Referati Jazdi : Jalg’ashev Shexroz Tekserdi: Allambergenova Gu’ljaha’n 2020

Berdaq atindag’i Qaraqalpaq ma’mleketlik universiteti qaraqalpaq filologiya ha’m jurnalistika xizmet tu’rleri boyinsha 1-v kurs studenti Jalg’ashev Shexrozdin’ qaraqalpaq tili pa’ninen

Referati

Jazdi : Jalg’ashev Shexroz

Tekserdi: Allambergenova Gu’ljaha’n

2020

Tema: Qaraqalpaq tilinde so’z ma’nisinin’ awisiw usillari

Reje :

Kirisiw.

Tiykarg’i bo’lim:

1. 
   Leksikologiya haqqinda tu’sinik.
   
2. 
   So’zdin’ tuwra ha’m awispali ma’nileri.
   
3. 
   So’z ma’nisinin’ awisli usillari.
   
4. 
   Tildin’ ko’rkem su’wretlew qurallari.
   

Juwmaqlaw .



Leksikologiya (grek tilinen «so`z» ha`m – ilim – degen so`zlerinen jasalg`an termin). Tildin` so`zlik quramı ha`m rawajlanıw nızamların u`yretedi. So`z leksikologiyada leksikalıq birlik retinde qaraladı. Leksikalıq birliklerdin` jıyıntıg`ınan tildin` so`zlik quramı quraladı. (Grammatikada so`zdin` quramı, forması, grammatikalıq qa`siyeti jag`ınan baha beriledi. Mısalı: adamlar – grammatikalıq ko`z qarastan kitap (tu`bir) ha`m ko`plik qosımtasınan ibarat. Ma`nisi ha`m forması boyınsha atlıq kategoriyasına tiyisli, predmetti an`latadı, konkret predmettin` ataması, ataw sepliginde ha`m t.b. Al, leksikologiya tarawında bolsa, bul so`z so`zlik quramnın` birinshi elementi, tuwra ha`m awıspalı ma`nilerinde qollanıla aladı, sinonimlik sın`arlarına iye, tu`pkilikli leksikalıq birlikten ibarat, ku`ndelikli qollanılıw protsessinde belgili bir jag`daylarda tu`rlishe stil`lik te ayrıqshalıqlarg`a iye bolıp keliwi mu`mkin). Leksikalıq birlik retindegi so`zdin` ta`biyatına baylanıslı ulıwma lingvistikalıq problemalar bar. Olardın` qatarına tildin` leksika-semantikalıq ma`nisi tuwralı ma`sele, tillik birliklerdin` ishinde so`zdin` alatug`ın ornı, so`zge ta`n belgiler, so`z benen tu`siniktin` ara qatnası, so`zdin` leksikalıq ma`nilerinin` tu`rleri, so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nilerinin` ara qatnası menen baylanısı ha`m t.b. ma`seleler bar. bular leksikologiya teoriyasının` ulıwma problemaları retinde ulıwma leksikologiyada qaraladı. Al, belgili bir tildin` leksikası ha`m onın` o`zgeshelikleri jeke leksikologiyada qaraladı. Tillerdin` barlıg`ına da ta`n qubılıslar menen zan`lılıqlar du`n`ya ju`zindegi tillerdin` ha`r qaysısında tu`rlishe o`zgeshelik penen ko`riniwi mu`mkin. Mısalı: Do`rendi so`zler so`z jasawdın` belgili bir usılları menen jasalıwı mu`mkin. Affiksler ja`rdeminde, semantikalıq o`zgeris, so`zlerdin` birigiwi t.b. Ulıwma tillerdin` leksikalıq jag`ına ta`n qubılıslar menen ulıwmalıq nızamlıqlar menen tu`sinikler ulıwma leksikologiyada qarastırılsa, leksikalıq qubılıslar ha`m ulıwma zan`lılıqlardın` jeke tillerdin` leksikasında ko`rinis tabıwı ha`m ha`r bir tildin` so`zlik quramı, onın` rawajlanıwı, o`zinshelik ayırmashılıqları jeke leksikologiyada qarastırıladı. Ha`r bir tildin` leksikologiyası ulıwma leksikologiyanın` ulıwma teoriyalıq qag`ıydalarına tiykarlanadı da, belgili bir tildin` leksikasın izertleydi.

Tariyxıy leksikologiyanın` birinshi tarawı – etimologiya. Etimologiya so`zlerdin` shıg`ıw deregin izertleydi, olardın` da`slepki ma`nisinin` qanday bolg`anlıg`ın anıqlaydı. Etimologiya ulıwma tildin` tariyxın biliwde de u`lken a`hmiyetke iye. Til xalıqtın` tariyxı menen baylanıslı. Usı ko`z-qarastan, so`zlerdin` shıg`ıwı haqqındag`ı etimologiyalıq izertlewler tariyxıy ma`selelerdi sheshiwde de a`hmiyetke iye. Etimologiyalıq izertlewler erte da`wirlerde birinshi tildin` quramına basqa tillerden kirgen so`zlerdin` keliw jolların da tariyxıy jaqtan qarastıradı. Leksikologiyanın` birinshi tarawı – salıstırmalı leksikologiya tuwısqan tillerdin` so`zlik quramın, ondag`ı so`zlerdi birinshi menen salıstıra otırıp izertleydi. Bunda tariyxıy ko`z-qarastan tuwısqan tiller leksikası alıp izertlenedi. Sonlıqtan, salıstırmalı – tariyxıy leksikologiya dep te ataladı. So`zlerdin` ma`nilik ta`repleri – semasiologiyada qaraladı. Semasiologiya so`zlerdin` ma`nilerin ha`m ol ma`nilerdin` o`zgeriw jolların, semantikalıq zan`lılıqlardı izertleytug`ın arnawlı taraw bolıp esaplanadı. Leksikologiyanın` en` baslı tarawı – semasiologiya bolıp tabıladı. Onın` menen baslı leksikologiyanın` birinshi tarawı – onomosiologiya dep ataladı. Onomosiologiya zat yamasa qubılıstın` belgili bir so`z benen atalıwının` sebeplerin qarastıradı. Onomosiologiya zatlar ha`m qubılıslardın` atalıwı, belgileniwi tuwralı ilim. Onomosiologiya birinshi tarawı – onomastika ulıwma atlardı izertlewdi. Ol ekinshi bo`limnen ibarat: antroponimika – adam atların izertleydi. Ekinshisi toponimikanın` izertlew ob`ektisi – geografiyalıq atamalar. Leksikologiya tildin` so`zlik quramındag`ı quraytug`ın so`zlerdi – leksikalıq birlikler retinde qarastıradı. Tildin` quramına birinshi so`zdin` sinonimi retinde qollanılatug`ın so`z dizbekleri de ushırasadı. Olar so`z dizbekleri bolg`anı menen ma`nisi jag`ınan jeke so`zler menen ten`, birinshi pu`tin leksikalıq birlik sıpatında qaraladı. Bular frazeologiyalıq so`z dizbekleri. Olardı izertleytug`ın leksikologiyanın` birinshi tarawı – frazeologiya dep ataladı. Frazeologiyada turaqlı so`z dizbeklerinin` tu`rleri, olardın` quramı ha`m qurılısı ha`m jasalıw usılları .

So`z tiykarınan bir ma`nini bildiredi. Sonlıqtan so`zdin` tiykarg`ı ma`nisin bilip, onı ga`pte ornı menen durıs qollang`an jag`dayda g`ana so`zge jan enip, adamnın` aytajaq oyı janlana tu`sedi. Sebebi, so`zdin` ma`nisi kontekste g`ana ayqınlanıp otıradı. Uzaq da`wirdi o`z basınan o`tkerip kiyatırg`an ana tilimizdegi so`zler o`zinin` tiykarg`ı ma`nisinde de, so`z dizbeginde ko`p ma`nide qollanılıp, so`zdin` o`risi, qollanılıw uqıplılıg`ı ha`r qıylı bolıp, rawajlanıp otıra beredi. Tildegi bunday jag`daylar so`zlerdin` ko`p ma`nililik qubılısın keltirip shıg`aradı. Mısalı, et-etke, sorpa betke (naqıl). Azat kitaptın` birinshi betin ashıwdan-aq burıng`ı oqıg`anları esine tu`se basladı . Eldin` sheti, jawdın` beti dep jatırmız . Jer beti ko`m-ko`mbek tu`ske ene basladı. Bul mısallardag`ı «bet» so`zi ha`r bir ga`p ishinde ha`r qıylı ma`nide qollanılıp tur. Birinshi ga`pte – adamnın` beti (ju`zi) ma`nisinde, ekinshi ga`pte – kitaptın` beti ma`nisinde, u`shinshi ga`pte – dushpanlardın` keletug`ın ta`repi ma`nisinde, to`rtinshi ga`pte jerdin` beti (u`sti) ma`nisinde qollanılıp tur. Ha`r bir so`zdin` leksikalıq ha`m grammatikalıq ma`nisi boladı. So`zdin` o`z aldına jeke turg`anda bildiretug`ın ma`nisi leksikalıq ma`ni boladı. Mısalı, kitap, oqıdı, qızıl, shaqqan ha`m t.b. Bul mısaldag`ı da`slepki kitap – oqıw quralının` atı, oqıdı – bir zattın` ha`reketi, qızıl – zattın` tu`ri, shaqqan – ha`rekettin` belgisi ma`nilerin bildirip tur. Sonlıqtan so`zlerdin` usı bildirip turg`an ma`nileri leksikalıq ma`ni boladı. Al so`zlerdi toparlarg`a bo`lip, olardın` ha`r bir toparının` bildiretug`ın ma`nisine qaray grammatikalıq ma`nisin anıqlawg`a boladı. Mısalı kitap, qa`lem, sıya, ton, terek usag`an so`zler leksikalıq ko`z-qarastan ha`r qaysısı belgili bir ma`nini bildirse, grammatikalıq jaqtan barlıg`ı bir topardı qurap zattın` atın bildiredi de, so`z shaqabınan atlıq dep ju`ritiledi. Sonday-aq, ga`p ishinde kelgende de so`zler bir-biri menen qarım-qatnasqa tu`sip, olardın` grammatikalıq ma`nisi anıqlana tu`sedi. Solay etip so`zdin` ga`p ishindegi atqaratug`ın xızmetine, o`z-ara qarım-qatnasına ha`m ulıwma grammatikalıq ma`nileri jag`ınan bir tu`rli bolıp keletug`ın so`zlerdin` toparın bildiretug`ın ma`nileri – grammatikalıq ma`ni delinedi. Bir topar so`zlerdin` o`zine ta`n bolg`an ulıwmalıq ma`nisi grammatikalıq ma`ni boladı. Bir so`zde leksikalıq ma`ni de, grammatikalıq ma`ni de bola beredi. Ayırım orınlarda so`zdin` leksikalıq ma`nisinin` o`zgeriwi menen onın` grammatikalıq ma`nisi de o`zgeredi. Mısalı, suw, degen so`z leksikalıq ma`nisi bir zattın` atın bildiredi, atlıq boladı. Suwlı degende so`zdin` ma`nisi o`zgeredi ha`m endi ol kelbetlik bolıp tur (Suwlı ko`l). So`z ma`nisinin` awısıw usılları Ja`miyettin` rawajlanıwının` barısında so`z ma`nilerinin` ken`eyiwi, bir so`zdin` ma`nisi ken`eyip bir neshe ma`nide awısıp qollanıw jag`dayları gezlesip otıradı. Sonday-aq, bul jag`day kerisinshe bir tarawdan ekinshi bir tarawg`a o`tip, so`zdin` ma`nisi anıqlanıp barıp, arnawlı terminlik ma`nige ko`ship te otıradı. Mısalı, tu`bir – ulıwma o`simliklerdin` jer menen tutasqan tamırı tu`sinigi bolıp ulıwma ma`nini bildirse, al grammatikalıq belgili bir termin (so`zdin` tu`biri) sıpatında qollanıladı. Sonday-aq, buwın so`zi de usınday. Bunday so`zlerdin` ma`nisinin` awısıp qollanılıwı, metaforalıq ha`m metanomiyalıq usıllar boyınsha iske asıp otıradı.