Raqamli mantiqiy qurilmalarni loyixalash fanidan glossariy Amplituda chastota

---

Raqamli mantiqiy qurilmalarni loyixalash fanidan glossariy 

 

Amplituda – chastota 

xarakteristikasi (ACHX) 

Kuchaytirgich 

tomonidan 

kuchlanish 

bo‘yicha 

kuchaytirilayotgan signalning chastotaga bog‘liqligi. 

Amplituda uzatish 

xarakteristikasi (AUX) 

MEning  chiqish  kuchlanishining  kirish  kuchlanishiga 

boliqligi.  

Analog elektronika 

Uzluksiz  o‘zgaruvchi  elektr  signallarni  uzatish,  qayta 

ishlash,  qabul  qilish  uchun  xizmat  qiluvchi  elektron 

qurilmalarni  ishlab 

chiqish 

va  o‘rganish  bilan 

shug‘ullanadi.  

Barqaror tok generatori 

(BTG) 

Ixtiyoriy  zanjirdan  avvaldan  belgilangan  qiymatli  tok 

oqishini  taxminlovchi  elektron  qurilma.  YUklamadan 

oqayotgan  tokning  qiymati    kuchlanish  manbai,  zanjir 

parametrlari  va  temperatura  o‘zgarishlariga  bog‘liq 

bo‘lmaydi. 

Bul algebrasi yoki Bul – 

mantiqi 

Raqamli texnikada ikkita holatga ega bo‘lgan, nol va bir 

yoki  “rost”  va  “yolg‘on”  so‘zlari  bilan  ifodalanadigan 

sxemalar  qo‘llaniladi.  Biror  sonlarni  qayta  ishlash  yoki 

eslab qolish talab qilinsa, ular bir va nollarning maxlum 

kombinatsiyasi  ko‘rinishida  ifodalanadi.  U  holda 

raqamli  qurilmalar  ishini  taxriflash  uchun  maxsus 

matematik  apparat  lozim  bo‘ladi.  Bunday  matematik 

apparat  Bul  algebrasi  yoki  Bul  –  mantiqi  deb  ataladi. 

Uni irland olimi D. Bul ishlab chiqqan. 

Videoxotira 

Operativ  xotiraning  maxlum  qismi  bo‘lib,  monitor 

ekranida 

hosil 

qilinadigan 

tasvirlarni 

saqlashga 

mo‘ljallangan. Videoxotira qancha katta bo‘lsa, qurilma 

shunchalik  murakkab  va  sifatli  tasvirlarni  hosil  qilishi 

mumkin. 

Diskret sxemotexnika 

Elektr  sxemalarda  sxemotexnik  echimlar  soddaligi  va 

qimmat  aktiv  elementlarni  minimal  ishlatish,  ajratuvchi 

kondensator,  transformator  va  boshqalardan  keng 

foydalanish. 

Demultipleksor 

Bir  kanaldan  qabul  qilingan  maxlumotlarni  bir  necha 

qabul 

qilgichlarga 

taqsimlash 

vazifasini, 

yaxni 

multipleksiyalashga  teskari  bo‘lgan  amalni  bajaradigan 

qurilma. Qabul qilgich raqami (aktivlashtirilgan chiqish) 

uning 

boshqaruv 

kirishlariga 

 

berilgan 

kod 

kombinatsiyasi bilan aniqlanadi. 

Deshifrator yoki 

dekoder 

Ikkilik sanoq tizimidagi raqamlarni o‘nlik sanoq 

tizimidagi kodga  o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy 

qurilma. 

Jamlagich 

Ikkilik  koddagi  sonlarni  qo‘shish  (jamlash)  asosiy 

arifmetik  amalini  bajaruvchi  kombinatsion  mantiqiy 

---

qurilma. 

Interfeys 

Hisoblash 

tizimlari 

qurilmalari 

o‘rtasida  aloqa 

almashinuvi  uchun  mo‘ljallangan  unifikatsiyalangan 

signallar va apparaturalar aloqa tizimidir. 

Ichki xotira 

Mikroprotsessor 

tomonidan 

qayta 

ishlanayotgan 

unchalik  katta  bo‘lmagan  hajmdagi  maxlumotlarni 

saqlashga mo‘ljallangan. 

Ixtiyoriy murojaat 

uchun xotira qurilmalari 

Bir  vaqtning  o‘zida  ixtiyoriy  maxlumotlar  blokiga 

murojaat qilish imkonini beradi. 

Kvantlash 

Uzluksiz signalni uning alohida nuqtalardagi qiymatlari 

bilan almashtirish jarayoni. 

Ketma – ketli qurilmalar   CHiqish signallari kirish o‘zgaruvchilari kombinatsiyasi 

bilan belgilanadigan, hozirgi va oldingi vaqt momentlari 

uchun,  yaxni  kirish  o‘zgaruvchilarining  kelish  tartibi 

bilan  belgilanadigan,  xotirali  mantiqiy  qurilmalar. 

Ketma  –  ketli  qurilmalarga  triggerlar,  registrlar, 

hisoblagichlar misol bo‘la oladi. 

Ketma-ketli murojaat 

uchun xotira qurilmalari 

Kerakli  maxlumotlarga  ketma-ket  murojaat  qilish 

imkonini  beradi.  Bu  usulda  talab  etilayotgan  xotira 

blokidan  maxlumot  olish  uchun,  undan  oldingi  barcha 

blokdagi maxlumotlarni o‘qib chiqish kerak bo‘ladi. 

Kirish kaskadi 

Birinchi  kaskad  bo‘lib,  u  kuchaytirgichni  kirish  signali 

manbai    bilan  muvofiqlashtiradi.  Kirish  signalini 

minimal  so‘ndirish uchun u  katta  kirish  qarshilikka  ega 

bo‘lmog‘i lozim. 

Ketma-ketli registr 

Kirishdagi  maxlumotlarni  ketma-ket  tartibda  yozish, 

saqlash va uzatish uchun mo‘ljallangan. 

Komparator 

Ikki  va  undan  ortiq  signallarni  o‘zaro,  yoki  bir  kirish 

signalini  biror  berilgan  etalon  kuchlanish  sathi  bilan  

solishtirish amalini bajaradi. 

Kombinatsion 

qurilmalar  

CHiqish signallari kirish o‘zgaruvchilari kombinatsiyasi 

bilan  belgilanadigan,  ikkita  vaqt  momentiga  ega 

bo‘lgan, xotirasiz mantiqiy qurilmalar. 

Kuchaytirgich 

Manba  energiyasini  kirish  signali  qonuniyatiga  mos  

ravishda  chiqish  signali  energiyasiga  o‘zgartiruvchi 

qurilma. 

 

 

Mantiqiy element (ME) 

Kirish  signallari  ustida  aniq  bir  mantiqiy  amal 

bajaradigan elektron qurilma. 

Mantiq algebrasi 

funksiyasi (MAF) 

Mantiqiy 

qurilmalarda 

chiqishdagi 

o‘zgaruvchilar  

(funksiya) u

i 

ning kirishdagi o‘zgaruvchilar majmuasi x

n-

1

…x

2

x

1

 orqali, mantiq algebrasi yordamida ifodalanishi.  

Mikrosxemotexnika 

Elektronikaning  IMSlarda  va  ular  asosidagi  REAlarda 

---

ishlatiladigan  elektr  va  tuzilma  sxemalarini  ishlab 

chiqish, tadqiq etishlar bilan shug‘ullanidigan bo‘limi. 

Mikroprotsessor (MP) 

Berilganlar  ustidan  arifmetik  va  mantiqiy  amallar 

bajaradigan  dasturiy-boshqariladigan  qurilma.  MP  bitta 

yoki bir nechta KIS ko‘rinishida bajariladi. 

MikroEHM, yoki 

mikrokompyuter 

Bitta yoki bir nechta MPdan tashkil topgan berilganlarni 

qayta ishlash qurilmasi, operativ va doimiy xotira KISi, 

maxlumotni  kiritish-chiqarishni  boshqarish  KISi  va 

baxzi boshqa sxemalardan tashkil topgan qurilma. 

Mikrokontroller 

Bu  mikrokompyuter  bo‘lib,    u  uncha  katta  bo‘lmagan 

hisoblash  resurslari  va  hisoblashlarni  bajarish  emas, 

balki  turli  qurilmalarni  mantiqiy  boshqarish  kabi 

jarayonlarni  bajarishga  mo‘ljallangan  soddalashtirilgan 

komandalar  tizimiga  ega.  “Kontroller”  so‘zi,  mazkur 

qurilma turli murakkablik va muhimlik (prioritet)ga ega 

bo‘lgan    nazorat  va  boshqaruv  amalini  bajarishga 

mo‘ljallanganligini aks ettiradi 

Mikroprotsessorli 

vositalar 

Boshqaruv  signallariga  bog‘liq  ravishda  turli  amallarni 

bajaruvchi,  cheklangan  nomenklaturaga  ega  bo‘lgan 

katta ISlar majmuasi. 

Mikroprotsessorli tizim 

(MP-tizim) 

Mikroprotsessorli  vositalar  asosida  tuzilgan  maxlumotli 

yoki boshqaruv tizimi. 

Multipleksor 

Bir  necha  manbadan  berilayotgan  maxlumotlarni  bitta 

chiqish 

kanaliga 

uzatishni 

boshqarish 

uchun 

mo‘ljallangan qurilma. 

Negiz matritsali kristall 

(NMK) 

Kristtalda  bir  tekis  joylashtirilgan  yarimo‘tkazgichli 

asboblar 

majmui 

bo‘lib, 

ularning 

oralig‘ida 

o‘zaroulanishlarni  hosil  qilish  uchun  maxsus  (bo‘sh) 

zonalar qoldiriladi. 

Oraliq kaskad 

Kirish  kaskadiga  yuklama  bo‘lib,  kirish  kaskadini 

chiqish  kaskadi  bilan  muvofiqlashtirish  uchun  xizmat 

qiladi. 

 

Operatsion 

kuchaytirgich (OK) 

Analog  signallar  ustidan  turli  amallarni  bajarishga 

mo‘ljallangan,  differensial  kuchaytirish  prinsipiga 

asoslangan,  kuchlanish  bo‘yicha  katta  kuchaytirish 

koeffitsientiga  ega  bo‘lgan  (K

U

=10

4

÷10

6

)  integral 

o‘zgarmas  tok  kuchaytirgichi.  Bunday  amallarga 

qo‘shish,  ayirish,  ko‘paytirish,  bo‘lish,  integrallash, 

differen-siallash,  masshtablash  kabi  matematik  amallar 

kiradi.  Hozirgi  kunda  OKlar  analog  va  raqamli 

qurilmalarda 

kuchaytirish, 

cheklash, 

ko‘paytirish, 

chastotani 

filtrlash, 

generatsiyalash, 

signallarni 

barqarorlashda qo‘llanilib kelmoqda. 

---

Raqamli elektronika 

Qiymati bo‘yicha kvantlangan elektr signallarni uzatish, 

qayta  ishlash  va  qabul  qilishga  mo‘ljallangan  diskret 

elektron qurilmalarni ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. 

Raqamli-analog 

o‘zgartirgich (ARO‘) 

Raqamli kattalikni unga proporsioanl bo‘lgan elektr tok 

yoki  kuchlanish  ko‘rinishidagi  analog  kattalikka 

o‘zgartirish uchun qo‘llaniladi. 

Reversiv registrlar 

Maxlumotlarni ikkala yo‘nalishda siljitish imkoniga ega 

bo‘lgan  ketma-ketli registr. 

Registr 

Kombinatsion  turdagi    raqamli  qurilma  bo‘lib,  ko‘p 

razryadli  ikkilik  sonlar  ko‘rinishidagi  maxlumotlarni 

eslab  qolish  va  vaqtincha  xotirada  saqlash  uchun 

ishlatiladi. 

Siljitish registri 

Agar  registrda  bir  triggerdagi  maxlumot  keyingisiga 

uzatilsa,  u  holda  registr  siljitish  funksiyasini  bajaradi, 

demak bunday siljitish registri deb ataladi 

Superpozsiya 

Bir 

funksiya 

argumentlarini 

boshqa 

funksiya 

argumentlari  bilan  almashtirish  amali.  Superpozitsiyani 

bir  necha  marta  qo‘llash  ikkita  o‘zgaruvchi  funksiyasi 

asosidagi  ixtiyoriy  sondagi  argumentlar  uchun  (yaxni, 

turli  murakkablikdagi)  funksiyalar  olish  imkonini 

beradi. 

Sxemotexnika 

Elektronikaning 

elektron 

asboblar 

VAXlari 

xususiyatlarini  extiborga  olgan  holda  axborotga  ishlov 

berish usullarini ishlab chiquvchi bo‘limi.  

Tashqi xotira 

Qurilma  o‘chirilgan  yoki  yoqilganidan  qatxiy  nazar 

katta  hajmdagi  maxlumotlarni  uzoq  muddatga  saqlash 

uchun mo‘ljallangan. 

Teskari pezoeffekt 

Berilgan tashqi kuchlanish taxsirida jismning geometrik 

o‘lchamlarining o‘zgarishi. 

 

Teskari aloqa (TA) 

Kuchaytirgich  chiqish  zanjiridan  kirish  zanjiriga 

energiya  uzatish.  CHiqish  signali  kuchaytirgichning 

kirish  zanjiriga  to‘liq  yoki  qisman  uzatilishi  mumkin. 

Bitta  kaskadni  egallagan  TA  mahalliy,    ko‘p  kaskadli 

kuchaytirgichni butunlay egallagan TA esa umumiy deb 

ataladi. 

Triggerlar 

Ikkita  turg‘un  holatli  chiqishga  ega  bo‘lgan  qurilma 

bo‘lib,  u  elementar  xotira  yacheykasi  (bistabil 

yacheyka)  va  boshqaruv  sxemasiga  ega.  Boshqaruv 

sxemasi  bevosita  elementar  xotira  yacheykasi  kirishiga 

kelib 

tushayotgan 

maxlumotni 

signallar 

kombinatsiyasiga o‘zgartiradi. 

To‘g‘ri pezoeffekt 

Mexanik 

kuchlanish 

natijasida 

pezoelektrikning 

qutblanish 

hodisasi. 

Qutblanish 

natijasida 

---

pezoelektrikning  qarama-qarshi  tomonlarida  pezo  – 

EYUK deb ataluvchi potensiallar farqi hosil bo‘la-di. 

Funksional tugun 

Mikroamallarni  bajarishni  taxminlaydigan  mantiqiy 

elementlar  majmui.  Mikroamallarga  arifmetik  qo‘shuv, 

konxyunksiya,  dizxyunksiya,  inversiya  va  boshqalar 

kiradi.  Jamlagichlar,  kod  o‘zgartirgichlar,  siljituvchi 

registrlar va shu kabilar tugunlar hisoblanadi. 

Xotira 

Qurilma 

xotirasi 

deb 

dasturlar, 

kiritilayotgan 

maxlumotlar, 

oraliq 

 

natijalar 

va 

olinayotgan 

maxlumotlarni  saqlash  uchun  mo‘ljallangan  qurilmalar 

majmuiga aytiladi. 

CHiqish kaskadi 

Quvvat kuchaytirgichi. 

 

SHinalar 

Registrlarni  boshqa  registrlar  yoki  raqamli  tizim 

qurilmalari bilan bog‘lovchi elektr zanjirlar.  

 

SHifrator yoki koder 

O‘nlik,  sakkizlik  yoki  o‘noltitalik  sanoq  tizimidagi 

raqamlarni 

ikkilik 

yoki 

ikkilik-o‘nlik 

kodga 

o‘zgartiruvchi kombinatsion mantiqiy qurilma.  

SHovqinlar 

Elektron  asboblarda  tok  va  kuchlanishning  tasodifiy 

o‘zgarishlari.  SHovqinlar  barcha  REAlarga  xos  va 

ularni  butunlay  yo‘qotib  bo‘lmaydi.  SHovqinlar 

tebranishlarning amplituda va chastota fluktuatsiyalariga 

sabab bo‘ladi (tasodifiy o‘zgarishlar), axborot uzatishda 

xatoliklarga  olib  keladi  va  elektron  asbobning 

sezgirligini belgilaydi. 

Elektron kalit yoki 

ventil 

Bu elektron qurilma bo‘lib,  uning kirishdagi boshqaruv 

kuchlanishi  qiymatiga  bog‘liq  holda    ikkita  turg‘un 

holatdan birida: uzilgan yoki ulangan bo‘lishi mumkin. 

O‘zgarmas kuchlanish 

sathini siljituvchi 

sxema, 

Ko‘p  kaskadli  o‘zgarmas  tok  kuchaytirgichlarda 

kaskadlarni 

kuchlanish 

bo‘yicha 

o‘zaro 

muvofiqlashtirishda keng qo‘llaniladi. Bunday sxemalar 

sath  translyatorlari  deb  ham  ataladi.  Ular  navbatdagi 

kaskad 

kirishidagi 

signalning 

o‘zgarmas  tashkil 

etuvchisini siljitishi va o‘zgaruvchan tashkil etuvchisini 

buzmasdan uzatishi kerak. 

Hisoblagich 

Bu  qurilma  uning  kirishlariga  berilayotgan  impulslarni 

hisoblashni amalga oshiradie