Referat mustaqil manbali o‘zgarmas tok zanjirini hisoblash. Elektr zanjirning kompleks uzatish funksiyasini hisoblash reja: Elektr toki. Qarshilik

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMODAGI TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI FARG`ONA FILIALI KOMPYUTER INJINERINGI FAKULTETI ELEKTRONIKA VA SXEMALAR FANIDAN MUSTAQIL ISH.
Bajardi: 611-21 guruh talabasi Tursunov Shukurullo
Qabul qildi: Jo`rayeva Gulnozaxon Fazlitdinovna 2022-yil
REFERAT
MUSTAQIL MANBALI O‘ZGARMAS TOK ZANJIRINI HISOBLASH. ELEKTR ZANJIRNING KOMPLEKS UZATISH FUNKSIYASINI HISOBLASH
Reja: 1. Elektr toki. Qarshilik.
2. Elektr tokining energiyasi va quvvati.
3. Elektr texnikasining asosiy qonunlari. Joul-Lens qonuni.
4. Elektr uzatish liniyalari simlarida kuchlanish isrofi.
Om qonuni. Qarshilik. Elektr toki - bu zaryad tashuvchi zarrachalarning yo‘naltirilgan tartibli harakatidir. Tok kuchi vaqt birligida o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi orqali o‘tuvchi elektr (zaryad) miqdori bilan aniqlanadi : I = Q / t Tok kuchining birligi amper ( A) : 1A =1Kl /1s Tok zichligi ( A / mm2 ) J=I/S bu yerda I − o‘tkazgichdagi tok kuchi; ( A) ; S o’tkazgichning ko‘ndalang kesim yuzasi, ( mm2 ) . Zanjirning bir qismi uchun Om qonuni: Zanjirning bir qismidan o‘tuvchi tok kuchi shu qismdagi U kuchlanishga to‘g‘ri proporsional va uning R qarshiligiga teskari proporsional, ya’ni: I=U/R bu yerda U voltda (V ) ; R - Om birlikda o’lchanadi. Butun zanjir uchun Om qonuni: I = E / ( R + r) tenglama bilan ifodalanadi va bu yerda E − elektr energiya manbasining elektr yurituvchi kuchi, (V ) ; R − tashqi zanjir qarshiligi, ; r – manbaning ichki qarshiligi, O‘tkazgichning elektr qarshiligi: R=U/I tenglama bilan ifodalanadi. Qarshilikka teskari kattalik o‘tkazuvchanlik G deb ataladi va simens birlikda (Cm) o’lchanadi. 1Cm 1/ ; G=1/R O’tkazgichning elektr qarshiligi: tenglama bilan ifodalanadi, bu yerda: solishtirma qarshilik,( mm 2 / m) ; l o‘tkazgich uzunligi, o‘tkazgichning ko‘ndalang kesimi yuzasi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: Rezistorlarni ketma-ket, parallel va aralash ulash usullari. Ketma-ket ulangan rezistorlar qatorining ekvivalent qarshiligi har bir rezistor qarshiliklarning algebraik yig‘indisiga teng: Rezistorlarni ketma-ket, parallel va aralash ulash usullari. Ketma-ket ulangan rezistorlar qatorining ekvivalent qarshiligi har bir rezistor qarshiliklarning algebraik yig‘indisiga teng: R =R1+ R2+ ...+ Rn Parallel ulash deb rezistorlarning shunday ulanishiga aytiladiki, bunda elektr zanjirining ikki tuguni orasida bir nechta rezistorlar ulangan bo‘ladi. Bu zanjir qismining ekvivalent o‘tkazuvchanligi barcha parallel shoxobchalar o‘tkazuvchanliklari yig‘indisiga teng bo’lib, quyidagicha ifodalanadi: Har bir shoxobchadagi qarshiliklar o‘zaro teng bo‘lsa, ya’ni bo’lib, n ta shoxobcha parallel ulaganda umumiy qarshilik: Ikkita rezistorlar parallel ulanganda ularning ekvivalent qarshiligi: Rezistorlarni aralash ulash deganda rezistorlar yoki zanjir qismlari ketma-ket va parallel ulanishlardan iborat bo‘ladi. O‘tkazgich qarshiligining haroratga bog‘liqligi bu yerda R1 haroratdagi o‘tkazgichning qarshiligi, R2 haroratdagi o‘tkazgichning qarshiligi, qarshilikning harorat koeffitsienti bo’lib, son jihatdan o‘tkazgichni 10C haroratga qizdirishda qarshilikning nisbiy o‘zgarishiga teng. Zanjirning bir qismida, t vaqt davomida Q zaryadni ko‘chirishga sarflangan ish tenglama bilan ifodalanadi va bu yerda A bajarilgan ish Joul birligida o’lchanadi E.Yu.K E bilan elektr energiya manbasining bajargan ishi: Yuklama iste’mol quvvati: tenglama bilan ifodalanadi va bu yerda P - quvvat (W ) birlikda o’lchanadi. Manba yoki generatorda ishlab chiqariladigan quvvat: Energiyaning saqlanish qonuni bo‘yicha generatorning quvvati iste’molchilar quvvatlarining algebraik yig‘indisiga teng bo’lib, uni elektr zanjirlaridagi quvvatlar balansi deyiladi va quyidagicha ifodalanadi: O‘tkazgichdan o‘zgarmas tok o‘tganda ajralib chiqqan Q issiqlik miqdori ( J ) : tenglama bilan ifodalanadi va bu yerda Q − issiqlik miqdori kaloriya birlikda o’lchanadi. Kirxgofning birinchi qonuni. Tugunga kiruvchi toklarning algebraik yig‘indisi, tugundan chiquvchi toklarning algebraik yig‘indisiga teng, yoki tugundagi toklarning algebraik yig‘indisi nolga teng bo’ladi va tugundagi toklarning algebraik yig‘indisi nolga teng bo’ladi va quyidagi Tugunga yo‘naltirilgan (kiruvchi) toklarni shartli ravishda musbat,tugundan chiquvchi toklar “-” manfiy deb qabul qilinadi. Kirxgofning ikkinchi qonuni. Elektr zanjirining berk konturida E.Yu.K larning algebraik yig‘indisi, shu konturdagi qarshiliklarda kuchlanishlar tushuvining algebraik yig‘indisiga teng: Buqonun bo‘yicha tenglama tuzilganda manba yurituvchi elektr kuchi (E.Yu.K) “+” belgi bilan yoziladi, qachonki uning yo‘nalishi konturni aylanish yo‘nalishi bilan mos tushsa. Kuchlanish tushuvi yo‘nalishi “+” belgi bilan yoziladi, qachonki rezistor orqali o‘tuvchi tokning yo‘nalishi konturni tanlangan aylanish yo‘nalishi bilan mos tushsa. Liniyadagi kuchlanish tushuviga teng bo‘lgan va liniya boshidagi U1 hamda oxiridagi U2 kuchlanishlarning U 1U2 farqiga kuchlanish isrofi deyiladi va quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: liniya simlarining qarshiligi: bitta simning uzunligi, ( m) ; S – simning kesim yuzasi, ( mm2 ) . Liniyadagi quvvat isrofi birligi quyidagi tenglama bilan ifodalanadi: bu yerda P1 – liniya boshidagi quvvat, (W ) ;P2 – liniya oxiridagi quvvat, (W ) Elektr zanjirining ayrim qismlarini to’rt qutblik bilan tasvirlash mumkin. TQ - bu elektr zanjiri (yoki uning qismi) ikkita kirish va ikkita chiqish uchlari bilan ifodalanadi. 1,İ1 - ta’sir 2,İ2 –ta’sirga javob TQni o’z uzatish funksiyasi orqali tasvirlash mumkin. TQning kompleks uzatish funksiyasi bu TQdagi chiqish kompleks funksiyasining kirish kompleks funksiyasiga nisbatidir: H(ω) - ACHX (amplituda- chastotaviy xarakteristika) ψ(ω) - FCHX(faza-chastotaviy xarakteristika) H(jω)u= U2(jω)/U1(jω) - kuchlanish bo’yicha kompleks uzatish funksiyasiH(jω)i = I2(jω)/I1(jω) - tok bo’yicha kompleks uzatish funksiyasi.
TURLI SXEMALAR VA ELEKTRON ASBOBLARNI TAHLIL QILISH, SINTEZLASH. ULARNI ZAMONAVIY ELEMENT BAZA ASOSIDA BOSMA PLATALARDA YARATISH USTIDAGI BILIMLARNI AMALDA TADBIQ ETISH VA LOYIHALAR TAYYORLASH.
Reja: 1. Elektr sxematik diagrammalar
2. Elektr zanjirlarining turlari
3. Elektr diagrammalaridagi belgilar.
Elektr sxematik diagrammalar Rahbarning asosiy maqsadi elektr davrlari ularning ishlash ketma -ketligi va ishlash tamoyilini hisobga olgan holda, avtomatlashtirish tizimlarining funktsional birliklari tarkibiga kiruvchi alohida qurilmalar, avtomatlashtirish uskunalari va yordamchi uskunalarning o'zaro bog'lanishining etarlicha to'liqligi va ravshanligi bilan aks ettirilgan. avtomatlashtirish tizimining ishlash tamoyilini o'rganishga xizmat qiladi, ular ham zarur. Asosiy elektr diagrammalar boshqa loyiha hujjatlarini ishlab chiqish uchun asosdir: simi sxemalari va qalqon va pristavkalarning jadvallari, tashqi simlarni ulash sxemalari, ulanish sxemalari va boshqalar.Avtomatlashtirish tizimini ishlab chiqishda texnologik jarayonlar Odatda ular avtomatlashtirilgan tizimning mustaqil elementlari, o'rnatmalari yoki uchastkalarining asosiy elektr diagrammalarini bajaradilar, masalan, eshik valfini boshqarish sxemasi, nasosni avtomatik va masofadan boshqarish sxemasi, tankdagi darajali signal pallasi va boshqalar.Asosiy elektr sxemalar avtomatlashtirish sxemalari asosida, individual boshqaruv, signalizatsiya, avtomatik tartibga solish va boshqarish bloklari va umumiy ishlash algoritmlari asosida tuziladi. texnik talablar avtomatlashtirilgan ob'ektga taqdim etiladi. Asosiy elektr diagrammalarda qurilmalar, apparatlar, bu elementlarning alohida elementlari, bloklari va modullari orasidagi aloqa liniyalari shartli shaklda tasvirlangan.Umuman olganda, sxematik diagrammalar quyidagilarni o'z ichiga oladi. 1) avtomatlashtirish tizimining u yoki bu funktsional birligining ishlash tamoyilining an'anaviy tasvirlari; 2) tushuntirish yozuvlari;3) boshqa kontaktlarning zanglashiga olib keladigan ushbu sxemaning alohida elementlari (qurilmalari, elektr qurilmalari) qismlari, shuningdek, boshqa sxemalardagi qurilmalar elementlari;4) ko'p pozitsiyali qurilmalarning kommutatsion kontaktlari sxemalari;5) ushbu sxemada ishlatiladigan asboblar va uskunalar ro'yxati; 6) ushbu sxemaga tegishli chizmalar ro'yxati, umumiy tushuntirishlar va eslatmalar. Sxematik diagrammalarni o'qish uchun siz sxemaning ishlash algoritmini bilishingiz, uning asosida sxematik diagramma qurilgan qurilmalar, qurilmalarning ishlash tamoyilini tushunishingiz kerak. Maqsadlari bo'yicha nazorat qilish va boshqarish tizimlarining sxematik sxemalarini boshqaruv sxemalari, texnologik nazorat va signalizatsiya, avtomatik tartibga solish va quvvat manbalariga bo'lish mumkin. Sxematik diagrammalar turiga ko'ra elektr, pnevmatik, gidravlik va kombinatsiyalangan bo'lishi mumkin.Hozirgi vaqtda elektr va pnevmatik sxemalar eng ko'p ishlatiladi.Birinchi ishchi hujjat bo'lib, uning asosida:1) mahsulot ishlab chiqarish uchun chizmalar tuzish ( umumiy qarashlar va taxtalar, konsollar, shkaflar va boshqalarni ulash sxemalari va jadvallari) va ularning qurilmalar, aktuatorlar bilan o'zaro aloqasi; 2) ulanishlarning to'g'riligini tekshirish;3) himoya qurilmalari, jarayonni boshqarish va tartibga solish vositalarini sozlash;4) harakatlanish va chegara kalitlarini sozlash; 5) o'rnatish jarayonida ko'rsatilgan rejimdan chetga chiqish, biron bir elementning muddatidan oldin ishlamay qolishi va hokazo. Shunday qilib, bajarilayotgan ishlarga qarab, sxemani o'qish turli maqsadlarga ega.Bundan tashqari, agar elektron sxemalarni o'qish nimani, qaerga va qanday o'rnatish, yotqizish va ulashni aniqlash uchun kamaytirilsa, u holda sxemani o'qish ancha qiyin bo'ladi. Ko'p hollarda, bu chuqur bilim, o'qish texnikasini o'zlashtirish va olingan ma'lumotlarni tahlil qila olish qobiliyatini talab qiladi. Va nihoyat, sxematik diagrammada qilingan xato muqarrar ravishda keyingi barcha hujjatlarda takrorlanadi. Natijada, siz yana elektron sxemani o'qishga qaytishingiz kerak bo'ladi, unda qanday xato qilinganligini yoki aniq bir holatda to'g'ri elektron sxemaga nima mos kelmasligini (masalan, ko'p kontaktli dasturiy ta'minot). o'rni to'g'ri ulangan, lekin sozlash paytida o'rnatilgan kontaktlarni almashtirish davomiyligi yoki ketma -ketligi vazifaga to'g'ri kelmaydi) ...Ro'yxatda keltirilgan vazifalar juda murakkab va ularning ko'pini ko'rib chiqish ushbu maqola doirasidan tashqarida. Shunga qaramay, ularning mohiyatini aniqlashtirish va asosiy texnik echimlarni sanab o'tish foydalidir.1. Sxematik diagrammani o'qish har doim u bilan umumiy tanishish va elementlar ro'yxati bilan boshlanadi, ularning har birini diagrammada toping, barcha eslatmalar va tushuntirishlarni o'qing. Elektr dvigatellari, magnitli starterlarning o'rashlari, o'rni, elektromagnitlari, to'liq asboblar, regulyatorlar va boshqalarni elektr ta'minoti tizimini aniqlang. Buni amalga oshirish uchun diagrammada barcha quvvat manbalarini toping, ularning turini, nominal kuchlanishni, ularning har birining davriy fazalarini aniqlang. o'zgaruvchan tok va davralarda kutupluluk to'g'ridan -to'g'ri oqim va olingan ma'lumotlarni ishlatilgan uskunaning nominal ma'lumotlari bilan solishtiring. Umumiy kommutatsiya moslamalari diagramma bo'yicha aniqlanadi, shuningdek himoya vositalari: elektron to'xtatuvchilar, sigortalar, haddan tashqari tok va past kuchlanishli o'rni va boshqalar. Diagramma, jadvallar yoki eslatmalardagi yozuvlar va nihoyat himoyalanish moslamalari sozlamalarini aniqlang. ularning har birining zonasi baholanadi. Elektr ta'minoti tizimi bilan tanishish uchun quyidagilar zarur bo'lishi mumkin: elektr uzilishining sabablarini aniqlash; Kontaktlarning zanglashiga olib keladigan tartibni aniqlash (bu har doim ham befarq emas); fazalar va kutupluluğun to'g'riligini tekshirish (noto'g'ri faza, masalan, ortiqcha ish sxemalarida, qisqa tutashuvga, elektr motorlarining aylanish yo'nalishini o'zgartirishga, kondansatkichlarning ishdan chiqishiga, diodlar yordamida kontaktlarning zanglashiga olib kelishi, qutblanganlarning ishdan chiqishiga olib kelishi mumkin. o'rni va boshqalar); yonib ketgan sug'urta oqibatlarini baholash. Ular har bir elektr qabul qiluvchining barcha turdagi sxemalarini o'rganadilar: elektr motor, magnitli starterning o'rashi, o'rni, qurilma va boshqalar. Ammo kontaktlarning zanglashiga olib keladigan ko'plab elektr qabul qiluvchilar bor va ularning qaysi biri sxemani o'qishni boshlashi befarq emas - bu vazifa bilan belgilanadi. Agar siz uning ishlash shartlarini diagramaga muvofiq aniqlashingiz kerak bo'lsa (yoki ular ko'rsatilganlariga mos keladimi -yo'qligini tekshirib ko'ring), ular asosiy elektr qabul qilgichdan, Masalan, eshik valfining elektr motoridan boshlanadi. Keyingi elektr qabul qiluvchilar o'zlarini namoyon qiladi. Masalan, elektr motorini ishga tushirish uchun uni yoqish kerak. Shuning uchun, keyingi elektr qabul qilgich magnit starterning o'rash bo'lishi kerak. Agar uning sxemasi oraliq o'rni kontaktini o'z ichiga olsa, uni o'rash sxemasini va boshqalarni hisobga olish kerak. Lekin boshqa muammo bo'lishi mumkin: sxemaning ba'zi elementlari ishlamay qolgan, masalan, ma'lum bir signal chiroq yonmaydi. . Keyin u birinchi elektr qabul qiluvchisi bo'ladi. Shuni ta'kidlash kerakki, agar siz diagramani o'qiyotganda aniq maqsadga rioya qilmasangiz, unda siz hech narsani hal qilmasdan ko'p vaqt sarflashingiz mumkin. Shunday qilib, tanlangan elektr qabul qilgichni o'rganib, uning qutbdan qutbgacha bo'lgan barcha mumkin bo'lgan sxemalarini (fazadan fazaga, fazadan nolgacha, quvvat tizimiga qarab) kuzatish zarur. Bunday holda, birinchi navbatda, kontaktlarning zanglashiga kiritilgan barcha kontaktlarni, diodlarni, rezistorlarni va boshqalarni aniqlash kerak. Shuni ta'kidlaymizki, siz bir vaqtning o'zida bir nechta sxemalarni ko'rib chiqa olmaysiz. Avval siz, masalan, mahalliy boshqaruv paytida "Oldinga" magnitli starter sargilarining o'tish sxemasini o'rganishingiz kerak, bu sxemaga kiritilgan elementlar qanday holatda bo'lishi kerakligini belgilashingiz kerak (rejim tugmasi "Mahalliy boshqaruv" holatida, magnit starter "Orqaga" o'chirilgan), siz magnit starterning o'rashini yoqishingiz kerak ("Oldinga" tugmachasini bosing) va hokazo. Keyin siz aqliy ravishda magnit starterni o'chirib qo'yishingiz kerak. Mahalliy boshqaruv sxemasini ko'rib chiqib, aqliy ravishda rejim kalitini holatiga o'tkazing. Avtomatik boshqaruv"Va keyingi zanjirni o'rganing. Elektr zanjirining har bir sxemasi bilan tanishishning maqsadi: a) sxema bajaradigan harakat shartlarini aniqlash; b) xatolarni aniqlash; masalan, kontaktlarning zanglashiga ketma -ket ulangan kontaktlari bo'lishi mumkin, ular hech qachon bir vaqtning o'zida yopilmasligi kerak; v) belgilash mumkin bo'lgan sabablar rad etish. Noto'g'ri elektron, masalan, uchta qurilmaning kontaktlarini o'z ichiga oladi. Ularning har birini hisobga olgan holda, nosozini topish oson. Bunday vazifalar ishga tushirish paytida va ish paytida muammolarni bartaraf etishda paydo bo'ladi; G) noto'g'ri sozlash natijasida yoki konstruktor tomonidan haqiqiy ish sharoitlarini noto'g'ri baholash natijasida vaqtga bog'liqlik buzilishi mumkin bo'lgan elementlarni o'rnating. Oddiy kamchiliklar - bu juda qisqa pulslar (boshqariladigan mexanizmda boshlangan tsiklni bajarishga vaqt yo'q), juda uzun impulslar (boshqariladigan mexanizm, tsikl tugagandan so'ng, uni takrorlay boshlaydi), kerakli o'tish tartibining buzilishi (masalan, valflar Va nasos noto'g'ri tartibda yoqilgan yoki operatsiyalar o'rtasida etarli intervallar kuzatilmagan); e) noto'g'ri sozlamalar berilishi mumkin bo'lgan qurilmalarni aniqlash; odatiy misol - eshik valfini boshqarish pallasida oqim rölesining noto'g'ri sozlanishi; e) kommutatsiya quvvati kommutatsion sxemalar uchun etarli bo'lmagan yoki nominal kuchlanish talab qilinganidan past bo'lgan yoki kontaktlarning zanglashiga olib keladigan qurilmalarning nominal oqimlaridan yuqori bo'lgan qurilmalarni aniqlang.... NS. Oddiy misollar: elektr kontaktli termometrning kontaktlari to'g'ridan -to'g'ri magnit starter zanjiriga kiritiladi, bu umuman qabul qilinishi mumkin emas; 220 V kuchlanish pallasida teskari kuchlanish uchun 250 V diod ishlatiladi, bu etarli emas, chunki u 310 V (K2-220 V) kuchlanish ostida bo'lishi mumkin; diodning nominal oqimi 0,3 A ni tashkil qiladi, lekin u 0,4 A tok o'tadigan kontaktlarning zanglashiga kiradi, bu esa qabul qilinmaydigan qizib ketishga olib keladi; 24 V, 0,1 A signalni almashtirish lampasi 220 Ohm qarshilikka ega bo'lgan PE-10 tipidagi qo'shimcha rezistor orqali 220 V kuchlanishga o'tkaziladi. Chiroq odatdagidek yonadi, lekin rezistor yonadi, chunki undagi quvvat nominaldan ikki baravar ko'p;g) haddan tashqari kuchlanishli qurilmalarni aniqlash va ulardan himoya choralarini baholash(masalan, söndürme davrlari);h) ishlashiga qo'shni mikrosxemalar qabul qilinishi mumkin bo'lmagan ta'sir ko'rsatishi mumkin bo'lgan qurilmalarni aniqlash va ta'sirlardan himoya vositalarini baholash; va) normal rejimda ham, vaqtinchalik jarayonlar paytida ham mumkin bo'lgan noto'g'ri sxemalarni aniqlang, masalan, kondansatkichlarning haddan tashqari zaryadlanishi, sezgir elektr qabul qilgichga energiya oqimi, indüktans o'chirilganda chiqariladi. Soxta sxemalar ba'zida kutilmagan ulanish bilan emas, balki yopilmasligi, bir sug'urtadan chiqib ketishi bilan ham, qolganlari esa o'zgarishsiz qoladi. Masalan, jarayonni boshqarish datchigining oraliq o'rni bitta besleme davri orqali, ikkinchisi orqali uning NC kontaktiga ulanadi. Agar sug'urta yoqilsa, oraliq o'rni chiqadi, bu sxema rejimning buzilishi sifatida qabul qilinadi. Bunday holda, siz elektr zanjirlarini ajrata olmaysiz yoki boshqacha diagramma tuzishingiz kerak va hokazo. Agar kuchlanishning ketma -ketligi kuzatilmasa, bu dizaynning past sifatidan dalolat beradi. To'g'ri tuzilgan sxemalarda, besleme zo'riqishining ketma -ketligi, shuningdek, ularni buzilishlardan keyin tiklash, hech qanday operatsion o'tishga olib kelmasligi kerak; Kimga) sxemaning har bir nuqtasida o'z navbatida izolyatsiyaning ishlamay qolishi oqibatlarini baholang. Misol uchun, agar tugmalar neytral ishlaydigan o'tkazgichga ulangan bo'lsa va boshlang'ich sargisi fazali o'tkazgichga ulangan bo'lsa (uni boshqa tomonga burish kerak), keyin Stop tugmachasi topraklama o'tkazgichiga ulanganda , starterni uzib bo'lmaydi. Agar sim "Ishga tushirish" tugmachasidan keyin erga yopilsa, starter avtomatik ravishda yoqiladi; l) har bir kontakt, diod, rezistor, kondansatkichning maqsadini baholang, buning uchun ular ko'rib chiqilayotgan element yoki kontakt yo'q degan taxminga asoslanadi va buning oqibatlarini baholaydi.4. Zanjirning xatti - harakatlari quvvat qisman o'chirilganida, shuningdek qayta tiklanganda o'rnatiladi. Afsuski, bu eng muhim savol ko'pincha kam baholanadi, shuning uchun diagramani o'qishning asosiy vazifalaridan biri bu qurilmaning har qanday oraliq holatdan ish holatiga o'tishi va kutilmagan operatsion kalitlar sodir bo'lmasligini tekshirishdir.Aynan shuning uchun standart elektr ta'minoti o'chirilgan, qurilmalar va ularning qismlari (masalan, o'rni armaturalari) majburiy ta'sirga duch kelmaydi, degan taxmin ostida sxemalarni tasvirlashni buyuradi. Ushbu boshlang'ich nuqtadan boshlab, sxemalarni tahlil qilish kerak. Zanjirlarni tahlil qilishda uning barqaror holatini emas, balki uning ishlash dinamikasini aks ettiruvchi o'zaro ta'sirning vaqt diagrammasi katta yordam beradi.Tarkibi:Har bir elektr davri ko'plab elementlardan iborat bo'lib, ular o'z navbatida dizayndagi turli qismlarini ham o'z ichiga oladi. Eng yorqin misol Texnika... Hatto oddiy dazmol ham isitish elementidan, haroratni nazorat qilish moslamasidan, indikatordan, sug'urta, sim va vilkadan iborat. Boshqa elektr jihozlari har xil o'rni, elektron to'xtatuvchilari, motorlar, transformatorlar va boshqa ko'plab qismlar bilan to'ldirilib, yanada murakkabroqdir. Ular o'rtasida barcha elementlarning to'liq o'zaro ta'sirini va har bir qurilmaning maqsadiga muvofiq bajarilishini ta'minlaydigan elektr aloqasi o'rnatiladi. Shu munosabat bilan, barcha komponentlar an'anaviy grafik belgilar ko'rinishida ko'rsatiladigan elektr zanjirlarini o'qishni qanday o'rganish kerakligi haqida savol tug'iladi. Bu muammo U bor katta ahamiyatga ega muntazam ravishda elektr o'rnatish bilan shug'ullanadiganlar uchun. Diagrammalarni to'g'ri o'qish, elementlarning bir -biri bilan qanday aloqada bo'lishini va barcha ish jarayonlari qanday ketishini tushunishga imkon beradi. Elektr zanjirlarini to'g'ri ishlatish uchun siz ushbu sohaga ta'sir qiluvchi asosiy tushunchalar va ta'riflar bilan oldindan tanishib chiqishingiz kerak.Har qanday sxema grafik tasvir yoki chizma shaklida amalga oshiriladi, u asbob -uskunalar bilan birgalikda elektr zanjirining barcha bog'lovchi bo'g'inlarini aks ettiradi. Har xil turdagi elektr zanjirlari bor, ular maqsadi bo'yicha farq qiladi. Ularning ro'yxatiga birlamchi va ikkilamchi sxemalar, signalizatsiya tizimlari, himoya qilish, boshqarish va boshqalar kiradi. Bundan tashqari, mavjud va keng qo'llaniladigan printsipial va to'liq chiziqli va batafsil. Ularning har biri o'ziga xos xususiyatlarga ega. Birlamchi sxemalarga asosiy texnologik kuchlanish to'g'ridan -to'g'ri manbalardan iste'molchilarga yoki elektr energiyasini qabul qiluvchilarga etkazib beriladigan sxemalar kiradi. Asosiy davrlar elektr energiyasini ishlab chiqaradi, o'zgartiradi, uzatadi va tarqatadi. Ular o'z ehtiyojlarini ta'minlaydigan asosiy sxemadan va sxemalardan iborat. Asosiy kontaktlarning zanglashiga olib keladigan elektr tokini ishlab chiqaradi, o'zgartiradi va tarqatadi. Yordamchi zanjirlar magistralning ishlashini ta'minlaydi elektr jihozlari... Ular orqali kuchlanish qurilmalarning elektr motorlariga, yoritish tizimiga va boshqa joylarga beriladi.Ikkilamchi kontaktlarning zanglashiga olib keladigan kuchlanish 1 kilovattdan oshmaydi. Ular avtomatlashtirish, nazorat qilish, himoya qilish, dispetcherlik xizmati vazifalarini bajarilishini ta'minlaydi. Ikkilamchi sxemalar orqali elektr energiyasi kuzatiladi, o'lchanadi va qayd qilinadi. Bu xususiyatlarni bilish sizga elektr zanjirlarini o'qishni o'rganishga yordam beradi.To'liq chiziqli diagrammalar uch fazali sxemalarda qo'llaniladi. Ular uch fazaga ulangan elektr jihozlarini ifodalaydi. Yagona chiziqli diagrammalar faqat bitta o'rta fazaga joylashtirilgan uskunalarni ko'rsatadi. Bu farq diagrammada ko'rsatilishi kerak.Sxematik diagrammalarda asosiy funktsiyalarni bajarmaydigan ikkilamchi elementlar ko'rsatilmagan. Bu tasvirni soddalashtiradi, bu esa barcha uskunalarning ishlashini yaxshiroq tushunishga imkon beradi. Ulanish sxemalari, aksincha, batafsilroq bajariladi, chunki ular barcha elementlarni amaliy o'rnatish uchun ishlatiladi. elektr tarmog'i... Bularga to'g'ridan-to'g'ri ob'ektning qurilish rejasida ko'rsatiladigan bitta chiziqli diagrammalar, shuningdek, soddalashtirilgan bosh rejada chizilgan transformator podstansiyalari va tarqatish punktlari bilan kabelni yo'naltirish sxemalari kiradi.O'rnatish va ishga tushirish jarayonida ikkilamchi davrali batafsil sxemalar keng tarqalgan. Ularga yoqish va o'chirish, har qanday hududni individual himoya qilish va boshqalar bilan bog'liq bo'lgan qo'shimcha funktsional kichik guruhlar ajratilgan. Elektr davrlarida barcha komponentlarni shartli ravishda bir necha guruhga bo'lish mumkin:Birinchi guruhga elektr energiyasi yoki quvvat manbalarini ishlab chiqaruvchi qurilmalar kiradi. Ikkinchi guruh elementlari elektr energiyasini boshqa energiyaga aylantiradi. Ular qabul qiluvchi yoki iste'molchi sifatida xizmat qiladi. Uchinchi guruh komponentlari elektr energiyasini bir elementdan ikkinchisiga, ya'ni quvvat manbaidan elektr qabul qiluvchilarga uzatishni ta'minlaydi. Bunga transformatorlar, stabilizatorlar va kerakli sifat va kuchlanish darajasini ta'minlovchi boshqa qurilmalar ham kiradi.Har bir qurilma, element yoki qism grafik tasvirlarda ishlatiladigan tegishli belgiga ega. elektr davrlari elektr zanjirlari deyiladi. Asosiy belgilarga qo'shimcha ravishda, bu elementlarning barchasini bog'laydigan elektr uzatish liniyalarini ko'rsatadi. Zanjirning bir xil oqimlari oqadigan qismlari novdalar deb ataladi. Ulanish joylari - bu elektr diagrammalarida nuqta shaklida ko'rsatilgan tugunlar. Bir vaqtning o'zida bir nechta novdalarni qamrab oluvchi va zanjirlar deb nomlangan oqim harakatining yopiq yo'llari mavjud. Eng oddiy elektr sxemasi bitta elektronli, murakkab sxemalar esa bir nechta sxemalardan iborat. Ko'pgina sxemalar oqim va kuchlanish qiymatiga qarab, har xil ish rejimiga ega bo'lgan har xil elektr qurilmalardan iborat. Bo'sh holatda, kontaktlarning zanglashiga olib keladigan oqim umuman yo'q. Ba'zida bunday holatlar aloqalar uzilganda paydo bo'ladi.
Testlar: 1. Quyidagi formulalarning qaysi biri o’zgaruvchan tok zanjirining to’la o’tkazuvchanligini ifodalaydi: a) b) c) d) 2. Quvvatni ifodalovchi formulalarning qaysi biri hato yozilgan: a) b) c) d) 3. Kompleks quvvatning simvolik ko’rinishda yozilgan to’g’ri javobini ko’rsating: a) b) c) d) 4. Quyidagi ifodalarning qaysi biri kondensatorning sig’im qarshiligi ni ifodalaydi: a) b) L c) d) 5. Quyidagi o’lchov asboblaridan qaysi birining yordamida tok chastotasi o’lchanadi: a) Chastotomer 2 2 Y = g +b 2 2 Z = r + x C L b   = − 1 C X L   1 = − P =UIsin S =UI 2 2 S = P + Q Q =UIsin   S = U I ˆ S =UI 2 2 S = P + Q P =UIsin X C ωC 1  dt di L i Ф b) Vattmetr c) Ampermetr d) Ommetr 6. Qanday xolda reaktiv qarshilik musbat bo’ladi: a) b) c) d) 7. RLC elementlari parallel ulangan zanjirda vektor diagrammasini qurish qaysi vektordan boshlanadi: a) b) c) d) 8. RC elementlari ketma-ket ulangan zanjirning faza burchagi farqi qanday bo’ladi: a) b) c) d) 9. Elementlari qarama-qarshi ulangan sxemada butun zanjir qarshiligi qanday o’zgaradi: a) Kamayadi b) O’zgarmaydi c) Oshadi d) Noma’lum 10. Quyidagi formulalarning qaysi biri o’zgaruvchan tok zanjirining reaktiv qarshiligini ifodalaydi: a) b) c) d) 11. Qaysi quvvat Vatt da o’lchanadi: XL  XC XL  XC XL = XC X 0 C = U  ; L I  ; C I  ; R I    0   0 2   =  = 0; C X L   1 = − 2 2 Y = g +b C L b   = − 1 2 2 Z = r + x a) Q b) S c) R d) W 12. Elektr zaryadining o’lchov birligini ko’rsating: a) Kl b) G c) A/s d) V/m 13. Quyida keltirilgan formulalardan qaysi biri zanjir uchun Kirxgofning I-qonunini ifodalaydi: a) b) U=rI c) F=LI d) P=UI 14. Keltirilgan kompleks miqdorlarning qaysi biri ko’rsatkichlik tarzda ifodalangan: a) b) c) d) 15. Keltirilgan elementlarning qaysi birida elektr maydoni xosil bo’ladi: a) Kondensator (С) Rezistor (r) b) Rezistor (r) c) Induktiv g’altak (L) d) Induktiv g’altak (L) 16. Quyidagi formulalarning qaysi biri o’zgaruvchan tok zanjirining reaktiv o’tkazuvchanligini ifodalaydi: a) b) c) d) 17. O’zgaruvchan tokning davri quyidagi belgilashlarning qaysi biri bilan ko’rsatiladi: I K = 0  = j A Ae  A  = (cos + jsin) 1 2 A = a + ja  A  B  C  = + C L b   = − 1 2 2 Y = g +b 2 2 Z = r + x C X L   1 = − a) T. b) f c) d) 18. Keltirilgan elementlarning qaysi birida elektr energiyasi issiqlik energiyasiga aylanadi: a) Rezistor (r) b) Kondensator (С) c) Induktiv g’altak (L) d) Xech birida 19. Keltirilgan kompleks miqdorlarning qaysi biri trigonometrik tarzda ifodalangan: a) b) c) d) 20. Kompleks qarshilik Z ning algebraik tarzda yozilgan formulasini ko’rsating: a) Z=r+jx b) XL=j L c) d) SWOT S Elektron sxema bu qandaydir vazifani bajarish uchun o'zaro ulangan rezistorlar, kondansatorlar, diodlar, tranzistorlar v a integral mikrosxemalar kabi individual elektron komponentlarning kombinatsiyasi bo'lgan mahsulot yoki shartli belgili sxema ( chizma ). W Elektron sxema kamchiliklari Elementlar orasidagi ulanishlar simlar orqali amalga oshirilishi mumkin, ammo endi bosma platalar ko'p ishlatiladi. Ularda izolyatsion asos(taglik)da turli usullar   A = (cos + jsin )  1 2 A = a + ja   = j A Ae  A  B  C  = +  2 2 Z = r + x  = j Z ze bilan (masalan, fotolitografiya ), o'tkazuvchan yo'llar va kontakt yostiqchalari hosil qilinadi. O Elektron sxema afzalliklari Komponentlarning turli kombinatsiyasi sizga ko'plab oddiy va murakkab operatsiyalarni bajarishga imkon beradi. Masalan, signalni kuchaytirish, ma'lumotni qayta ishlash, uzatish va boshqalar. T Nozik taraflari Ko`p ishlash natijasida qizish va bu sababli buzilish kelib chiqadi. S Universal labaratoriya stendi Laboratoriya stеndi tarkibida tok va kuchlanish manbalari va ularni o’lchash uchun mo’ljallangan. Modul elеktr ta'minoti – kuchlanishi 220V bo’lgan o’zgaruvchan tok tarmog’idan oladi. W Stendning kamchiliklari Stenddan foydalanish vaqtida o`lchas asboblari, ya’ni voltmetrdan foydalanishda noto`g`ri qiymatlar aniqlanishi mumkin O Stendning afzalliklari Stendninga fzalligi shundaki undan tajriba vaqtida foydalanganda ortiqcha ulagichalar va detallarni talab qilmaydi T Nozik taraflari Foydalanish vaqtida elektr tokini talab qilishi va qo`shimcha qismlar kerakligi. S Rezistor (lot. resisto — qarshilik koʻrsataman) — radio va elektrtexnika qurilmalari elektr zanjirining strukturaviy (tugal buyum koʻrinishidagi) elementi; asosiy vazifasi — elektr toki ga faol qarshilik koʻrsatish. W Rezistor kamchiliklari Ma’lum vaqt o`tishi davomida ishdan chiqishi O Rezistor afzalliklari Kichik detal va foydalanish uchun qulay T Nozik taraflari Noto`g`ri kuchlanish tufayli ishdan chiqishi mumkin GLOSSARY Elektr toki — elektr zaryadlarining tartibli harakati. Elektr toki paydo boʻlishi va doimo paydo boʻlib turishi uchun: • moddada erkin elektr zaryadlari; • ularni tartibli harakatga keltiruvchi elektr maydon; • zanjir berk boʻlishi kerak. Zaryadli zarralar tok tashuvchilar deb ataladi. Metallar va yarimoʻtkazgichlarda tok tashuvchilar elektronlardan, elektrolitlarda musbat va manfiy ionlardan, ionlashgan gazlarda musbat va manfiy ionlar hamda elektronlardan iborat. Zaryadli zarralarning elektr maydon taʼsirida jismga nisbatan koʻchishi natijasida vujudga keladigan Elektr toki oʻtkazuvchanlik toki deb, zaryadlangan makroskopik jism (masalan, suyuqlik yoki gaz)larning koʻchishidan yuzaga keladigan elektr toki konveksion tok deb ataladi. Siljish toki deb ataladigan tok ham mavjud. Bu tok zaryadlar harakatiga bogʻliq boʻlmay, balki elektr maydon kuchlanganligining vaqt boʻyicha oʻzgarishiga mutanosib (proporsional) boʻladi. Siljish toki magnit maydon hosil qilish xususiyati jihatidangina oʻtkazuvchanlik va konveksion tokka ekvivalentdir. Elektr tokining mavjudligini tok tufayli yuz beradigan quyidagi taʼsir yoki hodisalarga qarab bilish mumkin: • issiqlik taʼsiri — tok oʻtayotganda oʻtkazgich (oʻta oʻtkazgich bundan istisno) qiziydi; • kimyoviy taʼsiri — Elektr toki oʻtkazgichning kimyoviy tarkibini oʻzgartiradi (masalan, elektroliz hodisasi); • magnit taʼsiri (masalan, tokli oʻtkazgich yonida magnit milining ogʻishi, elektromagnitlar); • kuch taʼsiri (masalan, magnit maydonida tokli oʻtkazgichning ogʻishi, elektr dvigatellar); • yorugʻlik taʼsiri (masalan, siyraklangan gazlarda razryad, elektr yoyi). Tok kuchi ampermetr, milliampermetr, mikroampermetr va galʼvanometr bilan oʻlchanadi. Zaryadlarning tartibli harakatiga oʻzgarmas tok dеb ataladi. Tokning yo’nalishi sifatida musbat zaryadlarning harakat yo’nalishi qabul qilingan. Elektr zanjiri — elektr energiyasi manbalari, qabul qilgichlari (isteʼmolchilari) va ularni bir-biriga tutashtiruvchi oʻtkazgichlar (simlar) majmui. Elektr zanjiri tarkibiga ulabuzgichlar (viklyuchatellar), qayta ulagichlar (pereklyuchatellar), saqlagichlar, himoyalash va kommutatsiya (uzibulash) apparatlari, oʻlchash va nazorat asboblari va boshqalar ham kiradi. Elektr zanjiri yordamida elektr energiyasi (elektromagnit energiya yoki zanjirida elektr toki, elektr yurituvchi kuch EYUK, potensiallar farqi mavjud boʻlgan boshqa tur energiya) uzatiladi, tarqatiladi hamda kuchlanishi pasaytiriladi yoki oshiriladi. Elekt energiyasi manbalarida biror turda gi energiya (suv, issiklik va boshqalar ener giyasi) elektr energiyasiga, qabul qil gichlar (isteʼmolchilar)da elektr ener giyasi issiqlik, mexanik va boshqalar tu| energiyaga aylantiriladi. Elektr zanjiri rejim" (ish maromi) barcha qismalardagi tok va kuchlanish qiymatiga bogʻliq boʻladi. Elektr zanjiridagi tok, EYUK va kuchlanish oʻrtasidagi munosabat Kirxgof qonunlari bilan tushuntiriladi (qarang Kirxgof koidalari). Elektr zanjiri oʻzgaruvchan va oʻzgarmas tok zanjirlariga boʻlinadi. Elektr zanjirining asosiy elementlari: rezistor, induktivlik gʻaltagi, elektr kondensator va boshqalar Elektron sxema - bu qandaydir vazifani bajarish uchun o'zaro ulangan rezistorlar, kondansatorlar, diodlar, tranzistorlar va integral mikrosxemalar kabi individual elektron komponentlarning kombinatsiyasi bo'lgan mahsulot yoki shartli belgili sxema ( chizma ). Komponentlarning turli kombinatsiyasi sizga ko'plab oddiy va murakkab operatsiyalarni bajarishga imkon beradi. Masalan, signalni kuchaytirish, ma'lumotni qayta ishlash, uzatish va boshqalar [1] Diskret komponentlar asosidagi elektron sxemalar , shuningdek integral mikrosxemalar bir yarimo'tkazgich kristalida juda ko'p turli komponentlar birlashmasidan tashkil topgan bo'ladi. Elementlar orasidagi ulanishlar simlar orqali amalga oshirilishi mumkin, ammo endi bosma platalar ko'p ishlatiladi. Ularda izolyatsion asos(taglik)da turli usullar bilan (masalan, fotolitografiya ), o'tkazuvchan yo'llar va kontakt yostiqchalari hosil qilinadi.[2] . Elektron sxemalarni ishlab chiqish va sinovdan o'tkazish uchun va kerak bo'lganda elektron sxemaga tezda o'zgartirishlar kiritishga imkon beradigan maketli platalar qo'llaniladi. Elektron sxemalarni loyihalash va yaratishni o'rganadigan elektronika bo'limi sxemotexnika deb ataladi. Analog soʻzi lotinchadan olingan soʻz boʻlib, uzluksiz degan maʼnoni angalatadi. Analog signal vaqt boʻyicha uzluksiz boʻlgan signaldir. Masalan uy telefonidan ATSgacha boʻlgan tarmoqda biz analog signal joʻnatamiz. Analog signalning kamchiliklari(uzoq masofaga yetib bormasligi; halaqit bardosh emasligi; …) sababli hozirgi kunda raqamli signalga almashtirilmoqda. 2018-yili 1- iyuldan Oʻzbekiston TV uzatishlarida raqamli uzatishlarga almashtirildi. Tranzistor (inglizcha: transfer — koʻchirmoq va rezistor) — elektr tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash (hosil qilish) va oʻzgartirish uchun moʻljallangan 3 elektrodli yarimoʻtkazgich asbob hamda mikroelektronika qurilmalarining asosiy elementi. Tranzistorlar tuzilishi, ishlash prinsipi va parametrlariga koʻra 2 ta sinfga ajratiladi — bipolyar va maydoniy (unipolyar) tranzistorlar. Bipolyar tranzistorlarda ikkala turdagi (p-tipli va n-tipli) oʻtkazuvchanlikka ega boʻlgan yarimoʻtkazgichlar ishlatiladi. Bipolyar tranzistor, oʻzaro yaqin joylashgan p-n oʻtish hisobiga ishlaydi va baza-emitter oʻtishi orqali tokni boshqaradi. Maydoniy tranzistorlarda faqat bir turdagi (n-tipli yoki p-tipli) yarimoʻtkazgichlar ishlatiladi. Bunday tranzisorlarning bipolyar tranzistorlardan asosiy farqi shundaki, ular kuchlanishni boshqaradi, tokni emas. Kuchlanishni boshqarish zatvor va istok orasidagi kuchlanishni oʻzgartirish orqali amalga oshiriladi. Hozirgi kunda analog texnikalar olamida bipolyar tranzistorlar (BT) (xalqaro atama — BJT, Bipolar Junction Transistor) asosiy oʻrinni egallagan. Raqamli texnikalar sohasida esa, aksincha maydoniy tranzistorlar bipolyar tranzistorlarni siqib chiqargan. Oʻtgan asrning 90-yillarida, hozirgi davrda ham elektronikada keng miqyosda qoʻllanilayotgan bipolyar-maydoniy tranzistorlarning gibrid koʻrinishi — IGBT ishlab chiqildi. 1956-yilda tranzistor effektini tadqiq qilgani uchun William Shockley, John Bardeen va Walter Brattain fizika boʻyicha Nobel mukofoti bilan taqdirlanishgan. 1980-yilga kelib, oʻzining kichik oʻlchamlari, barqaror ishlashi, iqtisodiy jihatdan arzonligi hisobiga tranzistorlar elektronika sohasidan elektron lampalarni siqib chiqardi. Shuningdek, kichik kuchlanish va katta toklarda ishlay olish qobiliyati tufayli, elektromagnit rele va mexanik uzib-ulagichlarga ehtiyoj qolmadi. Elektron sxemalarda tranzistor „VT“ yoki „Q“ harflari bilan hamda joylashgan oʻrniga muvofiq indeks bilan belgilanadi. Masalan, VT15. Rus tilidagi adabiyotlar va hujjatlarda esa XX asrning 70-yillariga qadar „T“, „PP“ (poluprovodnikoviy pribor) yoki „PT“ (poluprovodnikoviy triod) kabi belgilanishlar ham ishlatilgan. Rezistor (lot. resisto — qarshilik koʻrsataman) — radio va elektrtexnika qurilmalari elektr zanjirining strukturaviy (tugal buyum koʻrinishidagi) elementi; asosiy vazifasi — elektr toki ga faol qarshilik koʻrsatish. Qarshilikning nominal qiymati (bir necha Om dan 1000 GOm gacha), undan ogʻish qiymati (0,001—20%) va maksimal sochish quvvati (Vt ning yuz larcha ulushlaridan bir necha MVt gacha) bn tavsiflanadi. Tayyorlanadigan materialiga qarab, R. metall, uglerodli, suyuklikli va yarimoʻtkazgichli; qarshilik turiga qarab, oʻzgarmas va oʻzgaruvchan xillarga boʻlinadi. Bulardan tashqari, qarshiligi kuchlanishga (maxsus; varistorlar), traga (termorezistorlar), yoritilganlikka (fotorezistorlar) va deformatsiyaga (tenzodatchik) bogʻliq boʻlgan xillari bor. R. yordamida radioelektron qurilmalarda tok kuchi va kuchlanish rostlanadi, tra, yorugʻlik kuchi oʻlchanadi va boshqa Termobardosh materiallardan tayyorlangan baʼzi R. qizdirish elementi sifatida ishlatiladi. Tranzistor (inglizcha: transfer — koʻchirmoq va rezistor) — elektr tebranishlarni kuchaytirish, generatsiyalash (hosil qilish) va oʻzgartirish uchun moʻljallangan 3 elektrodli yarimoʻtkazgich asbob hamda mikroelektronika qurilmalarining asosiy elementi. Tranzistorlar tuzilishi, ishlash prinsipi va parametrlariga koʻra 2 ta sinfga ajratiladi — bipolyar va maydoniy (unipolyar) tranzistorlar. Bipolyar tranzistorlarda ikkala turdagi (p-tipli va n-tipli) oʻtkazuvchanlikka ega boʻlgan yarimoʻtkazgichlar ishlatiladi. Bipolyar tranzistor, oʻzaro yaqin joylashgan p-n oʻtish hisobiga ishlaydi va baza-emitter oʻtishi orqali tokni boshqaradi. Maydoniy tranzistorlarda faqat bir turdagi (n-tipli yoki p-tipli) yarimoʻtkazgichlar ishlatiladi. Bunday tranzisorlarning bipolyar tranzistorlardan asosiy farqi shundaki, ular kuchlanishni boshqaradi, tokni emas. Kuchlanishni boshqarish zatvor va istok orasidagi kuchlanishni oʻzgartirish orqali amalga oshiriladi. Diod-(yunon. di... ikki martalikni bildiruvchi old qo’shimcha va еlektr od) – bir tomonlama еlektr o’tkazuvchanlik xossasiga еga bo’lgan ikki еlektrodi asbob. Еlektrvakuumli, yarim o’tkazgichli diod, gazotron xillari bor. Radiotexnika, еlektronika, еnetgetika va texnikaning boshqa sohalarida asosan, o’zgaruvchan tokni to’g’rilash, detektrlash, chastotani qayta o’zgartirish, еlektr zanjirlarni almashlab ulashda ishlatiladi. Transformator (lotincha: transformo — oʻzgartiraman) — bu pas kuchlanishni yuqori kuchlanishga yuqori kuchlanish pas kuchlanishga aylantirib beruvchi elektro statik apparat(chastotasini o'zgartirmagan holda). Texnikada —. energiya yoki obʼyektlarning biron bir muhim xossasi (mas., tok kuchi, kuchlanish va boshqalar)ni oʻzgartirish uchun moʻljallangan qurilma. Elektr T., gidrotransformator, fototransformator, OʻYUCH (oʻta yuqori chastota) T.i va boshqa xillargaboʻlinadi. Elektr T. oʻzgaruvchan tok kuchlanishini oʻzgartirish (kuchaytirish yoki pasaytirish) uchun moʻljallanadi. Uning ishi elektromagnit induksiya hodisasiga asoslanadi. U bitta birlamchi chulgam, bitta yoki bir necha koʻp ikkilamchi chulgʻam va asosan berk tipdagi ferromagnit oʻzak (magnit oʻtkazgich) dan iborat. Barcha chulgʻamlar ferromagnit oʻzakka oʻraladi va birbiriga induktiv bogʻlangan boʻladi. Birlamchi chulgam uchlari (T. kirishi) oʻzgaruvchan tok kuchlanish manbaiga, ikkilamchi chulgam (yoki chulgʻamlar) uchlari (T. chiqishi) isteʼmolchilarga ulanadi. Elektr T.ni birinchi marta P. N. Yablochkov 1876-yil elektr yoritish tarmogida ishlatgan. M. O. DolivoDobrovolskiy 1890-yil uch fazali elektr T.ni yaratgan. Keyinchalik boshqa olim va ixtirochilar T. ni takomillashtirish, quvvati va f.i.k.ni oshirish, izolyatsiyani yaxshilash, ixchamlashtirish va boshqalarga doyr ishlar olib borishgan.
TEST 1. Eng ko’p ishlatiladigan yarim o’tkazgichli materyallarlarga nimalar kiradi.
a) Kremniy va germaniy
b) Bor ionli
c) Mis va aliminiy
d) Fosfor va sinyon
2. Yarim o’tkazgichli materiallarda asosiy zaryad tashuvchilarni ko’rsating?
a) Elektronlar, kovaklar
b) Kovaklar, ionlar
c) Elektronlar
d) Ionlar
3. Berilgan tengliklardan qaysi biri xususiy yarim o’tkazgichlarga xos?
a) ni= pi
b) ni›pi
c) ni‹ pi
d) ni»pi
4. Integral mikrosxemaning turlari.
a) Gibrid va yarimo’tkazgich
b) Metal va yarimo’tkazgich
c) Keramika va yarimo’tkazgich
d) Yarimo’tkazgich va tola
5. Yarim o’tkazgichnining temperaturasi ko’tarilganda uning qarshiligi qanday o’zgaradi?
a) kamayadi
b) O’zgarmaydi
c) ortadi
d) avval ortadi, keyin kamayadi
6. Tunnel diodida p-n o’tishning qanday yarim o’tkazgichlardan yasalgan bo’ladi
a) aynigan yarim o’tkazgichlardan
b) qutblangan yarim o’tkazgichlardan
c) diffuziyalangan yarim o’tkazgichlardan
d) dreyflangan yarim o’tkazgichlardan
7 Tranzistor nechta rejimda ishlaydi?
a) 4 b) 3 c) 2 d)5
8. Tranzistorning ishlash jarayoni qanday omillarga asoslangan
a) zaryad tashuvchilar injeksiyasi, diffuziyasi va rekombinasiyasiga
b) zaryad tashuvchilar diffuziyasi va rekombinasiyasiga
c) zaryad tashuvchilar injeksiyasi va rekombinasiyasiga
d) zaryad tashuvchilar injeksiyasi va diffuziyasi
9. Agar tranzistorning emitterga to’g’ri yo’nalishda kollektorga teskari yo’nalishda kuchlanish qo’yilsa, u qanday rejimda ishlaydi
a) aktiv
b) teskari
c) to’g’ri
d) yopiq
10. Maydonli tranzistorlarning qarshiligi qanday elektr maydoni bilan boshqariladi?
a) ko’ndalang
b) bo'ylama
c) parallel
d) magnit
11. Qanday maydonli tranzistor mavjud?
a) boshqariladigan p-n – o’tishli va metall – dielektrik – yarim o’tkazgich b) p-n – o’tishli va metall – dielektrik – yarim o’tkazgich
c) p-n – o’tishli va metall – yarim o’tkazgich
d) boshqariladigan p-n-p – o’tishli va dielektrik – yarim o’tkazgich
12. Nurlanuvchi diod nurining to’lqin uzunligi ...... bog’liq
a) diod tayyorlangan materialga
b) diodga berilgan teskari kuchlanish qiymatiga
c) diodga berilgan to’g’ri kuchlanish qiymatiga
d) diodning geometrik o’lchamlariga
13. Nurlanuvchi diod... ishlatiladi.
a) elektr signallarni optik signallarga aylantirish uchun
b) issiqlik signallarni elektr signallarga aylantirish uchun
c) elektr signallarni elektr signallarga aylantirish uchun
d) optik signallarni elektr signallarga aylantirish uchun
14. Rezistor volt-amper xarakteristikasini belgilang. a) b) c) d)
15. Rekombinasiya –bu……...
a) erkin zaryad tashuv-chilarning yo’qolish hodisasi
b) kosentrasiyalar farqi tufayli zaryad tashuvchilar-ning harakati
c) elektr maydon ta’sirida zaryad tashuvchilar-ning harakati
d) erkin zaryad tashuvchilarning paydo bo’lish hodisasi
16. Signallarni uzatishda zanjirlarni uzish uchun (tranzistor eng katta qarshilikka ega) tranzistorning qaysi rejimi ishlatiladi?
a) berk rejim b) invers rejim c) aktiv rejim d) to’yinish rejimi
17. Signallarni uzatishda zanjirlarni ulash uchun (tranzistor eng kichik qarshilikka ega) tranzistorning qaysi rejimi ishlatiladi? a) to’yinish rejimi b) berk rejim c) invers rejim d) aktiv rejim
18. Signalni buzilmagan holda kuchaytirish uchun tranzistorning qaysi rejimi ishlatiladi? a) aktiv rejim b) to’yinish rejimi c) berk rejim d) invers rejim
19. Stabilitronning ishchi rejimini belgilang(ko’rsating).
a) elektr teshilish rejimi
b) to’g’ri va teskari siljitishlar-ning davriy almashishi
c) to’g’ri siljitilgan R U I =         = 0 exp −1 T U I I  2 3 I = GU( ) 2 3 a G UT DUa I = + d) teshilish rejimiga o’tmagan teskari siljitish
20. Stabistorning ishchi rejimini belgilang(ko’rsating).
a) to’g’ri siljitilgan b) teshilish rejimiga o’tmagan teskari siljitish c) elektr teshilish rejimi
d) to’g’ri va teskari siljitishlarning davriy almashishi
21. Sxemalarda varikap ... ishlatiladi.
a) elektr kondensator sifatida b) barcha javoblar to’g’ri
c) o’zgaruvchan tokni o’zgarmasga aylantirish uchun
d) kuchlanishni stabilizasiyalash uchun