Referat jumíSÍ Pán muǵallimi: Raximboev Muzaffar 2022-j reje

2. Mámlekettiń ekonomikalıq baylanısları.
Qırǵızstan tawlı mámleket bolıwına qaramastan onıń transportında temirjoldıń da áhmiyeti úlken. Mámleket aymaǵında qurılǵan temirjollardıń ulıwma uzınlıǵı 376 km. Bul kórsetkish boyınsha Qitg'iziston MODda aqırǵı orında turadı. Temirjol transporining da ishki de tash qi baylanısda áhmiyeti bar. Mámleket temirjolı transportı Bishkek- Ribache mámleket ishkerisinde, Osh-Andijan, Tashkent-Chimkent-Jambul-Bishkek ózge mámleketler onıń arqa hám qubla rayonları arqalı ótken. Mámlekette suw, truba hám hawa kólikleri de jaqsı rawajlanǵan.
Qırǵızstan rawajlanǵan transport tarmaqları arqalı shet el mámleketlikler hám birinshi náwbette Oraylıq Aziya mámleketleri menen hár tárepleme baylanıslar etedi. Bul baylanıs ásirese Ózbekstan, Kazaxstan hám Tadjikistan menen bekkem bolıp tabıladı. Bul mámleketlikler menen ámeldegi bolǵan temirjol hám avtomobil transportındaǵı baylanıs jaqın keleshekte MODda birden-bir transport sistemasınıń júzege keliw bolıwına tiykar jaratadı.
Mámleket transport quralları arqalı ózinden neft, kómir, reńli hám kemde-kem ushraytuǵın metallar, mashina hám ásbap úskeneler, jún talshıǵı, hár túrlı gezleme, poyafzal, azıq-túlik hám basqa awıl xojalıq ónimlerin shıǵaradı. Óz gezeginde ol shet elden kómir, neft ónimleri, mashina,qarametall ,


3. Ekonomikalıq rayonları.

Ishki rayonları. Ol Arqa hám Qubla -Batıs Qırǵızstan ekonomikalıq rayonlarına bólinedi.

Arqa Qırǵızstandıń aymaǵı 126, 5 mıń kv. km, xalqı 2 mln. 500 mıń kisiden artıq. Ol Chu, Talas oypatlıqların, Íssıko'l shókpesin hám shártli túrde Oraylıq hám de Ishki Tyan-Shanni óz ishine aladı. Rayondıń xalıq xojalıǵı jaqsı rawajlanǵan. Rayon ekonomikasında mashinasozlik, metalldı qayta islew, toqımashılıq, azıq-túlik sanaatları jetekshilik etedi. Bishkek shaxri sol rayonda jaylasqan mámlekettiń iri sanaat orayı bolıp tabıladı. Ol jaǵdayda avtomobilsozlik, awıl xojalıǵı mashinasozligi, elektrotexnika sanaatı, jeńil hám azıq-túlik sanaat tarmolari jaylasqan. Ol pán hám mádeniyat orayı da. Arqa Qırǵızstanda awıl xojalıq óndirisi de jaqsı rawajlanǵan. Onıń dárya oypatlıqları, shókpe hám awlaq jerlerinde dıyxanshılıq donli eginler, temeki, kóknarı, qant láblebi, mevachilik togli zonasında bolsa jaylaw sharbashılıǵı rawajlanǵan.

Qubla -Batıs Qırǵızstan tiykarınan Osh wálayatı aymaǵın óz ishine aladı. Onıń aymaǵı 72 mıń kv. km, xalqı 2 mln 500 mıń kisi, rayonda awıl xojalıǵı intensiv rawajlanǵan. Paxta hám nawqan, dán hám salı, mıywe hám júzim, palız hám palız eginleri, sút hám gósh jetistiriw rayon awıl xojalıǵınıń qánigelesken tarmaqları bolıp tabıladı. Rayondıń salıstırǵanda qublada jaylasqanlıǵı, topıraq -ıqlım sharayatınıń qolaylıǵı dıyxanchilikning barlıq tarawlarınan joqarı ónim alıw hám sharba buyımları ónimdarlıǵın asırıw múmkinshiliklerin jaratqan.

Mısal. Paxtanı alaylıq. Mámlekette jetiwtiriletuǵın jámi paxta sol rayonda islep shiǵarıladı. Ol jılına 70-75 mıń tonna paxta jalpı ónimi jetiwtiradi. Paxta zúráátliligi gektarına 23, 5 Sentnerga teń, Bul kórsekich Oraylıq Aziyanıń iri paxtakesh mámleketi Ózbekstanniki menen teń bolıp tabıladı. Rayon sanaotida kómir ásirese onıń Toshko'mir, Qızıl -Qıya háwizlerinde gaz, neft, sınap, surma qazib alıw hám qayta islew, sonıń menen birge jeńil hám azıq-túlik sanaatı jetekshilik etedi.
Átirap ortalıqtı qorǵaw hám ekologiyalıq máseleleri. Bul mashqala Oraylıq Aziyaǵa barlıq xalıqlar hám mámleketlikler ushın birdey áhmiyetli hám birdey aktual tema bolıp tabıladı. Qırǵızstanda tábiyaat dáreklerine munasábetti alaylıq. Onıń qaysı bóleginde kán-qazib alıw hám qayta islew sanaatı ámeldegi bolsa, sol jerde oylı-shuqırlılar, batıl taw jınıslarınıń úyinleri, ko'pdan-kóp mashina jolları, payhon etilgen landshaft kózge taslanadı. Yamasa Íssıko'lni alaylıq. Ol ásirler dawamında mámleket tábiyaatınıń kóriki, káramatı “jeneva”si edi. Endilikteshi?! Odan, onıń átirap -dógerek tábiyaatınan dem alıw, materiallıq demalıs maqsetinde pala-partishlik menen onlarsha dem alıw zonaları, emlewxanalar qurıldı. Nátiyjede moviy kól suvidan, onıń átirap -ortalıǵından paydalanıw unamsız aqıbetlerge alıp keldi.jaǵday sol dárejege bardıki, eski imperiyaning áskeriy basshıları jergilikli administraciyanıń pikiri menen esaplawmastán kól jaǵasında áskeriy poligon qurdilar. Nátiyjede kól suwınıń pataslanıwı, átirap - ortalıq landshaftınıń ayaq astı etiliwi keskinlesdi.
Keleside mámlekette tábiyaatqa munasábet ózgerip atır. Ǵárezsiz Qırǵızstan mámleketi tábiyaat qáwipsizligine, ekologiyalıq ortalıqtı jaqsılawǵa qaratılǵan hújjetler qabılladı. Mámleket parlamenti 1992-1996 -jıllarda tábiyaat qáwipsizligine tiyisli arnawlı qararlar qabılladı. Atap aytqanda, Qırǵızstan tábiyaatınıń hár bir komponenti hám birinshi náwbette Íssıko'l tábiyaatın qorǵawdıń uzaqqa mólsherlengen programması islep shıǵılǵan.
Bul programmada Qırǵızstan tábiyaatın túp holiga keltiriw, onıń kem ushraytuǵın ósimlik hám haywanot álemin saqlap qalıw, taw tábiyaatın ayaq astı etiwge jol qoymaw hám Isssko'l regioni tábiyaatın muofaza qılıw menen baylanısqan kompleks ilajlar islep shıǵılǵan.
4. Paydalanılǵan ádebiyatlar

1. 
   Abdukarimov B.A. «Ichki savdo iqtisodiyoti» darslik I qism. Toshkent, 2007. 391 bet.
   
2. 
   Ergashev T. Bozor iqtisodiyoti: /Kasb-hunar kollejlari uchun darslik/to‘ldirilgan 2-nashri. S. S. GTilomov tahriri ostida. -T.: „0‘qituvchi“ NMIU, 2005. 208 bet.
   

Internet saytları

3. 
   Aim.uz
   
4. 
   Arxiv.uz
   
5. 
   uz.wikipedia.org