishiga hal qiluvchi ta'sir ko'rsatadi: bu tovar va xizmatlar ishlab chiqarishga, mehnat resurslaridan foydalanishga, inson va moddiy kapitalga investitsiyalarga, to'g'ridan-to'g'ri xorijiy investitsiyalarga, rivojlanish va tarqatishga bevosita ta'sir qiladi. Bularning barchasi alohida iqtisodiy sub'ektlardan mamlakatlar va mintaqalarda ishlab chiqarish samaradorligi, mehnat unumdorligi, raqobatbardoshlik va pirovardida iqtisodiy o'sishga bevosita ta'sir qiladi. Makkinsining tadqiqotlariga ko'ra, texnologik yangilik yaratishga qaraganda qobiliyat iqtisodiyotni raqamlashtirish uning samaradorligi va raqobatbardoshligini oshirish uchun unchalik kuchli bo'lmagan vosita bo'lishi mumkin. Ularning hisob-kitoblariga ko'ra, Xitoyda raqamli texnologiyalar hisobiga 2025 yilga qadar YaIMning 22 foizgacha o'sishi, AQShda 10 foizgacha bo'lishi mumkin . Accenture Strategy tahlilchilari Oksford olimlari bilan birgalikda 50 dan ortiq ko'rsatkichlarni qamrab olgan , raqamli texnologiyalar bilan ishlash ko'nikmalarini amalga oshirish va rivojlantirish darajasini, shuningdek normativ-huquqiy bazani amalga oshirishni o'lchaydigan raqamli zichlik indeksini ishlab chiqdilar. Raqamli zichlik indeksining 10 punktga ko'payishi bilan ifodalangan raqamli texnologiyalardan foydalanishning o'sishi, etakchi iqtisodiyotlarning YaIMni 2020 yilga kelib, o'zgarishlarni hisobga olmaydigan dastlabki prognoz bilan taqqoslaganda qo'shimcha 2,3 foizga oshirishi mumkinligini hisoblashdi. Ularning hisob-kitoblariga ko'ra, Xitoy YaIMni qo'shimcha ravishda 418 milliard dollarga, AQSh 365 milliard dollarga, Yaponiya esa 114 milliard dollarga ko'paytirishi mumkin. Bu o'sish sur'atlarining atigi bir qismi - raqamli transformatsiya tashkil qiladi. Huawei tomonidan nashr etilgan Global Connectivity Index bo'yicha tadqiqotlar AKTga investitsiyalar va YaIM o'sishi o'rtasida to'g'ridan-to'g'ri bog'liqlikni aniqladi. Aholi jon boshiga YaIM bo'yicha dunyoning etakchi o'ntaligiga Shveytsariya (2), Norvegiya (3), AQSh (8), Daniya (9) va Sinxapur (10) va global ulanish indeksiga ko'ra o'sha mamlakatlar eng yuqori o'rinlarni egallagan: mos ravishda 4, 9, 1, 7 va 2-o'rinlar. Tabiiy resurslarning yetishmasligini bartaraf etish maqsadida ro'yxatdagi mamlakatlar raqamli texnologiyalarga e'tibor qaratdilar. Uglevodorodlarni sotish natijasida aholi jon boshiga yuqori daromad keltiradigan mamlakatlar (masalan, BAA, Saudiya Arabistoni) raqamli transformatsiya sur'atlaridan orqada qolib, Huawei indeksida mos ravishda 23 va 41-o'rinlarni egallab turibdi. 2018 yilda barcha mamlakatlar AKT infratuzilmasiga har yili o'zlarining sarmoyalarini 8 foizga ko'paytirsalar, 2025 yilga kelib bu 23 trillion dollarlik yangi iqtisodiy salohiyatni ta'minlaydi. AKT infratuzilmasiga investitsiyalarning yillik oshishi boshqa sohalarda bir necha bor o'sishni keltirib chiqarishi mumkin: bugungi kunda AKT infratuzilmasiga investitsiya qilingan har bir qo'shimcha dollar 2025 yilda 20 dollar foyda keltirishi mumkin, bu boshqa har qanday investitsiya shaklidan 6,7 baravar ko'pdir. Huawei va Oksford Iqtisodiyoti tadqiqotlari shuni ko'rsatadiki, indeksning 1 foizli o'sishi raqobatbardoshlikning 2,1 foizga, milliy innovatsiyalarning 2,2 foizga va mahsuldorlikning 2,3 foizga o'sishiga tengdir.
Sanoat va iqtisod tarixiga nazar solsak, har bir davrda muayyan bir soha lokomotiv bo‘lganini hamda butun iqtisodiyot va sanoat shu sohaga monand o‘sganini ko‘rishimiz mumkin. Meril Linch va Norman Puaro texnologiyalar to‘lqini konsepsiyasi asosida buni tushuntirgan.
Birinchi davr ikkita sanoat inqilobini o‘z ichiga oladi. 1771 yili tekstil sohasi asosiy lokomotiv bo‘ladi. Barcha iqtisod tekstil atrofida aylanadi. 1800 yilga kelib, tekstil sohasida «bum» boshlanadi. Tekstilchilar yangidan-yangi texnologiyalarni sanoatda qo‘llay boshlashadi. Mahsulot narxi va sifati bo‘yicha aholining keng qatlamini qamrab olgani sababli, bozor ham kengayaveradi. 1800–1853 yillar oralig‘ida bu sohada «bum» va keskin o‘sish davom etadi; ishlab chiqaruvchilar soni, bozor hajmi, raqobatbardoshlik va o‘z-o‘zidan mahsulot sifati ham shunga monand o‘sadi. 1853 yilga kelib, bu keskin o‘sish to‘xtaydi va mazkur sohada turg‘unlik boshlanadi. Endi davlatning faqat tekstilgagina tayangan holda boyib ketish ehtimoli kamayadi. 1853-1913 yilar oralig‘ida temir yo‘l kompaniyalari va shu infratuzulmaga ega bo‘lgan davlatlar iqtisodda ancha oldinlab ketishadi. 1913 yilda bu o‘sish ham ancha tinchiydi. Temir yo‘l endi rivojlanayotgan davlatlarga taklif qilina boshlaydi. Bu vaqtda esa AQShda 1886 yildan beri rivojlanib kelayotgan avtomobilsozlik sohasida inqilob ro‘y beradi. Ya’ni 1913 yilda ilk bor avtomobillar konveyerdan chiqa boshlaydi. Avtomobilsozlik davlat iqtisodining lokomotiviga aylanadi. Ammo, 1969 yilga kelib, sanoat davri tugayotgani haqida ilk signal paydo bo‘ladi. 1939 yildan beri o‘z yo‘liga rivojlanib kelayotgan informatsion texnologiyalar, 1969 yilga kelib ilk kompyuter bilan informatsion davr eshigini ochib beradi. Mana, bugungi kunchaga kompyuterlar, noutbuklar, smartfonlar va dasturiy ta’minot mahsulotlari hayotimizning ajralmas qismiga aylandi. Iqtisodiy gigant bo‘lgan kompaniyalar ham aynan shu axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohada.
Raqaml iqtisodiyotda iqtisodiy faoliyat asosiy e’tiborni raqamli iqtisodiyot platformalariga qaratadi. Raqamli transformatsiya - bu bozor hajmining tubdan o'sishiga va kompaniyalarning raqobatdoshligiga olib keladigan raqamli platformalardan foydalanishga asoslangan biznes modellarining inqilobiy o'zgarishi. Raqamli platforma - bu raqamli o'zaro ta'sirning o'ziga xos va ixtisoslashgan tizimini yaratish uchun asos sifatida foydalaniladigan texnologiyalar guruhi.Raqamli platforma - bu ikki yoki undan ortiq o'zaro bog'liq bo'lgan ishtirokchilar guruhlari o'rtasida almashinuvni osonlashtirish orqali qiymat yaratadigan yuqori texnologiyali biznes modeli.Raqamli platforma - bu uchinchi tomon ishlab chiqaruvchilari va iste'molchilari o'rtasidagi o'zaro manfaatli o'zaro aloqalarni ta'minlovchi, ishtirokchilar uchun ochiq infratuzilmani ta'minlaydigan va yangi qoidalarni belgilaydigan korxona [Jeffri Parker, Sanjit Chaoudari, 2016]
Platformalar vositachilarsiz o‘zaro aloqa qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan ishlab chiqaruvchilar va foydalanuvchilarni o‘zaro birlashtiradi. Bugungi kunda dunyoda yuzlab raqamli platformalar faoliyat yuritmoqda. Raqamli formatda ishlayotgan kompaniyalar endilikda o‘z raqamli ekotizimlarini yaratganlar. Raqamli platformali biznes modellarga barchamizga tanish Amazon, Google, Uber, Yandex, Airbnb, Amazon, Alibabalarni misol sifatida keltirishimiz mumkin. Bu platformalarning har biri o‘ziga xos ixtisoslashuvga va xususiyatlarga ega. Ularning umumiy jihati shundaki, ular alohida-alohida funksiyalarni bajaradilar.
Raqamli platformalar ishlab chiqarish va ayirboshlash jarayonlarini tezlashtiradi va arzonlashtiradi, keraksiz vositachilarni olib tashlaydi va bozorlar samaradorligini va mehnat unumdorligini keskin oshiradi. Raqamli platformalar raqamli iqtisodiyot biznes modeli sifatida nafaqat telekommunikatsiya va texnologiyalar bozorlarida, balki iste’mol bozorlarida -tovar ishlab chiqarish, tovar va mahsulotlar sotib olish, taksi xizmatlari, avtoulovlarni sotish, ko‘chmas mulkni ijaraga berish va sotish, qishloq xo‘jaligi iqtisodiyoti boshqa sohalardagi bozorlarda ham o‘z ustunligiga erishmoqda.
Amazon veb-xizmatlari (AWS) platformasi dasturiy ta’minotni ishlab chiqaruvchilarga turli sohalarda tijorat dasturlarini yaratish va joylashtirish uchun vositalar (mashinali o‘qitish, bulutli hisoblash, mobil texnologiyalar, narsalar Interneti va boshqalar) larni taklif etadi. Amazon (362 milliard dollarlik kapitallashuv) onlayn supermarket sifatida ish boshlagan, ammo hozirda kompaniyalarga ma’lumotlarni saqlash, ma’lumotlarni qayta ishlash, hisoblash resurslari bilan ta’minlash, ma’lumotlar va xabar almashish kabi ko‘plab xizmatlar va hokazolarni o‘z ichiga olgan bulutli IT infratuzilmasini yaratish imkoniyatini beradigan ekotizimni barpo etdi. Kompaniyaning 2018 yildagi daromadi $ 232,9 mlrd.ni tashkil etdi. Tashqi daromadining 60% ga yaqini asosiy biznes - onlayn tijorat, an’anaviy savdo ulushi 6% ni, AWS ("cloud" biznes) - taxminan 8% ni tashkil etadi. Amazon reklama siyosatining o‘ziga xos xususiyati yirik brendlar bilan bevosita ishlashdir. Kompaniya ularga sotish va iste’molchilarning xatti-harakatlari bo‘yicha o‘z ma’lumotlarini taqdim etadi. Amazon o‘zining ajoyib omborlari va yetkazib berish tizimlari bilan mashhur. Hozirda u yetkazib berishni dronlar orqali amalga oshirmoqda.