Referat mavzu: Axborotni kriptografik muhofaza qilish qurilmalari, ularda qo’llanilgan kriptografik usullar (Jefferson, Enigma, Hagelin m-209 kabi qurilmalar). Bajardi: Ibragimov Abror Toshkent-2021 Re’ja

Jeferson kriptografik shifrlash qurilmasi. Uning ishlash prinspi
Ta’kidlash joizki, kriptografiya uzoq vaqt davomida davlat organlari aloqa tarmoqlarida almashinadigan ma’lumotlar muhofazasining ta’minlanishida qo‘llanib kelindi. Kompyuter tarmoqlari va elektron hujjat almashinuvi texnologiyalarining rivojlanishi moliya, bank ishlari, savdo-sotiq kabi sohalarda qo‘llanilishi axborot muhofazasining kriptografik usullarini umumjamiyat faoliyatining turli sohalariga keng kirib borishiga sabab bo‘ldi. Haqiqatan ham, aloqa tarmoqlarida axborotni muhofaza qilinishi, kriptografik usulda ta’minlash umumjamiyat taraqiyotining rivojlanish bosqichlari bilan bog‘liq bo‘lgan uzoq tarixiy manbalariga ega bo‘lib, umuminsoniyat jamiyatiga xizmat qilmasligi (ya’ni kriptografik usullarni keng omma tomonidan foydalanilishining cheklanishi) taajublanarli holat bo‘lar edi.

Tomas Jefferson o‘zining "g‘ildirak shifri" ni 1790-yillarda ixtiro qildi. Aslida, bu o'z davridan ancha oldin edi, 150 yildan keyin Ikkinchi Jahon urushining boshida AQSh harbiy kuchlarida ushbu turdagi shifr faol ishlatila boshlandi. Merilend shtatining Fort-Meed shahridagi NSA shifr muzeyida mavjud bo'lgan yagona asl Jefferson shifrli g‘ildiragi mavjudligi ma’lum.

Jefferson shifrida har bir g‘ildirakning tashqi tomonida har xil tasodifiy alifbo yozilgan 36 ta g‘ildirak bor. Bu polialfavetik shifr va birinchi o‘tish paytida u 36 harfdan iborat kalit so'zli Vigener diskiga o‘xshab ko‘rinishi mumkin, ammo unday emas. Xuddi shu Vigener g‘ildiragini 36 marta ishlatishdan farqli o‘laroq, g‘ildiraklarning har birida farqli alfavit mavjud. Bundan tashqari, g‘ildiraklar ketma-ket emas, balki bir vaqtning o‘zida tartibga solinadi, shuning uchun bunday qurilma odatda multipleksli shifr deb ataladi. Siz har bir kishi uchun g‘ildirakning turli xil yoki mutlaqo boshqa g‘ildiraklarini o‘rnatib, boshqalar bilan ishonchli yozishmalarni davom ettirish mumkin.

Jefferson shifr g‘ildiragidan foydalanish uchun, shifrli xabarni yuboruvchi o‘z disklarini kelishilgan tartibda tartibga soladi va shundan so'ng xabarning birinchi 36 harfini yozish uchun har bir diskni aylantiradi. Raqamlar, tinish va bo‘sh joylar yo‘q edi 26 satrning har qanday boshqa qismi shifrlangan xabar sifatida yuborilishi mumkin. Xabarni qabul qiluvchi o‘z shifrli g‘ildiraklarini belgilangan tartibda joylashtiradi va keyin shifrlangan xabarni bitta gorizontal chiziq bo‘ylab tarqatadi. Boshqa 26 satrni skanerlash orqali oddiy matnli xabar ajralib turadi.

1-rasm.Jeferson kripto shifrlash qurilmasi.

Bu yerda ko‘rsatilgan shifrli g‘ildirak Jeffersonning uyi yaqinidagi joydan topilgan va Jeffersonning "g‘ildirak shifri" ning tavsifiga to‘liq mos keladi. 36 g‘ildirak yog‘ochdan yasalgan va 1700-yillarning oxirlariga to‘g‘ri keladi. 26 ta emas, balki atrofi 40 ta belgidan iborat til shifri qurilmasi. Qo‘shimcha 14 ta belgi 14 ta fransuzcha harflar bo‘lishi mumkin, ular urg‘u belgisiga ega, ammo harflar fotosuratlardan aytib berish uchun juda zaifdir. Keyin u barcha 36 disklarni va ramkaning o‘ng tomoniga o‘tib, harflarni bir-biriga bog‘lab, xabarni kodlash yoki dekodlash uchun mahkamlangan holda ushlab turadi.

Xabarni shifrlash uchun, Alisa oddiy matnni yuborish uchun disklarni 1 ta qatorda ochiq matn hosil bo’lguncha aylantiradi so‘ngra shifr matn sifatida boshqa qatorni tanlaydi. Xabarni hosil qilish uchun, Bob silindridagi disklarni aylantirib, shifrmatni qator bo‘ylab aylantirib chiqaradi. Alisa va Bob ikkalasi satrning boshlanishini bilsalar, qulaydir, lekin aslida zarur emas, chunki Bob shunchaki qatorni topish uchun silindr atrofiga qarab topishi mumkin.

Masalan, BEKBUTAYEV so‘zini shifrlab ko‘ramiz.Bu uchun bizga 10 ta dastlabki disk yetarli bo’ladi. Disklardagi harflar ixtiyoriy tartibda joylashgan bo‘ladi. Bizga 10 ta disklardagi harflar quyidagicha joylashgan bo‘lsin.

1:

2:

3:

4:

5:

6:

7:

8:

9:

10: Disklarni ochiq matn 1 qatorda hosil qilguncha aylantiramiz.
1: <B VIQ H KYPNTCRMOSFEZWAXJGDLU <

2: <E LNA C ZDTRXMJQOYHGVSFUWIKPB <

3: <K BDM A IZVRNSJUWFHTEQGYXPLOC <

4: <B SXQ Y IZMJWAORPLNDVHGFCUKTE <

5: <U OTS G JVDKCPMNZQWXYIHFRLABE <

6: <T AMK G HIWPNYCJBFZDRUSLOQXVE <

7: <A FDC E ONJQGWTHSPYBXIZULVKMR <

8: <Y GHB Q NOZUTWDCVRJLXKISEFAPM <

9: <E NYV U BMCQWAOIKZGJXPLTDSRFH <

10: <V RSC Z QKELMXYIHPUDNAJFBOWTG <

Shifrmatnga ega bo’lish uchun biz o‘ngdan 5 chi qatorni birlashitiramiz. Shifrmatn: HCAYGGEQUZ

Bob shifr matnini olgach, shifrmatnni hosil qilish uchun disklarni aylantiradi va keyin oddiy matnni shifrmatndan chapdan 5 chi qatorni o‘qiydi yoki shunchaki silindrni qatoriga qaraydi.