Ravhan hamdamovich ayupov raqamli iqtisodiyot va elektron tijoratda yangi texnologiyalar o’quv qo’llanma

for Work va Facebook at Work kabi mahsulotlar innovatsiyalarni qo‘llab-
quvvatlash va unumdorlikni oshirish uchun qo‘llaniladi. Ijtimoiy dasturiy ta’minot 
tez orada mahsulot ishlab chiqishdan tortib, kadrlar siyosati, marketing, servis va 
sotuvgacha bo‘lgan biznes-operatsiyalarning har bir elementi uchun hayotiy 
muhhim vositaga –ma’lum ma’nodayigirma birinchi asr tashkiloti uchun yangi 
operatsion tizimga aylanadi.Biroq hozirdagi texnik va dasturiy vositalar to‘plami 
aniq cheklovlarga ega, blokcheyn esa bu texnologiyalarni yangi sifat darajasiga 
ko‘taradi. Blokcheynda korporativ ijtimoiy tarmoq qanday ko‘rinishga ega bo‘lishi 
mumkinligi masalasini ko’rib chiqamiz. Korporativ Facebookni (yoki boshqa 
istalgan ijtimoiy tarmoqni) tasavvur qiling. Aytish mumkinki, mobil profil – 
sizning hisob qaydingiz yoki ejektron shaxsdir. Facebook hisob qaydidan farqli 
ravishda, hamyon bir qator funksiyalarga ega bo‘lib, turli xildagi shaxsiy va 
professional axborotlarni, shuningdek, boyliklar, shu jumladan, pulni saqlaydi. 
Bundan tashqari, unga faqat siz ulanish imkoniga ega bo‘lasiz va o‘zingiz istagan 
axborotni ochib berishingiz mumkin bo‘ladi.Albatta, bu yerda reklama –uchinchi 
tomonlar yoki sizning HR-bo‘limining ijtimoiy paket tarkibidagi ochiq 
to‘plamyoki o‘zgartirilish haqida e’lonlar bo‘ladi, lekin siz ularni ko‘rib 
chiqqaningiz tufayli, daromad yoki boshqa bir mukofot olasiz. Bu ko’pchilik 
tomonidan «e’tibor bozori» deb ataladi. Siz reklamani tomosha qilish yoki u bilan 
aloqa qilish uchun,yangi reklama kampaniyasida ishtirok etish uchun, robot 

---

125 
emaslgingizni tasdiqlash yoki skaner qilingan hujjatlarni kiritish uchun 
mikrokompensatsiya olasiz. Yangiliklar oqimi, nashrlar tizimi vae’tiborbozori 
o‘xshashib 
ketadi, 
lekin 
ularda 
to‘lovlar 
turlicha 
usulda 
amalga 
oshiriladi.Tajribaning ko‘rsatishicha, raqamli davrda g‘alaba oxir-oqibat qiymat 
(boylik) ortida qoladi. Taqsimlangan foydaning afzalliklari foydalanuvchilar va 
kompaniyalar uchun bir talay. Ijtimoiy media kompaniyalari resurslarning juda 
katta ekanligiga qaramay, ularda ochiq muhitda ishlab chiqish mumkin bo‘lgan 
funksionallik xilma-xilligining cheki yo‘q. Yopiq formatli operatsion tizimlar bilan 
Linux muvaffaqiyatlari va kuchini taqqoslang. Blokcheyn texnologiyalari 
havfsizlikni ham ta’minlaydi. Sizning hayotingiz siz istagan darajada maxfiy 
bo‘ladi. Hech qanday ijtimoiy tarmoqsizning axborotingizni sizning ruxsatingizsiz 
davlatga sota olmaydi yoki uning chiqib ketishiga yo‘l qo‘yishi mumkin emas. 
Agar siztotalitar davlatda dissident bo‘lsangiz, sizning tarmoqda yozayotgan yoki 
o‘qiyotgan narsalaringizni hech kim kuzata olmaydi. Siz o‘z axborotingizga ega 
ekanligingiz sababli, e’tiboringiz va harakatlaringiz bilan birga uni monetizatsiya 
qilishingiz ham mumkin bo’ladi. Kompaniyalar ham o‘z xodimlarinng bunday 
platformalardan biznes uchun foydalanishini rag‘batlantirishi lozim. Qimmatli 
kadrlarni jalb qilish uchun kompaniya xodimlarning shaxsiy ma’lumotlari va 
havfsizlikka hurmatini va korporativ odob-axloqni namoyish etishi lozim. Yana 
ham muhimi, tarmoq tuzilmasiga ega bo‘lish va tashqaridan mutaxassislar jalb 
qilish bilan birga, har bir firma hamkorlar ularga ishonadigan bir nechta korxonalar 
birgalikda ishlashi uchun platformalar taklif qilishi ham mumkin. Bularni qanday 
tarzda amalga oshishini esa albatta barcha narsaga qodir bo’lgan vaqt ko‘rsatadi. 
Umuman, tarmoq tuzilmasiga ega bo‘lganochiq kompaniyalar innovatsiyalarni 
rag‘batlantirish hamda aksiyadorlar, mijozlar va butun jamiyat uchun sifatli boylik 
yaratish imkoniyatlaridan foydalanish uchun katta va radikal salohiyatga ega 
bo‘ladi.Texnologiya bozordagi harajatlarni pasaytirishda davom etadi, bas shunday 
ekan, korporatsiya doirasida kamida faqat dasturiy ta’minot va kapital qolishini 
tasavvur qilish mumkin.Birinchidan, «qidirish» harajatlari pasayishda davom etadi, 
yangi agentlarmavjud yoki qachonlardir mavjud bo‘lgan barcha tijorat 

---

126 
axborotlarini Global Registr bo‘yicha uch o‘lchamli qidirishni amalga oshirishi 
mumkin. Shu sababli korporativ arxivlar, axborot bo‘yicha mutaxassislar, personal 
tanlash bo‘yicha mutaxassislar va biznes uchun zarur axborot xarid qilish bilan 
shug‘ullanadigan boshqa mutaxassislarga zarurat qolmaydi. Ikkinchidan, smart-
shartnomalar shartnoma tuzish harajatlarini, shartnomalar bajarilishini va to‘lovlar 
o‘tkazilishi ustidan nazoratni sezilarli darajada pasaytiradi. Qog‘oz shaklidagi 
hujjatlarga ehtiyoj sezmaydigan bu dasturlar shablonlar tizimi orqali shartlarni 
ifodalaydi, tashqi manbalardan to‘plangan keng axborotlar va qoidalar to‘plami 
asosida axborotni muhokama qiladi, qabul qiladi yoki inkor etadi, ish natijalarini 
bajarishga va tranzaksiyalar amalga oshirishga talablarnibelgilaydi.Uchinchidan, 
tashkilot doirasidan tashqarida bu resurslarning barchasini muvofiqlashtirish 
harajatlari sof nominal bo‘ladi –korxona dasturiy ta’minoti bajariladigan 
serverlarda ishlashiga elektrenergiyasi uchun to‘lovlar kerak bo’ladi, xolos. 
Korxona yollagan odamlar, tashkilotlar va zavodlarni boshqarish uchun 
byurokratiya tizimi talab etilmaydi. Yangi platforma yordamida mijozlar uchun 
qiymat va mulkdorlar uchun boylik yaratishga an’anaviy menejment yoki ierarxiya 
umuman yoki deyarli talab qilinmaydigan yangi tashkilotlarni tasavvur qilish 
unchalik qiyin emas. Va nihoyat, ishonch asosidagi munosabatlar o‘rnatish 
harajatlarni nolga yaqinlashtiradi. Ishonch tashkilotga emas, blokcheyn ishini 
ta’minlaydigan ko‘plab odamlarning birgalikdagi ommaviy ishlariga, dasturiy 
kodni tekshirish va havfsizlik hamda funksionallikka bog‘liq bo‘lib qoladi. 
Taqsimlangan mustaqil korxonani qanday tashkil qilish mumkin? Bunday 
kompaniyakeng funksionalga – oldindan belgilangan reglament asosida ma’lum 
doiradagi vazifalarni yoki kengroq biznes-funksiyalarni bajaradigan agentlarga ega 
bo‘lishi 
lozim. 
Individual 
shaxslar, 
potensial 
aksiyadorlar 
yoki 
foydalanuvchilarning jamoalari yoki tashkilotlar quyidagi ko‘rsatkichlarni 
belgilagan holda bunday korxonalar ochishlari mumkin: 
1. qiymatga yo‘naltiriganlik: dunyoni o’zgartirish va qiymat yaratish yoki uni 
o‘zgartirish uchun zarur bo‘lgan jarayonlarni tushunish. 

---

127 
2. bajarishi lozim bo‘lgan vazifa: tashkilot mavjudligidan qanday ma’no 
kutiladi? Bu korxonani nima uchun tashkil qilyapmiz? 
3. konstitutsiya: tashkilotning umumiy maqsadlari va u qiymat yaratadigan 
qoidalarni tavsiflash lozim. 
4. ish usullari: masalan, tashkilot qiymat yaratishda o‘zini qanday tutishi, u 
qanday moliyalashtirilishi (kraudfanding orqali, ilk bosqichda an’anaviy