Referat. Bajardi: ta’lim yo‘nalishi

SHovqin haqida ma’lumot va uning gigienik normalari.
SHovqin va vibratsiya elastik muhit zarralarning to‘lqinsimon tarqaladigan tebranma harakatidir. Ularning insonga ta’siri tebranishlar chastotasiga bog‘liq. 16 Gs dan kam chastotali tebranishlar odamga silkinish – vibratsiya kabi ta’sir qiladi. 16-20000 Gs chastotali tebranishlar shovqin hosil qiladi.
SHovqin charchashni oshirib va ish qobiliyatini hamda xavflarga nisbatan e’tiborni pasaytiribgina qolmay, balki yurak-tomir sistemasi va hazm qilish organlarining faoliyatiga ta’sir qiluvchi karlik hamda asab buzilishining asta-sekin rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.
Odamning quloqlari taxminan 2·10^-5-20 Pa atrofidagi tovush bosimlarini qabul qilish qobiliyatiga ega. Pastki qiymat –eshituvchanlik, yuqorigi qiymat og‘rik bo‘sag‘asidir, bu chegaradan yuqorida quloqlarda og‘rik seziladi, bosh aylana boshlaydi, ko‘ngil ayniydi, quloqlardan qon keladi, qulok pardasi yirtilib ketishi mumkin.
Detsibel (dB) da ifodalanadigan tovush bosimi darajalari quyidagi formuladan aniqlanadi:
bu erda R – berilgan nuqtadagi tovush bosimi, n|m²
Ro – tovush bosimining minimal kattaligi (n|m² ), u 2·10^-5 Pa ga teng.
Har xil shovkin manbalari hosil qiladigan tovush bosimining taxminiy darajalari quyidagiga teng (dB).
1 metr masofada o‘rtacha ovoz bilan gaplashganda – 60dB.
bolg‘a po‘lat plitaga urilganda – 114dB.
v) metall qirqish stanogi ishlaganda – 140dB dan yuqori.
g) og‘riqni sezish bo‘sag‘asi - 130-140dB.
Bir nechta manbadan bir xil masofada joylashgan nuqtada chiqadigan shovqin kuchini aniklash zarur bo‘lsa, quyidagi formuladan foydalaniladi:
bu erda : bitta manbadan chiqadigan shovkin kuchining darajasi, dB ; N – shovqin manbalarining soni.
SHovqin kuchining kattaligi insonning shovqinni his etishini xarakterlay olmaydi, chunki shovqinning fiziologik his etilishi faqat uning intensivligiga emas, balki chastotasiga ham bog‘liq.
Odam taxminan 20 Gs dan 20 kGs gacha bo‘lgan chastotadagi tovush tebranishlarini eshitadi. Bundan past diapazondagi tovushlar infratovushlar, yuqori diapazondagi tovushlar ulьtratovushlar bo‘lib, odam ularni eshitmaydi, ammo ular odam organizmiga zararli ta’sir ko‘rsatishi mumkin.

1. 
   SHovkin va vibratsiya odamning ishlash qobiliyatiga yomon ta’sir qiladi. SHovqin ta’sirida diqqat-e’tiborning va reaksiya tezligining pasayishi baxtsiz hodisaga olib ketishi mumkin. YUqori chastotali shovqin va vibratsiya ishlovchilarga ayniqsa yomon ta’sir qiladi. Intensiv shovqin (95-100 dB) uzoq vakt ta’sir etganda ayrim ishchilarning boshi og‘riydi yoki aylanadi, uning o‘zi qattiq charchaydi, tez jahli chiqadi. Keyinchalik eshitish organi kasallanadi. Vibratsiya uzoq vaqt davomida ta’sir etganda esa insonlar organizmining, asosan markaziy nerv sistemasining faoliyati buziladi. Odam holsizlanadi. qo‘llarida og‘riq paydo bo‘ladi (ayniqsa dam olayotganda, tunda).
   

SHovqin va vibratsiyaning zararli ta’sirini cheklash uchun korxonalarda tovush bosimining (dB) va vibratsiya parametrlari kattaligining yo‘l qo‘yilgan chegaraviy darajalari o‘rnatilgan. Ishlab chiqarish xonalaridagi doimiy ish o‘rinlarida past chastotali (250 Gs va undan past) shovqin uchun shovqin darajasi 91-103 dB, o‘rtacha chastotali (250-1000 Gs) shovqin uchun 85-91 dB, yuqori chastotali (1000 Gs dan yuqori) shovqin uchun 80-85 dB bo‘lishiga yo‘l qo‘yiladi.
SHovqin va vibratsiya kuchi darajasining belgilangan normalarga mosligini aniqlash uchun ISHB-1 pribori va SH-3M, SH-71 shovqin o‘lchagichlardan foydalaniladi. ISHB-1 pribori 22 dan 12000 Gs gacha chastotalar diapozonida 30 dan 150 dB gacha tovush bosimi darajasini o‘lchaydi.
1 – rasmdagi soddalashtirilgan sxema shovqin o‘lchagichining ishlash prinsipini tushuntiradi.

1-rasm. 1-mikrofon; 2-kuchaytirgich; 3-to‘g‘rilagich; 4- mikroampermetr; 5–nakal batareya; 6–anod batareya.
Mikrofon 1 tovush bosimining tebranishini elektr kuchlanishga o‘zgartiradi, bu kuchlanish lampali kuchaytirgich 2 bilan kuchaytiriladi, germaniyli diodlar 3 bilan to‘g‘rilanadi va shkalasi detsibellarda darajalangan magnitoelektrik strelkali pribor bilan o‘lchanadi. Agar mikrofon o‘rniga tebranish parametrlarini ularga
proporsional elektrik signallarga o‘zgartiradigan vibrouzatgich ulansa, vibratsiya o‘lchagichlar ham xuddi shu tarzda ishlashi mumkin.
Odamlarning intensiv shovqin va vibratsiya ta’siridan asosan quyidagi usullar bilan saqlanadi: shovqin hamda vibratsiyani ularning paydo bo‘lish manbalarida va ularning tarqalish yo‘llarida kamaytirish, individual himoya vositalari va tashkiliy tadbirlar orqali.
SHovqin va vibratsiyani ularning paydo bo‘lish manbalarida kamaytirish uchun texnik tadbirlar ko‘riladi, ya’ni zarbli protsesslar zarbsizlari bilan almashtiriladi, dumalash podshipniklari o‘rniga sirpanish podshipniklari qo‘yiladi. Bulardan tashqari, jihozlarni o‘z vaqtida remont qilib turish ham zarur.
SHovqin va vibratsiyani ularning tarqalish yo‘lida kamaytrish uchun tovush izolyasiyasi va vibroizolyasiya tovush yutish va vibroyutish, shovqin so‘ndirgichlar qo‘llaniladi. Kabinalar, kojuxlar tovushni izolyasiyalash vositalari hisoblanadi. Bundan tashqari, shovqinni pasaytirish uchun binolarga shisha bloklardan bir yoki ikki qavat qilib yorug‘lik priyomlari o‘rnatiladi, eshik o‘rinlari tamburlar bilan jihozlanadi.
Eng ko‘p shovqin chiqaradigan mexanizmlar po‘latdan, alyuminiy qotishmalari, shisha plastikdan tayyorlangan kojuxlar bilan berkitilishi kerak. Kojux va xonalarning tovush izolyasiyasi sifatida tovush yutuvchi materiallar ishlatiladi. SHunday qilinganda tovush bosimi darajasi 15-25 db ga pasayadi. Tovush yutuvchi materiallar jumlasiga akustik plitalar va g‘ovak to‘ldirgichli teshik-teshik konstruksiyalar kiradi. Keyingi vaqtda shovqinni pasaytirish uchun xonalarga shar, kub, prizma va boshqa ko‘rinishdagi donali tovush yutkichlar qoplanmokda. Ular ishlab chiqarish xonasida shovqin darajasini 5-6 dB ga pasaytiradi.
Vibratsiyani, vibratsiya manbai bilan asos orasidagi qattiq bog‘lanishlarni yo‘qotish orqali kamaytirish mumkin. Buning uchun elastik elementlar po‘lat- prujinalar ko‘rinishidagi vibroizolyatorlar yoki egiluvchan materiallardan tayyorlangan qistirmalar ishlatiladi. Vibratsiyaga qarshi kurash vositalaridan biri vibratsiyani so‘ndirishdir. Buning uchun vibratsiyalanadigan sirtga ko‘chib ketmaydigan qilib elastik-qovushqoq materiallar qatlamlari surtiladi.
Vibratsiya umumiy va qisman bo‘lishi mumkin. Umumiy vibratsiyada inson organizmi butunlay vibratsiya ta’sirida bo‘ladi, qisman vibratsiyada esa inson organizmining ba’zi bir qismlarigina vibratsiya ta’siriga tushadi. Umumiy vibratsiyaga transport vositalarini boshqaruvchilar, shtamp sistemalarini, yuk ko‘tarish kranlari va boshqa vositalarni boshqaruvchilar umumiy vibratsiya ta’siri ostida bo‘ladi. qisman vibratsiya ta’siriga qo‘lda ishlatiladigan elektr va pnevmatik qurilmalar bilan ishlayotganlar tushadi.
Inson organizmining deyarli hamma qismlarida har xil chastotadagi titrashlar mavjud. Masalan, odam boshi, bo‘yni, yurak qismlari vibratsiya sistemasi sifatida qaralishi mumkinki, bu o‘ziga yarasha og‘irlikka ega bo‘lib prujinasimon vositalar yordamida vibratsiyalar vujudga keltiradi va bu vibratsiyalarni so‘ndirishga harakat qiluvchi qarshiliklar gruppalari ham mavjud. Agar bu titrovchi qismlarga tashqaridan ko‘rsatsa, organizmda rezonans vujudga ketishi mumkin, bu titrashni bir necha o‘n marta ortishiga olib keladi. Bu esa o‘z navbatida organizm qismlarida siljishni vujudga keltiradi. Vibratsiyaning doimiy ta’siri esa titrash kasalligini kelib chiqishiga sabab bo‘ladi. Bunda vibratsiyaning markaziy nerv sistemalariga ta’siri natijasida organizmning fiziologik funksiyalari buziladi. Bu buzilishlar bosh og‘rig‘i, bosh aylanishi, uyquning yomonlashuvchi, mehnat qobiliyatining susayishi, yurak faoliyatining buzilishi bilan ifodalanishi mumkin.
qisman vibratsiya qon tomirlarida spazm vujudga keltiradi. Bu holat asosan tananing oxirgi qismlari bo‘lgan qo‘l panjalaridan boshlanib, butun qo‘lga o‘tadi va yurakdan kelayotgan qonning o‘tishini yomonlashtiradi va bu bilan qon ta’minoti susayadi. SHuning bilan birga titrash ta’siri tashqi nerv sistemalari ishini yomonlashtiriladi; bu esa terining sezish qobiliyatini susaytiradi, pay qavatlarining qotib qolishiga olib keladi, bo‘g‘imlarda tuz yig‘iladi va bo‘g‘imlar harakatini susaytiradi. Bu holatlar ayniqsa sovuq fasllarda kuchayadi.
Vibratsiya kasalligi kasbiy kasalliklar toifasiga kiradigan kasallik bo‘lib, uni davolash asosan boshlang‘ich davrlaridagina natija beradi. Kasallikning orqaga qaytishi juda sekin boradi. Agar oldi olinmasa kishi ishga yaroqsiz holga ketishi mumkin. Bu kasallikning oldini olishning asosiy vositasi – ish joylarida vibratsiya normalarini belgilashdir. Vibratsiya normalari gigienik va texnik normalarga bo‘linadi. Vibratsiya normalari umumiy va qisman vibratsiyalar asosida ayrim- ayrim holda baholanadi.
SHovqin va vibratsiyaga qarshi kurashga oid tashkiliy tadbirlar jumlasiga, tashkilotlarda ratsional mehnat va dam rejimlari yaratishga qaratilgan har xil davolash hamda sanitariya-profilaktika tadbirlari, dastlabki va davriy meditsina ko‘riklari o‘tkazish kiradi. Sanitariya normalari talablariga binoan vibratsiya ostida ishlashning jami vaqti ish smenasining 2|3 qismidan ortiq bo‘lmasligi, ya’ni 5 soat 20 minutdan oshmasligi kerak. Bunda ikki marta tanaffus belgilash tavsiya qilinadi: birinchi tanaffus smena boshlangandan 1-2 soat o‘tgach (20minut), ikkinchisi esa tushki tanaffusdan 2 soatdan so‘ng o‘tkaziladi (5-10 minut).