Referat jumısı Tema: Milliy ekonomikaniń Oraylıq Aziya ģarezsiz màmleketleri transformaciyasi Orinlag'an

Integraciyanı bekkemlew jolında Oraylıq Aziya sheriklik shólkemi
Orta Aziya mámleketleri hám Kazaxstan ortasında kúsh hám múmkinshiliklerdiń jaqınnan muwapıqlastırıw zárúriyatı boyınsha gáp Birlespeiy Oray tárepinen regionlıq xojalıq esabı siyasatı júritiliwi dáwirinde (1980-jıllar ) rosa háwij aldı. Lekin, bul kontseptsiyanı ámelge asırıwǵa tiykarınan 1993 jılı kiriwildi (Ózbekstan, Kazaxstan, Kirgizstan ), Tadjikistan bolsa 1998 jılı. Búgingi kúnde Oraylıq Aziya integraciyası zamirida 200 den artıq hújjetler qabıl etilgen.
Búgingi kúnde, tórtewla Oraylıq Aziya regioni mámleketleri ortasında aǵzalardıń turmıslıq talaplarına juwap beretuǵın anıq ekonomikalıq programmalardı islep shıǵıw boyınsha jámiyetshilik payda boldı desek qáte bolmaydı. Bul programmalar hám jobalar zavodlar, fabrikalar, qospa kárxanalar qurıw hám isletiw, sonıń menen birge shólkemlerdi engiziw (Mısalı, Oraylıq Aziya tikleniw hám rawajlanıw banki, Qalalarao Keńes, Atqarıw komiteti hám basqalar ) boyınsha joba hám programmalar bolıp, kóp tárepleme sherikliktiń derlik barlıq máselelerin hal etedi.
Ózbekstannıń ekonomikalıq gruppa daǵı úlesin bir qatar sociallıq-ekonomikalıq kórsetkishler arqalı anıqlap alıw múmkin. Mısalı, 1995 jılǵa kelip respublika xalqınıń sanı Oraylıq Aziya xalqınıń 41 % ni (sonday-aq, qala xalqı – 36 %, awıl xalqı bolsa – 45 %), miynet resursları – 39 %, islep shıǵarıw milliy tabısı – 32 %, tiykarǵı fondlar – 31 % ni tashkil etar edi. Islep shıǵarıw salasında respublikanıń regiondaǵı poziciyasin tómendegi nomerler arqalı kóriwimiz múmkin: sanaat ónimleri – 33 %; awıl xojalıǵı óndirisi – 34 % (o’simchilik – 42 hám sharbashılıq – 26 %); kapital qoyılmalar – 30 %; usaqlap satıw tavar ayırbaslaw – 36 %; xalıqqa pullıq xızmetler kórsetiw – 33 %; pul dáramatları – 35 %, respublikaǵa tavar alıp kirisiw – 58 %; alıp shıǵıw (sonday-aq, kirip) – 34 % ni quraydı. Social tarawda : mektepte oqıtıp atırǵanlar sanı – 43 %, qánigelesken oqıw mákemelerinde tálim alıp atırǵanlar sanı – 42 %; joqarı oqıw orınlarında tálim alıp atırǵanlar sanı – 43 %; mektepge shekem tálim mákemelerindegi balalar sanı – 46 %; shıpakerler – 40 %; kitapxanalar sanı – 35 %; teatrga qatnas -39 %.

Birpara ekspertler xojalıq sistemalarınıń qosılıw procesin tezlestiriw ushın, tekǵana, óz-ara esap -kitaplar ushın birden-bir pul birligi bolǵan, bálki Yevro sıyaqlı, barlıq finanslıq hám xojalıq operatsiyaları ushın tólew hújjeti wazıypasın atqaratuǵın, birden-bir valyutanı engiziwdi usınıs etdiler. Lekin, kópshilik bul sharalar ele erte dep esaplawdı.

Ózbekstan da perspektivalı gruppalarǵa qosıwǵa háreket etiwi tábiyiy bolıp tabıladı. Bul bir qatar ob’ektiv sebeplerge iye esaplanadı :
Birinshiden, bunday strukturalarda Respublika óziniń satıw hám hom-buyımlar bazarları, jańa hám joqarı texnologiyalardı qolǵa kirgiziw, júkler tranzitini támiyinlew, sonıń menen birge sırtqı ekonomikalıq operatsiyalardıń basqa táreplerine (ekonomikalıq topar qasında ESZ shólkemlestiriw, baj hám salıq tólewlerin unifikaciya qılıw, islep shıǵarıwdı kreditlash hám t.b.) tiyisli máselelerin sheshiwi múmkin.
Ekinshiden, gruppalar óz potencialına kóre kúshlilew mámleketlerdiń basımın ańsatlaw eske aladı. Bólek xalda bolsa bir mámleket bul máseleni sheshiwi talay quramalı bolıp tabıladı.
Úshinshiden, gruppa kóleminde iri joybarlardı ámelge asırıw múmkin. Bólek xolatda bolsa bir mámleket bunday proektlerdi “tarta” almaydı. Mısalı, Aral mashqalasın sheshiwge kóp mámleketler, tiykarlanıp Oraylıq Aziya mámleketleri qosılǵan.
Ózbekstannıń bunday strukturalarda qatnasıwına túrlishe ataq beriw múmkin. Usınıń menen birgelikte, ǵárezsiz ekspertler pikiri bul integraciya qaysı dárejede natiyjelili ekenligin kórsetedi. Milliy ekspertler Ózbekstannıń túrli ekonomikalıq gruppalarda qatnasıwına baha berer eken, ĜMD hám Oraylıq Aziya aymaǵında baylanıslardıń eń qolay hám nátiyjeli forması tovarlar sawdası hám xızmetler kórsetiw, sonıń menen birge, islep shıǵarıw kooperatsiyası hám kommunikatsiya baylanısların rawajlandırıw ekenligin tán alıw etiwdi.
Birpara mámleketlerdiń integraciyanı jańa sapalı tárepleri – kóp tezlilik hám qatlamlılıq ózgeshelikleri -menen bayıtıwǵa umtılıw Rossiya hám Belarusiya Birlespesiniń (onıń natiyjeliligi tuwrısında búgingi kunge shekem túrli, geyde keri pikirler júrip atır ) dúzilisine alıp keldi. Ekinshi tárepden, bunday tendentsiyalardan waz keship, mámleket ústi qadaǵalaw keńselerin shólkemlestiriwdi hoxlamaslik, baribir basqa integratsion strukturalardı qáliplestiriwge alıp keledi.