Redaktorlar: Y. X. Yusifov, E. E. Yaqublu, F.Ə.Əliyev, G. A. Ağamoğlanova
Download 17.41 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- Kompüter proqram təminatı
- Ədəbi və bədii əsərlərin orijinalları və digər qeyri-maddi əsas fondlar
- QEYRĐ-MADDĐ ƏSAS VASĐTƏLƏRƏ KAPĐTAL QOYULUŞLAR I
- QEYRĐ-MALĐYYƏ AKTĐVLƏRĐ
- QEYRĐ-MALĐYYƏ AKTĐVLƏRĐNƏ ĐN- VESTĐSĐYALAR
- QEYRĐ-MALĐYYƏ DÖVLƏT KORPO- RASĐYALARI
- QEYRĐ-MALĐYYƏ KORPORASĐYALA- RI (CƏMĐYYƏTLƏRĐ)
- QEYRĐ-MALĐYYƏ KORPORASĐYALA- RI BÖLMƏSĐ (SEKTORU)
- QEYRĐ-MATERĐAL AKTĐVLƏRƏ ĐN- VESTĐSĐYALAR – (I)
- QEYRĐ-ÜMUMĐ MÜŞAHĐDƏ
- QƏZA HALLARI
- QISAMÜDDƏTLĐ DÖVLƏT ĐSTĐQRAZ VƏRƏQƏSĐ
- QISAMÜDDƏTLĐ STATĐSTĐKA
- QISAMÜDDƏTLĐ KAĞIZLAR
- QĐYMƏT – (I) - 1)
- QĐYMƏT ĐNDEKSĐ
- QĐYMƏT ĐNDEKSLƏRĐ SĐSTEMĐ
|
Geoloji tədqiqat, digər institusional vahidlərlə bu tədqiqatların xeyrinə olaraq
bağlanmış müqavilələr üzrə ödənmiş, toplanmış dəyər əsasında və ya təsərrüfat üsulu ilə aparılmış tədqiqatlara çəkilmiş xərclər
əsasında qiymətləndirilməlidir. Hesabdan tam silinməyən, tədqiqatların keçmişdə aparılmış dəyərinin hissəsini cari dövrdəki qiymətlərlə və ya xərclərin dəyəri ilə yenidən qiymətləndirmək lazımdır. Kompüter proqram təminatı alıcıların bazarda ödədiyi qiymətlər əsasında, şəxsi qüvvə ilə istehsal edildiyi vaxt şərti hesablanmış qiymətlər əsasında və ya belə qiymətlər əldə etmək mümkün olmadıqda, istehsal xərcləri əsasında qiymətləndirilməlidir. Əvvəlki illərdə əldə edilmiş və tam olaraq hesabdan silinməmiş proqram təminatı cari qiymətlərlə və ya xərclərin dəyəri (bunlar ilkin qiymətlərdən və ya xərclərdən az ola bilər) ilə yenidən qiymətləndirilməlidir.
aktivlərin faktiki olaraq
bazarda satıldığı qiymətlərlə qiymətləndirilməlidir. Qeyri-maddi aktivlərin təsərrüfat üsulu ilə istehsal edildiyi hallarda isə cari dövrün qiymətləri ilə və aşınma təshih
edilməklə onları
yenidən qiymətləndirməklə öz istehsal xərcləri əsasında qiymətləndirmək lazımdır. Digər hallarda isə belə aktivlərin mülkiyyətçiləri tərəfindən əldə edilməli olan, gələcəkdə gözlənilən gəlirlərinin qiymətləndirilməsindən istifadə etmək olar.
KAPĐTAL QOYULUŞLAR I – “Qeyri- material aktivlərə investisiyalar” a bax.
– maddi-əşya formasına malikdir, ancaq onların dəyərləri aktivlərin digər xüsusiyyətləri ilə - bu aktivlərlə bağlı məlumatlarla və hüquqlarla müəyyənləşdirilir.
– maliyyə aktivlərinə daxil edilməyən iqtisadi aktivlərdir. Qeyri-maliyyə aktivlərinə istehsal edilən aktivlər (əsas fondlar, maddi dövriyyə vəsaitləri və qiymətlilərin ehtiyatları) və istehsal edilməyən
VESTĐSĐYALAR – istehsal aktivlərinə (əsas kapitala, maddi dövriyyə vasitələrinin ehtiyatlarına, qiymətlilərə) və qeyri-maliyyə aktivlərinə (torpağa, təbiətdən istifadə obyektlərinə, istehsal olunmayan qeyri-maddi aktivlərə) investisiyaların məbləği
kimi müəyyənləşdirilir.
nəzarət olunan qeyri-maliyyə korporasiyalarının və kvazikorporasiyaların–rezidentlərin məcmusudur. Korporasiyalar üzərində nəzarətə dövlətin iqtisadi siyasətinin müəyyənləşdirilməsi imkanı kimi baxılır.
RI (CƏMĐYYƏTLƏRĐ) - əsas fəaliyyət növü 387
maliyyə vasitəçiliyi və ya maliyyə vasitəçiliyinə münasibət üzrə köməkçi fəaliyyəti olmayan korporasiyalar və ya kvazikorporasiyalardır.
RI BÖLMƏSĐ (SEKTORU) - gəlir əldə etmək məqsədi ilə əmtəə və xidmət istehsal edən qeyri- maliyyə
korporasiyalarının, qeyri-maliyyə kvazikorporasiyalarının və məhsul və qeyri- maliyyə xidmətlərinin, bazar istehsalı ilə məşğul olan qeyri-kommersiya təşkilatlarının (QKT) məcmusudur.
Korporasiyalara nəzarətin kim tərəfindən həyata keçirilməsindən asılı olaraq, qeyri-maliyyə korporasiyalarının üç alt bölməsi fərqləndirilir:
dövlət qeyri-maliyyə korporasiyaları; xüsusi (şəxsi) milli qeyri-maliyyə korporasiyaları; xarici
qeyri-maliyyə korporasiyaları.
Qeyri-maliyyə korporasiyaları bölməsi ÜDM-in istehsalına ən çox gəlir gətirir, lakin son istehlakda iştirak etmir.
qiymətli kağızlara qoyulan investisiyalara daxil edilməyən investisiyalardır; onlara patentlərin, ticarət
nişanlarının, modellərin, müəlliflik hüquqlarının, həmçinin yer və onun təkinin konsessiyasına və s. hüquqların yaradılması və alınmasına xərclər aid edilir. (II) - şirkətin hesablarında həm qudvillər, konsessiyalar, patentlər, lisenziyalar, əmtəə nişanları maddələrində (bu
maddələr əsas
fondların bir hissəsini təşkil edir), həm də elmi- tədqiqat və təcrübə-konstruktor işlərinə çəkilən xərclər, marketinq xərcləri (bu maddələr belə işlərin şəxsi və qeyri-şəxsi istifadə üçün aparılmasını ehtimal edə bilər və bir çox hallarda onlar istehsaldan gələn cari gəlirlərin bir hissəsi hesab edilir) kimi əks oluna bilər. Həqiqətən də, qeyri-maddi aktivlərə investisiyalar kapital xərcləri nəticəsində (yəni patent və lisenziyaların alınması) və
ya şirkətlərin birləşməsi (qudvilin artması), yaxud da istehsal xərcləri hesabına həyata keçirilə bilər. Sonuncu, məsələn, proqram təminatına çəkilən xərclər halında daha xarakterikdir. QEYRĐ-METAL STANDARTI
– pul ekvivalenti rolunu yerinə yetirən, tərkibindəki hər hansı metalın çəki təminatı ilə pul vahidinin əlaqəsini müəyyən etməyən pul sistemidir. Qeyri- metalizm qeyri-konvertasiya banknotları tətbiq edən, demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrində müasir pul sistemlərinə məxsusdur. Beynəlxalq pul rejimi də həmçinin o dərəcədə qeyri-metal hesab edilir ki, qızıla döndərmə (çevirmə), yalnız pul vahidi ilə onların qızıl tərkibinin birbaşa əlaqəsini nəzərdə tutmayan köməkçi vasitə hesab edilir.
Qeyri-metal standart sikkələrin pul
kütləsinin hissəsi olmadığını ifadə etmir. Onlar müxtəlif ərintilərdən hazırlanır ki, onların da xüsusi dəyərləri sikkələrin dəyərlərini müəyyənləşdirmək üçün əsas kimi xidmət etmir.
paylanmanın naməlum funksional formasında baş məcmunun tədqiqatı üçün tətbiq edilir. Belə ki, rəqəmsiz məlumatların təhlilində dərəcəyə (ranq), sıra statistikasına, seçmə hissəsinə, məlumatların rəqəmləşdirilməsinə əsaslanan metodlardan geniş istifadə edilir.
yerləşən xarici ölkələrin dövlət idarəetmə orqanları, beynəlxalq təşkilatlar, həmçinin onların nümayəndəlikləri və ofisləri, xarici səfirliklərdir. Bundan əlavə, qeyri-rezidentlərə mövcud ölkənin mülkiyyətində olan, onun sərhədindən kənarda yerləşən xarici müəssisələr, adətən, xaricdə yaşayan, o cümlədən mövcud ölkədə olan fərdi şəxslər aid edilir. QEYRĐ-REZĐDENTLƏR TƏRƏFĐNDƏN XĐDMƏT SAHƏSĐ MÜƏSSĐSƏLƏRĐNƏ NƏZARƏT - əgər B ölkəsinin bir və ya bir neçə hüquqi və ya fiziki şəxsi A ölkəsindəki xidmət sahəsi müəssisəsinin kapitalının 50 faizinə malikdirsə və ya onun rəhbərliyinin əksəriyyətini təyin etmə hüququna malikdirsə, onda B ölkəsinin rezidentləri tərəfindən A ölkəsinin xidmət sahəsi müəssisəsinə nəzarət edilə bilər.
- onda iştirak edən şəxslərin iş və gəlirlə təmin edilməsi məqsədi ilə mal və xidmətlərin istehsalı ilə məşğul olan və ev təsərrüfatı müəssisələrinin xarakterik əlamətlərinə malik olan vahidlərin məcmusudur. (Əmək statistiklərinin 15-ci beynəlxalq konfransının qətnaməsi ilə müəyyənləşdirilmişdir). Qeyri-rəsmi bölmənin istehsal vahidləri aşağıdakı xüsusiyyətlərə malikdir: - təşkil etmənin aşağı səviyyəsi və fəaliyyətin kiçik miqyası; - istehsal vahidləri ev təsərrüfatlarından və yaxud onun üzvlərindən ayrılıqda yaradılmış sərbəst hüquqi törəmə sayılmır; - əsas fondlar və digər aktivlər istehsal vahidlərinə deyil, onların sahiblərinə məxsusdur; - vahidlər digər vahidlərlə saziş və yaxud digər müqavilə münasibətlərinə girişə və öz şəxsi adlarından özlərinə öhdəlik götürə bilməzlər; 388
- sahibkarlar istehsal fəaliyyətini öz risklərinə təşkil edirlər və şəxsən istehsal prosesi ilə bağlı istənilən öhdəlik üzrə qeyri-məhdud dərəcədə cavabdehdirlər; - əmək münasibətləri (əgər belə hal mövcuddursa) təminata (zəmanətə) formal
riayət edilmə
müqavilələri deyil, təsadüfi məşğulluğa və yaxud qohumluq və şəxsi münasibətlərə əsaslanır; - sahibkarlıq fəaliyyəti ayrı-ayrı şəxslər tərəfindən və yaxud ailənin haqqı ödənilməyən üzvlərinin köməyi ilə və yaxud bir və ya bir neçə muzdlu işçinin cəlb edilməsi ilə həyata keçirilir; - əsas fondlardan adətən həm istehsal, həm də şəxsi məqsədlər üçün istifadə edilir; - mütəşəkkil bazarlara, kredit müəssisələrinə, müasir texnologiyaya, peşəkar təhsilə və s. malik olmama (az malik olma); - fəaliyyət adətən daimi bina olmadan və yaxud sahibkarın evində həyata keçirilir; - vəziyyət bəzən qanun çərçivəsindən kənara çıxmağa vadar
edir (məsələn, vergi ödənilməsində, sosial fondlara ayırmalarda, əmək qanunvericiliyində);
– statistik müşahidə ilə öyrənilən obyektlərin vahidlərinin bir hissəsinin müşahidəsidir. Müşahidə üçün vahidlərin seçilməsinin xarakterindən asılı olaraq, qeyri-ümumi müşahidənin növləri fərqlənir: əsas
funksiyalarına dair qərarın qəbul edilməsi haqqında danışmaq üçün nəzərə almaq lazımdır ki, onlara özləri tərəfindən qəbul edilmiş qərarlara və işə başlamağa görə cavabdehlik verilmişdir və onları təmin etmək üçün iqtisadi vahidlər müvafiq uçot sisteminə malikdirlər.
– nəqliyyat hadisələrini, onlarda ölən və yaralanan adamların, korlanmış nəqliyyat vasitələrinin sayı göstəricilərini özündə birləşdirir. Avtomobil nəqliyyatında yol-nəqliyyat hadisəsi - yollarda, küçələrdə, meydanlarda, dəmiryol keçidlərində nəqliyyat vasitələrinin hərəkəti prosesində baş verən və adamların həlak olmasına və ya müxtəlif dərəcəli bədən xəsarəti almasına, heyvanların və
ya hərəkətsiz maneənin vurulmasına, nəqliyyat vasitələrinin, yolların, qurğuların zədələnməsinə və ya başqa maddi zərər dəyməsinə səbəb olan hadisədir.
– 5-illik, yaxud (nadir hallarda) 10-illik yaş intervalları üçün hesablanmış ölüm cədvəlləridir. Tam ölüm cədvəllərindən fərqli
olaraq, qısa
ölüm cədvəllərinin hesablanması üçün ölənlərin və yaşayanların sayı haqda 1-illik yox, 5-illik, yaxud hətta 10-illik yaş intervalları üzrə məlumatlardan istifadə olunur. Qısa ölüm cədvəlləri əsasında onun göstəricilərindən birinin interpolyasiyası köməyi ilə 1-illik intervallar üzrə ölüm cədvəlini almaq olar. Xeyli yaş akkumulyasiyası və çıxış məlumatlarında digər qüsurlar olduqda, bu, 1-illik yaş intervalları üzrə məlumatlar əsasında tam ölüm cədvəllərini birbaşa almaqdan daha üstün ola bilər. Qısa ölüm cədvəlləri tez-tez rast gəlinən tam cədvəllərin qısaldılmış nəşrləri ilə qarışdırılmamalıdır, onlarda göstəricilər “bütöv” yaşlar üçün, məsələn, beşə bölünənlər kimi göstərilir. Qısa ölüm cədvəlləri tam cədvəllərə nisbətən daha çox ölkələrarası müqayisələrdə və beynəlxalq nəşrlərdə istifadə olunur.
müvafiq icra hakimiyyəti orqanı (emitent) tərəfindən buraxılan və istiqraz vərəqəsi sahibinin müəyyən
edilmiş dövrdən
sonra istiqraz vərəqəsinin nominal dəyərini emitentdən almaq hüququnu təsbit edən emissiya qiymətli kağızıdır. Qısamüddətli istiqraz vərəqəsi ilə birjanın üzvləri Bakı
Fond Birjası
vasitəsilə (“Hərrac iştirakçıları”) öz adlarından və öz hesablarına və ya öz adlarından müştərilərinin (“investor”) hesabına və onların tapşırığı ilə əldə edilə bilər. Đstiqraz vərəqələrinin sahibi
Azərbaycan Respublikasının rezidentləri və qeyri-rezidentlər ola bilərlər. Đstiqraz vərəqələrinin müddəti bir ildən çox olmamaq şərti ilə, ayrı-ayrı buraxılışlarla, adlı, sənədləşdirilməmiş formada buraxılır. Đstiqraz vərəqələrinin nominal dəyəri emitent tərəfindən müəyyən edilir. Đstiqraz vərəqələri üzrə gəlir istiqraz vərəqələrinin nominal dəyəri ilə satış qiyməti arasındakı fərqdən ibarətdir.
biznes statistikasına dair məlumatların aylıq və rüblük dövrilikdə hazırlanmasıdır. Qısamüddətli statistika göstəriciləri AĐ-nin statistikaya dair əsas tələblərindən sayılır və iqtisadiyyatın sənaye, tikinti, nəqliyyat, rabitə, ticarət və bazar xidmətləri sektorlarını əhatə edir. Sənaye istehsalı indeksi, sənaye dövriyyəsi indeksi, yeni sifarişlər üzrə indeks, məhsulların istehsalçı qiymətləri, sənaye məhsullarının idxalı indeksi, əmək, tikinti məhsulu, pərakəndə ticarət dövriyyəsi və s. kimi əsas göstəricilərin toplanması nəzərdə tutulur. 389
QISAMÜDDƏTLĐ KAĞIZLAR – 1 il müddətinə buraxılan qiymətli kağızlardır.
– vaxta görə daimi yaş bölgüsü olan nəzəri əhalidir. Bu termindən ilk dəfə 1966-cı ildə BMT-nin nəşrlərində istifadə olunmuşdur. Onun nəzəriyyəsi əsasən J.Burjua-Pişanın əsərlərində işlənmişdi. O, göstərmişdi ki, qismən sabit əhali istənilən vaxt anında stabil əhali ilə üst-üstə düşür və bu əhali müəyyən vaxt dövründə doğum rejiminə və nəslin kəsilməsi ardıcıllığına cavab verməlidir. Xassələri empirik müşahidələr və hesablamalar əsasında öyrənilən kvazistabil əhalidən fərqli olaraq, qismən sabit əhali nəzəriyyəsi ciddi riyazi, deduktiv xarakter daşıyır. Məsələn, sübut
olunmuşdur ki, ölümün yaş intensivliyi bütün yaşlarda bərabər aşağı düşən əhali qismən sabit əhalidir.
– (I) - 1) əmtəənin dəyərinin pulla ifadəsidir. Qiymətin köməyi
ilə iqtisadi mütənasiblik, istehsalın səmərəliliyi, istehsalçı və istehlakçı üçün məhsulun faydalılığı təhlil edilir və proqnozlaşdırılır. Onunla mübadilənin ekvivalentliyi ölçülür, əhalinin həyat səviyyəsi müəyyənləşdirilir. Beləliklə, onda cəmiyyətin iqtisadi və sosial problemləri öz əksini tapır. Qiymət əmtəənin dəyər ölçüsü hesab edilir. Qiymətə qiymət statistikasının öyrənmə obyekti kimi makro və mikroiqtisadi mövqedən baxmaq lazımdır. Makroiqtisadi nöqteyi-nəzərdən qiymətə sahə nisbətləri, milli gəlirin bölüşdürülməsi, vergi qoyma və kreditləşdirmə sistemləri, məsrəflərin formalaşdırılması qaydaları sistemləri və s. təsir göstərir. Mikroiqtisadi mövqedən qiymətə konkret müəssisə, firma səviyyəsində fəaliyyət göstərən mexanizm kimi baxılır ki, onun köməyi ilə də mənfəəti təmin etmək olur. Qiymətin aşağıdakı funksiyaları fərqləndirilir: uçot, həvəsləndirici və bölüşdürücü. Qiymətin uçot funksiyasında məhsulun istehsalı və satışına zəruri ictimai əmək sərfi əks etdirilir, həmçinin istehsalın xərcləri və nəticələri qiymətləndirilir. Qiymətin həvəsləndirici funksiyasından elmi- texniki tərəqqinin inkişaf etdirilməsi, ehtiyatlara qənaət
edilməsi, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsi, məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşdırılması üçün
istifadə edilir.
Bölüşdürücü funksiya əmtəələrin ayrı-ayrı qrupları və növlərinə aksizlərin, əlavə dəyərə
mərkəzləşdirilmiş xalis gəlirin digər formalarının qiymətlərlə uçotunu nəzərdə tutur. Bu funksiyanın köməyi ilə sosial vəzifələr həll edilir. Qiymət təklif və tələbin uçotu funksiyasını reallaşdırır, istehsalçının keyfiyyətin yüksəldilməsində və təklif nəzərə alınmaqla, əmtəələrin çeşidlərinin genişləndirilməsində marağını artırır. Bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə sərbəst (bazar) və dövlət qiymətləri tətbiq edilir. Pul tədavülü stabilləşdikcə, iqtisadiyyatda bazar strukturu yaradıldıqca və istehsal inhisarsızlaşdıqca sərbəst qiymətlərin tətbiqi sahəsi genişlənir, dövlət qiymətinin tətbiqi sahəsi isə təbii inhisar və müdafiə
müəssisələrinin məhsulları ilə məhdudlaşır; 2) mülki hüquqa görə, əmtəə dəyərinin pul ilə ifadəsidir. Qiymət əmtəə istehsalına sərf olunmuş ictimai zəruri iş vaxtı miqdarının dolayı ölçülməsinə xidmət edən kateqoriyadır. Qiymətdən həmçinin müqavilənin məbləğinin və ya tərəflərin pul öhdəliklərinin müəyyən edilməsi üçün istifadə olunur. (II) - şirkətin xarici əməliyyatlarının xarakteristikası üçün istifadə edilən anlayışdır: alıcının qiymətidir, satış qiymətidir. Qiymət anlayışı nəticənin əldə edilməsini nəzərdə tutur.
– yükü göndərənin yükü körpüyədək daşıma ilə
nəqliyyat-ekspeditor xərclərini məhdudlaşdıran qiymətdir.
– satıcının daşıma və sığorta üzrə xərclərinin yalnız bir hissəsini (o cümlədən malın ancaq gəminin bortuna daşınması anınadək olan xərcləri) ödədiyini nəzərdə tutan qiymətdir.
– müəyyən dövr ərzində qiymətlərin nisbi dəyişməsini, qalxmasını və ya enməsini əks etdirən göstəricidir. Fərdi qiymət
qiymətinin baza dövründəki qiymətinə olan nisbətidir. Ümumi indeks hesabat dövründə satılmış əmtəələr qrupunun faktiki qiymətlərlə və baza dövrü qiymətlərilə ölçülmüş dəyərləri arasındakı nisbətinə bərabərdir.
statistika orqanları tərəfindən hesablanan və aşağıdakı qiymət indekslərini özündə birləşdirən sistemdir: istehsalçı-müəssisələrin sənaye məhsulları; kənd təsərrüfatı məhsulları; tikinti üzrə; rabitə xidmətləri üzrə; ixrac və idxal orta qiymətləri; eyni zamanda istehlak qiyməti indeksi və yüklərin daşımasına tariflər. Bu indekslər təmsilçi-malların qiymətləri üzərində müşahidələrin nəticələri üzrə hesablanır. Beynəlxalq standartlara əsaslanan və ölkənin iqtisadi inkişafının xüsusiyyətlərini nəzərə alan belə hesablama, qiymət dinamikası haqqında məlumat alınmasında əsas üsuldur. Qiymət indeksləri fəaliyyət növü, yerləşdiyi yer, məhsulun həcmi, əmtəə
dövriyyəsi kimi
390
xarakterik xüsusiyyətlərə malik qruplar üzrə təmsilçi malların seçmədən nümunə metodu ilə hazırlanır. Metodun tətbiq edildiyi ümumi cəmdə onların payının hesablanması ilə müəyyən edilən mühüm mal qrupları təmsilçi-mallar dəstinə daxil edilir. Qiymət indeksinin əsasında baza ağırlığı və daha seyrək hesabat dövrləri dayanır. Çəkilərin seçilmiş strukturundan asılı olaraq, standart düsturlardan istifadə edilir. Hesabat dövrünün çəkiləri əsasında qurulmuş düstur (Paaşe düsturu):
= , / ( / ( 1 1 1 1 0 1 1 1 1 1 1 0 1 1 ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ ∑ = =
i q p q p q p q p q p q p q p
(1) Download 17.41 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|