Rayimjonova zulfiya hasharotlar klassifikatsiyasi
Download 162.21 Kb. Pdf ko'rish
|
HASHAROTLAR KLASSIFIKATSIYASI
|
19.114-GURUH TALABASI: RAYIMJONOVA ZULFIYA HASHAROTLAR KLASSIFIKATSIYASI. REJA: 1. Hasharotlar klassifikatsiyasi. 2. Tuban yoki birlamchi qanotsiz hasharotlar kenja sinfi. 3.Toliq metamorfozni Hasharotlarni sistemaga solish bilan dastlab K.Linney 1953 yilda shugʻullangan va u hasharotlarning qanotini asosiy belgi qilib olgan. Hasharotlarni sistemaga solish bilan dastlab K.Linney 1953 yilda shugʻullangan va u hasharotlarning qanotini asosiy belgi qilib olgan. Fabritsiy 1775 yilda oʻz klassifikatsiyasida hasharotlarning ogʻiz organlarini hisobga olgan. Burmeyster 1835-1838 yillarda hasharotlarning rivojlanish xususiyatlariga koʻra ikki gruppaga: chala metomorfoz va toʻliq metamorfozga ajratgan. F.Brauer 1885 yilda hasharotlarni tuban yoki birlamchi qanotsizlar va qanotlilarga ajratadi. U qarindosh turkumlarni bosh turkumga birlashtirdi. 1925 yilda A.V.Martinov qanotli hasharotlar kenja sinfini ikkita boʻlimga boldi: 1925 yilda A.V.Martinov qanotli hasharotlar kenja sinfini ikkita boʻlimga boldi: 1.Qadimgi qanotlilar. 2.Yangi qanotlilar. Umuman hasharotlarni turli sistematiklar turlicha klassifikatsiyalaydilar. Eng soʻnggi klassifikatsiya («Jizn jivotnыx» Tom 3, 1984 yil) bo‘yicha hasharotlar quyidagicha klassifikatsiyalanadi. Lekin buni ham so‘nggi klassifikatsiya deb bo‘lmaydi. CHunki har yili minglab yangi-yangi hasharot turlari topilmoqda, yangi-yangi belgilar aniqlanayapti. Hasharotlar sistematikasini umumiy tarzda quyidagicha tavsiflash mumkin: Tur (species) → Avlod (genius) → Oila (familia) → Turkum (ordo) → Sinf (classis) → Tip Hasharotlar sinfining klassifikatsiyasi (Bey-Bienko bo‘yicha). 1.Kenja sinf-yashirin jag‘lilar-Entognata Turkumlari: 1.Proturalar-Protura 2.Poduralar-Podura 3.Dipluralar-Diplura 2.Kenja sinf: Ochiq jaglilar-Estognatla 1.Infra sinf-Tuban qanotsizlar-Apterygota Turkum: qil dumlilar-Thysanura 2.Infra sinf-Oliy yoki qanotlilar-Prerygota 1-Bolim-Toliqsiz ozgarishlilar-Hemimetabola 1.Katta turkum-Efemeroidlar-Ephemeroidie Turkum-kunlilar-Ephemeroptera 2.Katta turkum-Odonatoidlar-Odonatoidia 2.Katta turkum-Odonatoidlar-Odonatoidia Turkum-Ninachilar- Odonatoptera 3.Katta turkum-Ortopteroidlar- Orthopteroidea Turkumlar: 1.Suvaraksimonlar- Blattoptera 2.Beshiktervatarsimonlar- Manteoptera 3.Termitlar- Jsoptera 4.Baxorikorlar- Plecoptera 5.Embiylar- Embioptera 6.Grilloblatlar- Yrylloblattidea 7.Chopsimonlar- Phasmatoptera 8.Toʻgʻri qanotlilar- Orthoptera 9.Gemimeroidlar- Hemimeridea 10.Teri qanotlilar- Dermaptera 11.Zorapterlar- Toraptera 11.Zorapterlar- Toraptera 4. Katta turkum-Gemipteroidlar- Hemipteroidea Turkumlari: 1.Pichanxorlar- Psocoptera 2.Patxoʻrlar- Mallophaga 3.Bitlar- Anoplura 4.Tengqanotlilar- Homoptera 5.Kandalalar- Hemiptera 6.Tripslar- Thysanoptera 2.Boʻlim-Toʻliq oʻzgarishlilar- Holometabola 1.Katta turkum-Koleopteroidlar- Oleopteroidea Turkumlari: 1.Qoʻngʻizlar- Coleoptera 2.Yelpigʻich qanotlilar- Strepsiptera 2.Katta turkum-Neyropteroidlar- Meuropteroidea Turkumlari: Turkumlari: 1.Tor qanotlilar- Nluroptera 2.Botaloqlar- Raphiteoptera 3.Katta qanotlilar- Megaloptera 3.Katta turkum-Mekopteroidlar- Mecopteroidea Turkumlari: 1.Chayon pashshasimonlar- Mecoptera 2.Buloqchilar- Trichoptera 3.Kapalaklar- Lepidoptera 4.Parda qanotlilar- Hymenoptera 5.Burgalar- Aphaniptera 6.Ikki qanotlilar- Diptera Tuban yoki boshlang‘ich qanotsiz hasharotlar kenja sinfi o‘ziga: Tuban yoki boshlang‘ich qanotsiz hasharotlar kenja sinfi o‘ziga: mo‘ylovsizlar yoki proturalar, oyoqdumlilar yoki poduralar, ikki dumlilar yoki di pluralar, qildumlilar yoki tizanurlar turkumlarini birlashtiradi. Birlamchi qanotsizlar .(Apterygota) boʻlimi Birlamchi qanotsizlar .(Apterygota) boʻlimi Qildumlilar turkumi (Thysanura). Qildumlilar choʻziq tanasining uzunligi 8-20 mm boʻlib, tangachalar bilan qoplangan. Qorin boʻlimi 10 ta boʻgʻimdan iborat. Qorin oyoqlari rudimenti saqlanib qolgan. Qorin boʻlimining keyingi tomonida 3 ta koʻp boʻgʻimli dum oʻsimtasi bor. Ogʻiz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan; oddiy va fasetkali koʻzlari bor. CHala oʻzgarish orqali rivojlanadi. Qildumlilar juda harakatchan hasharotlar. Ular toshlar va barglar ostida, oʻsimlik qoldiqlari bilan oziqlanadi; 400 ga yaqin turi ma'lum. Qand tangachalisi (Lepisma sacharina) va maxilis (Machilis) urugʻi turlari keng tarqalgan. Ogʻiz organlari kemiruvchi tipda tuzilgan; oddiy va fasetkali koʻzlari bor. CHala oʻzgarish orqali rivojlanadi. Qildumlilar juda harakatchan hasharotlar. Ular toshlar va barglar ostida, oʻsimlik qoldiqlari bilan oziqlanadi; 400 ga yaqin turi ma'lum. Qand tangachalisi (Lepisma sacharina) va maxilis (Machilis) urugʻi turlari keng tarqalgan. Ikki dumli vakillarning aksariyati kichik o'lchamlarga ega, atigi bir necha millimetr (0,08-0,2 mm), ammo ularning ba'zilari uzunligi bir necha santimetrga (2-5 sm) etadi. Ularning ko'zlari yoki qanotlari yo'q. Cho'zilgan fusiform tanasi boshga, uchta segmentning ko'krak qismiga va o'nta bo'lakka ega qorin bo'shlig'iga bo'linadi. Qorin bo'shlig'ining dastlabki etti qismida o'simtalar styli deb ataladi. Yugurish paytida hayvon ushbu o'simtalarga o'sadi Oyoqdumlilar, ayrimdumlilar, poduralar (lotincha: Callembola) — tuban yoki birlamchi qanotsiz hasharotlarning eng katta turkumi. 8 mingdan ortiq, Oʻrta Osiyoning dehqonchilik mintaqalarida esa 50 ga yaqin turi maʼlum. Choʻzinchoq tanasining uz. 0,2–2 mm. Qorni boʻgʻimlarga boʻlingan yoki yumaloq; oq, yashil, gunafsha, kulrang , koʻpincha ola- bula dogʻli. Usti tuklar yoki tangachalar bilan qoplangan. 4—6 boʻgʻimli moʻylovlari turli uzunlikda; ogʻiz apparati — kemi-ruvchi yoki sanchib soʻruvchi tipda. Oyoqdumlilar, ayrimdumlilar, poduralar (lotincha: Callembola) — tuban yoki birlamchi qanotsiz hasharotlarning eng katta turkumi. 8 mingdan ortiq, Oʻrta Osiyoning dehqonchilik mintaqalarida esa 50 ga yaqin turi maʼlum. Choʻzinchoq tanasining uz. 0,2–2 mm. Qorni boʻgʻimlarga boʻlingan yoki yumaloq; oq, yashil, gunafsha, kulrang , koʻpincha ola- bula dogʻli. Usti tuklar yoki tangachalar bilan qoplangan. 4—6 boʻgʻimli moʻylovlari turli uzunlikda; ogʻiz apparati — kemi-ruvchi yoki sanchib soʻruvchi tipda. 3 juft koʻkrak oyoklari boʻlib, boldir va pan-jalari birlashib ketgan, uchida tirnoqlari bor. 6 boʻgʻimli qorni 3 oʻsimta — qorin naychasi, tayanch va sakrovchi ayridan iborat, sakrab harakatlanadi (tuprokda yashovchi koʻpgina O. sakrovchi ayrilari taraqqiy etmagan yoki butunlay yoʻq); chala oʻzgarish bilan rivojla-nadi. Sernam yerlarda yashaydi. Organik qoldikdar, bir qancha turlari esa tirik oʻsimlik bilan oziqlanadi. Qishloq xoʻjaligi ekinlariga, ayniqsa, dukkakliklarga zarar keltirishi mumkin. Kurash choralari: urugʻlikka, parnik va issiqxonalarga sirtdan taʼsir qiluvchi insektitsidlar (karbofos, keltan) bilan ishlov berish. 3 juft koʻkrak oyoklari boʻlib, boldir va pan-jalari birlashib ketgan, uchida tirnoqlari bor. 6 boʻgʻimli qorni 3 oʻsimta — qorin naychasi, tayanch va sakrovchi ayridan iborat, sakrab harakatlanadi (tuprokda yashovchi koʻpgina O. sakrovchi ayrilari taraqqiy etmagan yoki butunlay yoʻq); chala oʻzgarish bilan rivojla-nadi. Sernam yerlarda yashaydi. Organik qoldikdar, bir qancha turlari esa tirik oʻsimlik bilan oziqlanadi. Qishloq xoʻjaligi ekinlariga, ayniqsa, dukkakliklarga zarar keltirishi mumkin. Kurash choralari: urugʻlikka, parnik va issiqxonalarga sirtdan taʼsir qiluvchi insektitsidlar (karbofos, keltan) bilan ishlov berish. Boshlangʻich qanotsizlar. Boshlangʻich qanotsizlar. asharotlarning embrional taraqqiyoti. Hasharotlarning kopchili-gida tuxum sariqlik moddasiga juda boy bolib, tashqi tomondang mustahkam xitinli qobiq-xarion bilan qoplangan. Uning tagida ikkinchi qobiq- sariqlik qobigi joylashgan. Xarionning bitta qutbida mikropile teshikchasi bolib, undan tuxumga spermatozoid kiradi. Tuxumning shakli ovalsimon va boshqa shakllarda boladi. Tuxumning posti ximoya vazifasini bajaradi. Blastomerlar hosil bolgandan keyin entoderma va ektoderma qavatlar hosil boladi. Undan keyin mezoderma hosil boladi. Keyin ikkita parda-amnion, tashqi parda-seroz hosil boladi. Embrionda gavda segmentlari hosil bola boshlaydi. Uning uchala qavatidan turli xil organlar hosil bola boshlaydi. Masalan, mezodermadan tana boshligi hosil boladi. Embrion taraqqiyotining oxirida tuxum postini yorib ichidan lichinka yoki yosh hasharot chiqadi. SHu bilan hasharotning embrional taraqqiyot davri tugaydi va postembrional taraqqiyot davri boshlanadi. Hasharotlarning postembrional taraqqiyoti. Tuxumdan chiqqan lichinkaning yoki yosh hasharotning bundan keyingi taraqqiyoti postembrional yoki embrion davridan keyingi taraqqiyoti deyiladi. Postembrional taraqqiyot hasharotlarda har xil kechadi. Hasharotlarning postembrional taraqqiyoti ikki tipda boladi: 1.Togri taraqqiyot. Bunda tuxumdan chiqqan individ ota-onasiga oxshaydi, lekin bazi organlari toliq shakllanmagan bolishi mumkin. Masalan, jinsiy organlari, gavda segmentlari, bosh va kokrak toliq ajralmagan bolishi mumkin. Agar shunday tomonlariga kora togri taraqqiyot ham 2 tipda boladi: 4 a)Anamorfoz (grekcha-anamorfizis-shaklning buzilishi(iskojenie formo)). Tuban birlamchi hasharotlarda tuxumdan yosh hasharot chiqadi, lekin gavdasi kichik boladi. Masalan, moylovsizlar-Protura turkumi vakillarida. Bular tuxumdan chiqqan paytda qorin segmentlarining soni kam boladi. Keyingi linka davrida bu segmentlarning soni toliq boladi. Lekin bularda gavda toliq shakllangan boladi. Bu xodisa kop oyoqlilar, halqali chuvalchanglar ham sodir boladi. B)Protometaboliya yoki (protos-birinchi, morfos-ozgarish, Protomorphosis). Bunda hasharotning gavdasi bosh, kokrak va qorin qismlarga ajralmagan boladi. Jinsiy voyaga etgandan keyin post tashlab gavdasi qismlarga ajraladi. Lichinkasi voyaga etgan formalariga oxshash boladi. Masalan, oyoq dumlilar yoki poduralar- Podura yoki Collemhola dipluralar yoki 2 dumlilar-Diplura, qildumlilar-Thysanura bazi kunlilar- Ephemeroptera turkumlarining vakillari misol boladi. Protomeoboliyaga sinonim epimorfozdir. Hozirgi paytda epimorfoz termini qollanilmaydi. 2.Metomorfoz yoli bilan taraqqiy etish (metomorfozis-ozgarish). Tuxumdan chiqqan lichinka yoki limfa anatomo-morfologik va fiziologik qayta korishdan keyin jinsiy voyaga etadi yoki voyaga etgan formasiga oxshaydi. Metamorfoz ham 2 tipda boladi: A)CHala ozgarish yoki toliqsiz ozgarish ozgaish yoli bilan taraqqiy etish gemimetamorfoz- Hemimetamorphosis. Bunda tuxumdan voyaga etgan hasharotga oxshash yosh hasharot chiqadi, lekin ularning qorin segmentlari toliq boladi. YOsh hasharot kichikligi, jinsiy apparatining tola etilmaganligi va qanotsizligi bilan jinsiy voyaga etgan hasharotlardan farq qiladi. 5 CHala metomorfozli hasharotalar taraqqiyoti davomida 3 ta stadiyani bosib otadi: 1-Tuxum; 2-Lichinka yoki nimfa; 3-imago yoki jinsiy voyaga etgan davir; 1.Tuxumning tuzilishi va ahamiyati yuqorida bayon etilgan edi. 2.Lichinka. bu stadiyaning boshqa stadiyalardan asosiy farqi shundaki, ularda maxsus lichinka organlari boladi, bu organlar voyaga etgandan keyin yoqoladi va provizor organlar deb ataladi. Masalan, ninachilarning lichinkalari qornidagi plastinkalari bilan suzadi, bu plastinkalar jabra vazifasini ham bajaradi. Voyaga etgandan keyin bu plastinka yoqoladi. Har bir post tashlashdan keyin lichinka birmuncha takomillashadi, lichinkaning yoshi ortadi. Songiyoshdagi lichinka oldingi yoshdagi lichinkadan tashqi tuzilishi jihatdan halq-atvor jihatdan farq qiladi. Masalan, ninachilarning lichinkalarida yosh otishi bilan provizor organlar yoqolib boradi. CHala metomoroz yoli bilan rivojlanadigan hasharotlarning lichinkalari ota-onasiga kop jihatdan oxshash bolganligi uchun ularni nimfa deb atash qabul qilingan. Agar chala metomorfozli hasharotlarning taraqqiyotti suvda kechsa, ularning lichinkalari-nayada (daryo kelinchagi) deb ataladi. Masalan, oltinkuz, bahorikor va bir kunlik kapalaklarda. 6 Toliq metamorfozni lichinkasidan farqlish uchun nimfa yoki nayada deb nomlanadi. Songi yoshdagi lichinkalar yoki nimfa yoki nayada harakatda boladi, tuzilishi jiddiy ravishda ozgaradi, provizor organlar redksiyalanadi, imaginal organlar esa shakllana boshlaydi. Oxirida lichinka oxirgi marta post tashlab jinsiy voyaga etgan stadiyaga aylanadi. Kunli kapalaklar esa yana bir marta post tashlaydi. SHuning uchun ularni subimaginal stadiyasi ham bor deb yuritiladi. 7 CHala metamorfoz ham ikki tipda boladi: A)Gipomorfoz- Hypomorpnosis (xipo-past, morfe-forma). Bu evolyusiya jarayonida qanotlarini yoqotgan hasharotlarga taaluqli bolib, ularga ikkilamchi qanotsizlar, momiqxorlar va bitlar turkumlari kiradi. Qanotining yoqligi tufayli lichinkasi va imagosi bir-biriga oxshash boladi. Farqi esa katta- kichikligi, lichinkasining moylov segmentlarining kamligi, rangi, serkisi bilan farq qiladi. Lichinkasi va imagosi bir xil hayot kechiradi. YAqin vaqtlargacha hasharotlarning bunday taraqqiyoti hatto togri taraqqiyot deb yuritilar edi. B)Gipermorfoz-Hypermorphosis (xiper-yuqori, morfe- forma). Bu teng qanotlilar turkumining oqqanotlilar, qalqondorlar (erkaklari) tripslar turkumiga xosdir. Bunda lichinka fazasining oxirida tinch holatga (ovqatlanmaydi, harakatlanmaydi) otadi. Buni bazan yolgon gumbak yoki gumbak ham deyiladi. Bunday lichinkalar kopincha nimfa deyiladi. Bunda lichinka va tinch nimfa bir-biriga oxshashligi bilan toliq metomorfozdagi lichinka va gumbakdan farq qiladi. Bu toliqsiz metomorfozni chozilgan-uzaygan formasidir. Bazi olimlar giper-morfoz chala metamorfoz bilan toliq metamorfozning oraliq formasi bolib, evolyusiya jarayonida toliq metamorfoz gipermorfozdan kelib chiqqan deb hisoblaydi. Toliq ozgaish yoli bilan taraqqiy etish yoki toliq metomorfoz yoki golometamorfoz- Holometorphosis yoki golometaboliya, golometa bolizm. Masalan, qongizlar, tur qanotlilar, buloqchilar, kapalaklar, burgalar, parda qanotlilar, ikki qanotlilar turkumlari. 8 Bunda hasharotning taraqqiyoti 4 ta fazadan iborat boladi: 1-Tuxum; 2-Lichinka; 3-Gumbak; 4-Imago. Lichinkaning tuzilishi va tiplari. Tuxumdan chiqqandan keyin lichinka tashqi va ichki tuzilishiga kora voyaga etgan oa-ona hasharotdan keskin farq qiladi. Bu lichinka chin lichnka deb ataladi. Bu lichinkada: qanotlar, fasetoz kozlari bolmaydi. Lichinka tiplari quyidagilar: 1.Kampodeosimon tip. Bunday tipdagi lichinkalar uchun tananing choziq, yassi formali bolishi, kokrak oyoqlarining uzunligi va ogiz organlarining taraqqiy etganligi hamda ularningoldingi tomnga ornashganligi harakterlidir. Yirtqich hasharolarning masalan, tugmacha qongizlar, toshqollar va boshqa hasharotlarning lichinkasi shunday tuzilgan. 2.CHuvalchangsimon lichinka. Bunday lichinkalarning gavdasi uzun, yumaloq va etli bolib, ular aniq ajralib turgan bosh qismi hamda kokrak oyoqlari bor-yoqligiga qarab bir-biridan farq qiladi. 9 Gumbakning tuzilishi va tiplari. Gumbak posti yigiruv bezi yoki gumbak bezidan ajralayotgan shiradan hosil qilinadi. Hasharotlarning rivojlanshida gumbak fazapsi faqat toliq ozgarish yoli bilan taraqqiyo etadigan hasharotlarda boladi., xolos. Bunda dichinka oxirgi marta post tashlagandan keyin gumbakka aylanadi. Gumbak kopincha harakatsiz boladi. Faqat kapalaklar va ikki qanotlilarning qumbaklari aktiv harakatlanadi. Hasharotlarning gumbaklari turli xil pana joylarda: tuproq oralarida, daraxt postlari orasida va boshqa joylarda uchraydi. Gumbak tashqi korinishi jihatdan 3 xilda boladi: 1.Erkin yoki ochiq gumbaklar. Bunday gumbaklarda moylovYU oyoq va qanotlari tanaga yopishmay, balki harakatli birlashgandir. Bular kop belgilari bilan tashqi korinishi jihatdan imagoga oxshaydi. Bularga qongizlar, parda qanotlilarning gumbaklari kiradi. 2.YOpiq gumbaklar. Bunday gumbaklarning moylovlari, oyoqlari va qanotlari tashqi tomondan korinib turadi, ammo tanaga jips birlashib ketgan boladi. Bunga kapalaklarning gumbaklari kiradi. 3.Bochkasimon yoki soxta gumbaklar. Bunday gumbaklarda moylov, oyoq va qanotlari lichinka postidan korinmaydi. Buni soxta pilla ham deb ataladi. Bularga ikki qanotlilarning gumbaklari kiradi. 10 Hasharotlarning jinsiy organlari. Hasharotlar ayrim jinsli bolib, jinsiy dimorfizm xodisasi yaxshi taraqqiy etgan. Ularning erkagi kichikroq bolib, rangi va bazi osimtalaridan farq qiladi. Hasharotlarning jinsiy organlari qorin qismida joylashgan bolib quyidagicha tuzilgan: 1.Bir juft jinsiy bez yoki gonada; 2.Jinsiy hujayralarni otkazuvchi kanal; 3.Qoshimcha jinsiy bez; 4.Qoshiluvchi organlar, urug qabul qiluvchi xalta. Urgochilik jinsiy organlari. Bular bir juft tuxumdondan iborat. Har bir tuxumdon bir necha naylardan iborat bolib, ularning tuxum yoliga birlashgan tomoni yogon, ikkinchi uchi esa ingichkalashib boradi. Ularning soni ham kop bolishi mumkin. Masalan, osimlik bitlarida bittadan har bir tuxumdonda, suvaraklarda 16 ta, asalarilarda 200 ga yaqin, termitlarda 2500 ta. Tuxum kop etishtirish tuxumdondagi tuxum naylarining soniga bogliq. Tuxum naylarining ichki qismida, tuxum yoliga yaqin joyida birlamchi jinsiy hujayralar joylashgan bolib, ulardan ootsitlar etiladi. Uning atrofini follikulyar hujayralar orab olgan boladi. Jinsiy hujayra etilishi bilan uning ornini birlamchi jinsiy hujayralar egallaydi. Ootsitlar ortasida sariqlik moddasi joylashgan bolib, ular tuxumni oziq modda bilan boyitadi. Tuxum ikkita tuxumdondan tuxum yoli orqali pastga tushadi. 2 ta tuxum yoli birlashib bittaga aylanadi. Tuxum yolining birlashgan joyiga qoshimcha bezning sekreti quyiladi. Bu sekretdan tuxumning posti, substratga tuxumni yopishtiruvchi moddalar hosil boladi. Bundan tashqari, bu erga urug qabul qiluvchi xaltaning yoli ochiladi. Urug qabul qiluvchi xaltaning ichida, urgochi hasharot erkagi bilan qoshilganda spermatozoidni4-5 yilgacha, yani butun umr boyi saqlaydi, demak ular umrida bir marta qoshiladi. Urug xaltasi bolmagan hasharotlarda. Masalan, suvaraklarda sperma togri bachadonga tushadi. 11 Erkaklik jinsiy organlari. Urugdon, urug yoli, urug xaltasi, qoshilish organidan iborat. Bularda ham qoshimcha bez bolib, undan ajralgan sekret spermato-fora hosil bolishiga qatnashadi. Spermatozoid spermatofora xolida tuxum hujayra bilan qoshilguncha saqlanadi. Spermatofora-bu spermatozoidning kapsulaga oralgan holatidir. Kapsula spermatozoidni tuxum hujayra bilan qoshilguncha saqlaydi. Spermatoforada hali tola etilmagan spermatozoidlar ham bolishi mumkin. Sperma-urug, foros-saqlovchi degan manoni bildiradi. Kopayishi. Hasharotlar ayrim jinsli bolib, jinsiy dimorfizm xodisasi yaxshi taraqqiy etgan boladi. Ularda kopayish turlari quyidagicha: I.Jinsiy kopayish. Bunda jinsiy hujayralar ozaro qoshiladi. Bu xodisa otalanish deb ataladi. Bu ham ikki xilda boladi: 1)Tashqi-ichki otalanish. U oz navbatida yana ikkiga bolinadi: 12 Hasharotlarda jinsiy polimorfizm. Bazi tur hasharotlarning erkak va urgochi individlarini tashqi belgilariga kora farq qilishi jinsiy dimorfizm deb ataladi. Bir turga kiradigan har xil individlarni turli xil funksiyani bajarishga bogliq ravishda shakl ozgarishi polimorfizm deyiladi. Polimorfizm ikki xilda boladi: 1.Jinsiy polimorfizm. 2.Ekologik polimorfizm. 1.Jinsiy polimorfizm jamoa bolib in qurib yashaydigan hasharotlar chumolilar, asalarilar, arilar va termitlarga xosdir. Masalan, asalarilarning urgochisi-onasi, erkaklari-trutenlari, jinsiy jihatdan etilmay qolgan urgochilari-ishchi asalarilar-bu uchala bir turga kirsa ham tashqi korinishga kora bir-biriga oxshamaydi. Bazi chumolilarda erkak, urgochi va ishchi chumolidan farq qiladigan boshi katta va jaglari kuchli taraqqiy etgan, dushmandan inni ximoya qiluvchi «askarchalari» ham boladi. Askarlari jinsiy jihatdan etilmagan, qoshimcha belgisi bolgan urgochilaridir. Jinsiy polimorfizm bachadondan ajraladigan telergon suyuqligi tasirida jinsiy bezlarning rivojlanishini toxtashi tufayli paydo boladi. Umuman jinsiy polimorfizm tashqi muhit tasirotidan qatiy nazar oila ichida nazarot qilinadi. 2.Ekologik polimorfizm tashqi muhit tasirida vujudga keladi. Bularda qanotlarning rivojlanishi darajasi ayniqsa harakterlidir. Masalan, buzoqboshlilarda, chirildoqlarda, kandalalarda. Bularda qanotlar uzun-kalta va boshqa shakllarda bolishi mumkin. Rangi ham turlicha boladi. Masalan, tugmacha qongizning qora va qizil rangdagilari turli mavsum davrida paydo boladi va turning saqlanib qolishiga qaratilgan, evolyusiya jarayonida ekologik faktorlar tasirida paydo bolgan moslama hisoblanadi. 13 HASHAROTLAR KLASSIFIKATSIYASI Hasharotlarni sistemaga solish bilan dastlab K.Linney 1953 yilda shugullangan va u hasharotlarning qanotini asosiy belgi qilib olgan. Fabritsiy 1775 yilda oz klassifikatsiyasida hasharotlarning ogiz organlarini hisobga olgan. Burmeyster yillarda hasharotlarning rivojlanish xususiyatlariga kora ikki gruppaga: 1.CHala metomorfoz va 2.Toliq metamorfozga ajratgan. F.Brauer 1885 yilda hasharotlarni tuban yoki birlamchi qanotsizlar va qanotlilar. U qarindosh turkumlarni bosh turkumga birlashtirdi yilda A.V.Martinov qanotli hasharotlar kenja sinfini ikkta bolimga boldi: 1.Qadimgi qanotlilar. 2.YAngi qanotlilar. Umuman hasharotlarni turli avtorlar turlicha klassifikatsiyalaydilar. Eng oxirgi klassifikatsiya («Jizn jivotnx» Tom 3, 1984 yil) boyicha hasharotlar quyidagidek klassifikatsiyalanadi. Lekin bu ham oxirgi klassifikatsiya deb bolmaydi. CHunki har yil minglab yangi-yangi hasharot turlari topilmoqda, yangi- yangi belgilar aniqlanayapti. 14 Hasharotlarning sinfining klassifikatsiyasi (Bey-Bienko boyicha). 1.Kenja sinf-yashirin jaglilar- Entognata Turkumlari: 1.Proturalar- Protura 2.Poduralar-Podura 3.Dipluralar-Diplura 2.Kenja sinf: Ochiq jaglilar-Ectognatla 1.Infra sinf-Tuban qanotsizlar-Apterygota Turkum: Qil dumlilar-Thysanura 2.Infra sinf-Oliy yoki qanotlilar-Prerygota 1- Bolim-Toliqsiz ozgarishlilar- Hemimetabola 1.Katta turkum- Efemeroidlar- Ephemeroidie Turkum-kunlilar-Ephemeroptera 2.Katta turkum-Odonatoidlar- Odonatoidia Turkum-Ninachilar-Odonatoptera 3.Katta turkum – Ortopteroidlar - Orthopteroidea Turkumlar: 1.Suvaraksimonlar-Blattoptera 2.Beshiktervatarsimonlar-Manteoptera 3.Termitlar-Jsoptera 4.Baxorikorlar-Plecoptera 5.Embiylar-Embioptera 6.Grilloblatlar-Yrylloblattidea 7.CHopsimonlar-Phasmatoptera 8.Togri qanotlilar-Orthoptera 9.Gemimeroidlar-Hemimeridea 10.Teri qanotlilar- Dermaptera 11.Zorapterlar-Toraptera 4.Katta turkum-Gemipteroidlar- Hemipteroidea Turkumlari: 1.Pichanuralar-Psocoptera 2.Patxorlar- Mallophaga 3.Bitlar-Anoplura 4.Tengqanotlilar-Homoptera 5.Kandalalar-Hemiptera 6.Tripslar-Thysanoptera 15 2.Bolim-Toliq ozgarishlilar-Holometabola 1.Katta turkum- Koleopteroidlar - Oleopteroidea Turkumlari: 1.Qongizlar-Coleoptera 2.Elpigich qanotlilar-Strepsiptera 2.Katta turkum - Neyropteroidlar - Meuropteroidea Turkumlari: 1.Tor qanotlilar-Nluroptera 2.Botaloqlar- Raphiteoptera 3.Katta qanotlilar-Megaloptera 3.Katta turkum- Mekopteroidlar- Mecopteroidea Turkumlari: 1.CHayon pashshasimonlar-Mecoptera 2.Buloqchilar-Trichoptera 3.Kapalaklar- Lepidoptera 4.Parda qanotlilar-Hymenoptera 5.Burgalar-Aphaniptera 6.Ikki qanotlilar-Diptera 1-Turkum: Proturalar yoki moylovsizlar- Protura yoki Murientomata. Bu turkum vakillari mayda (0,5-2mm), gavdasi chuvalchangsimon, elastik, boshi prognatik, yani moylovsiz va kozsiz boladi. Ogiz apparati sanchib-soruvchi tipda, oldingi oyoqlari ancha uzun bolib, sezish vazifasini bajaradi. Voyaga etganda qorni 11 ta bogimdan va telsondan tashkil topadi. Unda osimtalar bolib, shaklining ozgarishi tuban hasharotlarga xos anamorfoz yoli bilan boradi. Tuxumdan chiqqan lichinkalar sodda tuzilgan bolib, qorni 8 ta bogimdan iborat. Keyingi rivojlanish davrida 8-bogim bilan telson ortasidan 9,10,11-bogimlar hosil boladi. Ikkilamchi belgi sifatida moylovlar, kozlar va serkilarning qisqarishini korsatish mumkin. Moylov vazifasini shakli ozgargan uzun oldingi oyoqlar bajaradi. Ayrim turlarida traxeyalar ham qisqarib nafas olish butun gavda orqali amalga oshadi. Otloqlarda 1mm joyda 1000 tagacha protura individlari uchrashi mumkin. Proturalarning 220 ga yaqin turi bolib, ulardan Ozbekiston faunasida Eosentomon transitorum uchraydi. Download 162.21 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|