Referati Mavzu : Jaloliddin Rumiy Ichindagi ichindadur asari haqida

TOSHKENT ARXITEKTURA – QURILISH INSTITUTI
MUHANDISLIK KOMMUNIKATSIYALARI VA QURILISHI VA MONTAJI FAKULTETI
FAKULTETI
« Falsafa »
fanidan
Referati


Mavzu: Jaloliddin Rumiy Ichindagi ichindadur asari haqida

Bajardi: Qodirov T Guruh: 108-21 Tekshirdi: N Sultonova

TOSHKENT – 2022
Reja:
1 . Ichindagi ichindadur asari haqida umumiy ma’lumotlar
2. Ichindagi ichindadur asarida dinimiz nasihatlari
3. Ichindagi ichindadur asarida Fasl tushunchalarida berilgan ma’lumotlar
4. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Hayot suvi qorong‘u bir yerda bo‘ladi. Bu yer valiylarning jismidir. Hayot suvi o‘sha yerda. Inson bu suvga faqat qorong‘ulikda yetisha oladi. Sen esa qorong‘ulikni sevmaysan, undan nafratlanasan. U holda, hayot suviga qanday yetishasan? Qo‘rqoqlardan qo‘rqoqlikni, fohishalardan fohishalikni o‘rganmoqchi bo‘lsang, ko‘pgina noxush narsalarga sabr qilishga to‘g‘ri keladi. Yo‘qsa, maqsading hosil bo‘lmas. Nabiylar va valiylarning maqomi hisoblangan o‘limsiz hayotga yetishmoqchi bo‘lsang, nafsingdagi yomonliklardan voz kechmog‘ing va xushlamagan narsalaringga tahammul qilmog‘ing kerakdir. Hozirda shayxlar eskilari kabi hukm etmayaptilar. Bor-yo‘g‘i «Xotiningni, bola-chaqangni, mol-dunyongni tark et!» deydi. Eski shayxlar «Xotiningni tark qil, uni biz olamiz» deyishardi va muridlari ham bunga tahammul etishardi. Siz esa shayxning qulay taklifiga nechun sabr qilmayapsiz? Siz yoqtirmagan bir qancha narsalar borki, balki ular o‘zingiz uchun xayrlidir. Nafslarini ko‘rlik va bilimsizlik qoplagan bu odamlar nima deyishyapti o‘zi? Ular hech o‘ylaydilarmi, inson bir ayolga oshiq bo‘lganda ne-ne mashaqqatlarga giriftor bo‘ladi. Uning (ayolning — tarj.) ko‘nglini olmoq uchun bor-yo‘g‘ini fido qiladi. Bu yo‘lda hech charchamaydi, zerikmaydi, siqilmaydi. Ollohning va shayxning sevgisi bundan pastmidiki, bajarilishi o‘ta qulay bo‘lgan hikmatlar aytilganda ham shayxlar tark etiladi. Bu shuni ko‘rsatadiki, hali ham u haqiqiy oshiq bo‘lmagan. Agar haqiqiy oshiq bo‘lsaydi, bundan beshbattar og‘ir shartlarga ham tahammul etar va bular unga asaldan-da, shakardan-da shirinroq tuyulardi. FASL. Bir kuni bir yig‘inda va’z o‘qilardi. Musulmonu kofir — hamma yig‘lar, turli ahvolga tushardi. Biri: «Kofirlar nega yig‘lashadi, ustiga ustak, tilni bilishmaydi. Musulmonlarning ham mingdan biri arang tushungan va’zdan ular nimani anglayaptiki, bu qadar yig‘lab siqtashadi?» deb so‘radi. Mavlono buyurdiki, so‘zning o‘zini tushunishga hojat yo‘q. Ular mohiyatni, maqsadni anglashmoqda. Ular ham Ollohning birligini e’tirof etishadi. Uning Yaratuvchi, Razzoq, hamma narsani o‘z tasarrufida tutuvchi ekanini, nihoyat, har kim Unga qaytajagini, avf va jazo Undan bo‘lajagini bilishadi. Shuning uchun ham Tangrining vasfi va zikri bo‘lgan so‘zlarni eshitishlari bilan muztarib holda, qalblarida sevinch va zavq tuymoqdalar. Bu so‘zdan ularga sevganlari va istaganlarining bo‘yi kelmoqda. Yo‘llar turli-tuman bo‘lsa ham g‘oya birdir. Axir, ko‘rmayapsanmi, Ka’baga eltuvchi qancha yo‘llar bor. Kim Rumdan, kim Shomdan, kim Ajamdan, kim Chindan va yana kimdir Hindu Yamandan yo‘lga chiqadi. Agar yo‘llarga boqadigan bo‘lsak, buyuk farqlar bor. Maqsadga, g‘oyaga nazar solsak-chi, ularning hammasi bir — Ka’baga yo‘nalgandir. Bu yerdagi ishq juda ulug‘dir. Chunki bunda — hech qanday tushunmaslik, boshboshdoqlik yo‘q. Ka’baga kelinganda, yo‘llardagi g‘avg‘olar, urishib-so‘kishlar barham topadi. Chunki yo‘lda bir-birlariga «Kofirsan, falonsan-pistonsan» deganlar, Ka’baga kelishlari bilan maqsadlari bir ekanini tushunadi. Masalan, kosaning joni bo‘lsa, o‘zini yasaganning quli bo‘ladi. Kosa yasaganlarning ba’zisi: «Buni shunaqa dasturxonga qo‘yish kerak» — desa, boshqasi: «Uning ichini yuvish kerak» — deydi. Yana biri: «Uning tashqarisini yuvish lozim» — desa, boshqasi: «Uning hamma tomonini yuvish zarur», — deydi. Nihoyat, yana shundaylar borki: «Yuvishga hojat yo‘q», — deydi. Kelishmovchilik mana shunaqa narsalardadir. Biroq ularning barchasi kosani yasovchisi borligida, ya’ni u o‘z-o‘zidan bino bo‘lmaganligida kelishadilar. Bunda kelishmovchilik yo‘q. Endi odamlarga qaytaylik. Odamlar Ollohni chin dildan sevadilar. Undan istaydilar, Unga yalinadilar, hamma narsani Undan kutadilar, bor va yo‘q narsalari ham Undandir. Undan o‘zgasini o‘z ustlaridagi qudrat sohibi deb bilmaydilar. Bu ma’no na inkor va na iymon etmoqdir. Uning bir ismi yo‘q. Biroq ma’no shakl va so‘zga aylanishi bilan kufr yoki iymonga aylanadi. Xuddi shunday, yerdan endi chiqayotgan o‘simliklarning ham dastlab muayyan shakllari bo‘lmaydi, sekin-asta kattarib dunyoga yuz ochganlari sayin (oldin) latif va nozik ko‘rinadilar. Yashaganlari sari esa kirlanadilar, qo‘pollashadilar, ranglari o‘zgarib xunuklashadilar. Bir-birlari bilan gaplashmagan mo‘min va kofir zohiran bir xildir. Tushuncha ayblanmaydi. Insonning ichi hurriyat olamidir, tushunchalar latifdir, ularga hukm qilinmaydi. «Biz ko‘ringanga (zohirga, ayonga -tarj.) hukm qilamiz, sirlarni Olloh biladi» (hadis). Ularni senda Ulug‘ Olloh maydonga keltirmoqda va sen ulardan o‘zingni o‘tga — cho‘qqa urib ham, «la hovla»ni aytib ham qutulolmaysan. Shuning uchun ham: «Tangrining qurolga ehtiyoji yo‘q» deyishadi. U tasavvur va tushunchalarni qalam va bo‘yoq singari vositalarsiz senda hosil qiladi. Tushunchalar parvozdagi qushlar va cho‘l jayronlari kabidir. Ma’no ibora holiga kelishi bilan insonning kofir yoki musulmonligiga, yomon yoki yaxshiligiga hukm bo‘lishi mumkin. Jismlar olami bo‘lgani yanglig‘ tasavvur, taxayyul va vahmlarning ham o‘z olami bordir. Ulug‘ Olloh esa barcha olamlardan boxabardir hamda na ichda va na tashdadir. Ulug‘ Olloh tasavvurlar olamiga, hatto hech bir olamga sig‘maydi. Agar tasavvurlar olamiga sig‘saydi, tasavvur qilgan (kishi) uni qamragan bo‘lardi va U tasavvurlar yaratuvchisi deyilmasdi. Demak, U barcha olamlarning ustida ekani anglashilmoqda.

Ulug‘ Tangri Payg‘ambariga ro‘yo ko‘rsatdi. «Qasamki, Olloh o‘z Payg‘ambariga (u kishi ko‘rgan) tushni haqqi — rost qildi: albatta sizlar (ey mo‘minlar), inshoolloh Masjid-al-Haromga… kirursizlar»[48] desa, faqat ba’zilarigina «Inshoolloh, Ka’baga kiraman!» deydi. Bu «Inshoolloh!» deganlar oshiqlardir. Chunki ular bu narsa o‘z qo‘llarida emasligini biladilar. Hamma narsa yorga bog‘li ekaniga iqrorlar va «Agar yor istasa, u yerga kiramiz!» deyishadi. Zohirni ko‘rganlar uchun Masjidi Harom ziyorat |qilinadigan Ka’badir. Oshiqlar va Tangrining xos qullari nazdida esa Masjidi Harom Tangrining visolidir. Shuning uchun ham «Olloh istasa, Diydoriga yetishamiz!» deydi. Biroq yorning «Inshoolloh!» deyishi juda nodir hodisa. Buning hikoyasi g‘ayrioddiy va g‘alatidir. Gʻayrioddiy hikoyani eshitmoq uchun esa g‘ayrioddiy odam kerak. .Ollohning shunday qullari bordirki, ular azizdir, sevgilidir. Oshiqlarning barcha vazifasini ham faqat shular uchun ado etadi. Oshiqning «Inshoolloh erishamiz!» deganidek, Ulur Tangri ham «U g‘arib (aziz) istasa!» deydi. Biroq biz hozir buning sharhiga qiziqib ketsak, vosil bo‘lgan valiylar kalavaning uchini yo‘qotadilar. Agar ular bunday ahvolga tushsalar, bu xil sirlar xalqqa qanday aytiladi? Qalamning uchi shu yerda sindi…

Minoraning tepasidagi teva (tuya)ni ko‘rolmagan, tuyaning og‘zidagi qilni qanday ko‘rsin?

Endi birinchi hikoyaga kelaylik. «Inshoolloh!» degan oshiqlar «Ishni bajargan sevgilidir. U istasa, Ka’baga kiramiz!» demoqchi bo‘ladilar. Bular Ollohda g‘arq bo‘lgandir. Oraga o‘zga birov sig‘maydi. Hatto bu haqida gapirmoq haromdir. O‘zini fano etmaguncha oraga hech kim kirolmaydi. «Ollohdan boshqa zot yuqdir». «Qasamki, Olloh o‘z Payg‘ambariga (u kishi ko‘rgan) tushni haqqi — rost qildi»[49]. Bu oshiq.lar va sodiqlarning ro‘yosidir. Sharhi u dunyoda ma’lum bo‘ladi. Butun olamning hollari ham balki bir ro‘yodir va bularning ham sharhi u dunyoda bilinadi. Masalan, tushingda otga minsang, muroding hosil bo‘lur. Biroq otning murod bilan nima aloqasi bor? Seni dorga osishganini (ro‘yongda) ko‘rasan, demak, bir ulusning boshi bo‘lasan. Dor bilan elga boshchilikning nima yaqinligi bor? Dunyoning holi ham tushga o‘xshaydi. «Dunyo uxlagan odamning ro‘yosi kabidir» (Hadis). Biroq u dunyoning sharhi o‘ziga xos bo‘lib, bunisiga o‘hshamaydi. Chunki u ilohiy sharhdir. Hamma narsa uning uchun kashf etilgan. Masalan, boqqa kirgan bog‘bon daraxtlar shoxidagi mevalarga qaramasdan, bu — xurmo, bunisi anjir, anavi nok, berigisi olma, deya oladi. Xuddi shunday, tushlarning ta’birini bilish uchun ham qiyomatga xojat yo‘q. Bog‘bonning qaysi daraxt qanday meva berishini bilganidek, U ham ro‘yolar ta’birini oldindan biladi. Mol-dunyo, xotin, kiyim-kechak va hokazolar atrofdagi narsalardir. Axir, och-nahor holda non topolmasang, cho‘ntagingda yuz dirxam puldan nima naf? Uni yeb bo‘lmaydi. Demak, xotin, bola-chaqa, shahvat va kiyim-boshlar kabilar sovuqdan saqlanmoq uchundir. Shu tarzda barcha narsalar bir-birlariga bog‘li bo‘lib, to Aziz va Jalil Ollohga qadar uzayib boradi. Istalgan, qidirilgan Udir va Uni boshqa narsa uchun emas, balki O‘zi uchun istaydilar. Chunki U hamma narsaning ustida, hammasidan avlodir, yuksakdir, sharaflidir, go‘zal va xushdir. Shunday ekan, Uni Undan tuban bo‘lgan narsa uchun qanday istaydilar. Nihoyat Undadir. Unga yetishish bilan barcha orzular ham-ro‘yobga chiqqusi. Undan ilgarisi va naryog‘i yo‘qdir.

Inson nafsi shubha va taxmin yeridir. Sen undan (insondan — tarj.) bularni hech qachon hech qanday vosita bilan daf’ etolmaysan. Buni faqat oshiq bo‘lish bilangina bartaraf qilish mumkin. Inson oshiq bo‘lishi bilan (uning) ichida hech bir shubha va taxmin qolmaydi. «Sening sevging seni ko‘p va kar qiladi» (Hadis) deya buyurilgan. Iblis Odamga sajda qilmay, Ollohning amriga qarshi chiqib: «Meni olovdan, uni esa balchiqdan yaratding» — dedi. Ya’ni mennng zotim olovdan, uniki tuproqdandir. Yuksak bo‘lganning tuban bo‘lganga sajda qilishi to‘g‘rimi? Iblis Olloh bilan shu tarzda mujodala etdi va Uning la’natiga uchradi, huzuridan quvildi. Va: «Oh Ollohim! Hammasini sen qilding. Bular Sening buzg‘unchiligingdir. Ustiga ustak, meni la’natlab, huzuringdan badarg‘a qilmokdasan», — dedi. Odam ham gunoh qildi. Olloh: «Ey Odam gunohing uchun seni jazoladim. Hammasini o‘zim qilganim holda, seni qildi, dedim. Sen esa men bilan tortishmading. Yoki daliling yo‘qmidi? Axir sen ham: «Hammasi Sendan, Sen qilding, chunki dunyoda Sen istagan narsa bo‘ladi, istamaganing bo‘lmaydi», — deyishing mumkin edi. Shu qadar aniq daliling bo‘lgani holda, Menga qarshi lom-lim demading, nechun?» deya buyurdi. Odam «Ey Tangrim! Bilaman. Biroq Sening huzuringda tarbiyamni qo‘ldan chiqarmoqni istamadim. Chunki Senga bo‘lgan ishqim meni qo‘yib yubormadiki, qarshi chiqsam» dedi.

Buyurdiki: Bu shariat suv ichadigan joydir, ya’ni chashmadir — manbadir. Bu guyo shoh devoniga o‘xshaydi. Unda har turli behisob hukmlar mavjud. Olamning qarori shu bilan qoimdir (barqaror, oyoqda turadi — tarj.). Biroq darveshlar va faqirlarning hollari podshoh bilan ko‘rinmakdir. Hokimning ilmini bilmoq qayerda-yu ilmi ahkomni bilmoq qayerda va podshoh bilan ko‘rishmoq qayerda? Bular orasida katta farqlar bor. Ashob va ularning ahvollari madrasaga o‘xshaydi. Madrasada mullalar bordir. Hap mullaning bir hojasi bo‘ladi va u mullaga anglashiga, o‘ziga bog‘liqligiga qarab oylik (maosh) beradi. Kimga o‘n, kimga yigirma va kimga o‘ttiz kishilik (maosh) tayin etadi. Biz ham har kimning anglashi, qamrashi darajasida so‘z aytamiz. Chunki Payg‘ambar «Insonlar bilan ularning aqllari nisbatida gaplash» (Hadis) deya buyurgan. Olloh yaxshirog‘ini bilguvchidir.

FASL. Hamma imoratni (Maqbara qurish yoki ta’mirlashni) yo mardligini ko‘rsatmoq uchun yoki nom chiqarmoq va yohud savob qozonmoq niyatida soladi. Tangrining bundan maqsadi esa valiylar darajalarini yuksaltirmoq va maqbaralariga hurmat ko‘rsatmoqdir. Ular buyukdirlar, hurmatga munosibdirlar, biroq e’zozga muhtoj emaslar. Masalan, chiroq baland bir joyga qo‘yilishni istasa, buni o‘zi uchun emas, boshqalar uchun istaydi, Chunki uning o‘zi har qayerda ham nurli bir chiroqdir. Uning maqsadi nurining o‘zgalarga foyda berishidir. Ko‘kdagi quyosh agar pastda bo‘lganda ham yana o‘shadir, nurli manbadir. Faqat u tuban tushsa, dunyo zulmat ichra qoladi. Demak, u o‘zi uchun emas, balki boshqalar uchun yuksakda yashamoqda. Xulosa shuki, ular yuqori yoki pastda bo‘lishdan, xalqning hurmat ko‘rsatishidan ozodadir. Agar senga ham u olamning bir qatra lutfi va bir zarra zavqi ko‘rsatiladigan bo‘lsa, sen tubanlik va yuksaklik, hatto bularning barchasidan yanada yaqin bo‘lgan o‘zingdan ham zerikib siqilasan. Shunday ekan, nur va zavqning manbai va asos hisoblangan valiylarning past, yuksak degan qaydlardan holi ekanini o‘ylamadingmi? Ular Olloh bilan maqtanadilar, Olloh esa yuqori va quyilikdan mustag‘niydir. Uning tajallisi hamma joyda mavjud. Yuqorilik va tubanlik bizga o‘xshash boshi, oyog‘i bo‘lgan insonlar uchundir.

Shunday odamlar borki, ularning ishlarida o‘z istaklari boshqa, Tangrining maqsadi boshqa bo‘ladi. Olloh Muhammad dinining yuksalishini va dunyo turguncha qolishini istaganidan Qup’on uchun juda ko‘p tafsir yoziladi. Tafsir yozganlarning maqsadlari o‘z bilimlarini ko‘rsatmoq edi. Zamahshariy ham til va dinning butun nozikligini o‘zining juda bezakdor va fasih jumlalari bilan bitgan «Kashshof» (kashf etuvchi — tarj.) kitobida eks ettirdi. Buni u o‘z fazlini ko‘pcatmoq va istagan narsasining hosil bulishi uchun qildi. Holbuki, bu ham Muhammad dinining yuksaltirishdan iborat edi.

Barcha insonlar Olloh uchun ishlaydi, biroq juda tabiiyki, (Tangrining) bu ishdagi maqsadini bilmaydilar. Shu bilan birga, insonlarning ham ishini bajarishdagi g‘oyalari boshqadir. Chunonchi, Olloh dunyoning qolishini istaydi, odamlar esa shahvat bilan mashgul bo‘ladilar va farzand tug‘iladi. Ular o‘z lazzatlari bilan band bo‘larkan, o‘zlari ham bilmagan holda dunyoning davom etishini ta’minlaydilar. Shu tahlid Ollohga qullikni ado etgan bo‘ladilar. Xuddi shunday, ular muazzam masjidlar qurishadi, eshigi, devori, boshqasi uchun ko‘p pul sarflaydilar. Holbuki, uning qiymati Qibladadir va maqsad Qibladir. Ularning niyati shu bo‘lishi bilan barobar, yana Qiblaning qadri buyukligi ortgan bo‘ladi.

Valiylarning buyukligi ko‘rinishda emas. Vallohi ular uchun ham yuqorilik va quyilik mavjuddir. Faqat bu narsa xususiyatsiz va o‘xshashsiz kechadi. Masalan, kumush pul mis puldan kuchlidir, degani nima ma’noga keladi? Zohiran bunday emas, albatta. Biroq hamma rap ularning asosida, asosdagi javharda. Axir kumush pulni tom boshiga qo‘ysangu oltin pulni yerga tashlasang, kumush oltindan ustun bo‘la oladimi? Yoki kepak elakning ustida, un esa ostida qoladi. Ko‘rinishdan kepak undan ustundek tuyuladi, aslida-chi? Demak, ustunlik — suratda emas, mohiyatda, undagi javhardadir.

FASL. Biri ichkari kirdi. Mavlono buyurdiki: U azizdir, kamtarindir va bular undagi javhardan maydonga kelmoqda. Masalan, mevali shox egiladi. Mevasiz daraxt esa g‘o‘ddayib turadi. Payg‘ambar ham juda kamtar bo‘lgan. Chunki har ikki olamning mevalari unda mujassam edi.

«Salom berish borasida hech kim Ollohning Elchisidan ustun bo‘lolmagan» (Hadis). Payg‘ambarimizdan oldin birov salom berishga ulgurmagan. Chunki u hokisor bo‘lgani sababli har safar o‘zi boshlab salom berardi. Zohiran u avval salom bermasa ham kamtarin bo‘lgani uchun so‘zni boshlardi. Atrofdagilar salom berishni Payg‘am6apdan o‘rgangan edilar. Kelib-ketganlarning hammasi uning soyasidir. Insonning soyasi o‘zidan oldin uyga kirgandek tuyulsa ham, aslida, avval kirgan uning o‘zidir.

Ba’zilar narsalarning ibtidosiga boqsa, boshqalar intihoga nazar soladilar. Ibtidoga qaraganlar Ollohga yaqin insonlardir. Chunki ular: «Nihoyaga e’tibor berishning nima hojati bor? Axir bug‘doy eksang, arpa bitmaydi-ku», — deyishadi. Demak, bularning qarashlari o‘zgadir. Intihoga boqqanlar aziz va buyukdir. Chunki ularning ko‘zlari oxiratdadir. Yana shunday bir qavm borki, ular Tangriga yanada yaqindir va na boshga va na so‘ngga boqadilar. Avval va oxir bularning xayoliga ham kelmaydi. Chuiki ular Ollohda g‘arq bo‘lganlardandir. Boshqa bir qavm esa butunlay dunyoga g‘arq bo‘lgan va haddan ziyod g‘ofil bo‘lganlari sababli na bidoyatga va na nihoyatga boqadilar. Bular jahannam otashining o‘tinidirlar. Shu tarzda Muhammadning asl ekanligi ma’lum bo‘lmoqda. Chunki u to‘g‘risida «Sen bo‘lmasayding, falaklarni yaratmasdim» (Qudsiy hadis) deya buyurilgan. Sharaf, tavoze, hikmat va yuksak maqomlarning barchasi uning hadyasi va soyasidandir. Chunki bular undan hosil bo‘lgan. Masalan, qul nima qilsa ham aql sharofati bilan qiladi. Aqlning soyasi har na qadar yuqdek tuyulsa-da, baribir bir ko‘lankasi bordir. Xuddi shunday, ma’noning ham borliqsiz bir borlig‘i mavjud. Insonning aqli sozlanmagan bo‘lsa, uning butun a’zolari ishlamaydigan holga keladi. Oyog‘i tekis yo‘lda yurolmaydi, ko‘zi ko‘rmaydi, qulog‘i har so‘zni noto‘g‘ri eshitadi. Shunday ekan, barcha ish — harakat aqlning sharofati bilan yuzaga chiqadi. A’zolar olatdir. Bu go‘yo zamonning Xalifasi kabidir. Ulug‘ inson misoli aql-i kull. Xalqning aqllari esa uning a’zolaridir va nima qilsa ham aql-i kullning soyasida qiladi. Agar ular biron xatoga yo‘l qo‘ysalar, bu aql-i kull soyasidan chetga chiqish bilan izohlanadi. Masalan, akldan ozayotgan odam aql soyasidan, himoyasidan mahrum qoladi. Aql farishta jinsidandir. Garchi malakning qo‘li va qanoti bo‘lsa ham, aslida, bularning bari bir narsadir, aqldan iboratdir. Chunki uni eshitsang, aqldan o‘zga narsa qolmaydi. Axir mumdan tayyorlangan qushni qizdirsang, u yana mumga aylanadi — qoladi. Chunki mum mumdir va undan yasalgan qush yana o‘shadir. Xuddi shunday, muz ham suvdir. Buni bilmoq uchun eritish kifoya. Muz suv holida ekan, qo‘l bilan tutib bo‘lmasdi, endi muz bo‘ldi va uni ushlash, etakka olish mumkin. O‘rtadagi farq shudir va bundan ortiq emasdir. Muz ham suvdir, ikkisi bir narsadir. Insonning a?voli ?am shundoqdir. Eshak balki malakning nuri ila ¢rtoq tutinish soyasida farishtaga aylanar, degan umidda malakning qanotini eshakning dumiga bog‘lashibdi. Eshakning malaklashushi faqat muayyan vasflar bo‘lgandagina mumkindir. Isoning aqldan bir qanoti bor edi va ko‘kka uchdi. Agar eshakda ham atigi yarimta qanot bo‘lsaydi, u ham eshak bo‘lib qolmasdi. Balki insonga aylanardi. Olloh har narsani qila oladi. Masalan, bola kichikligida eshakdan ham battardir. Har turli iflosliklarga qo‘lini botirib og‘ziga olib boradi. Faqat onasigina bunga monelik qiladi. Eshakning hech bo‘lmasa bir navi toza xossasi bor. Chunonchi, peshob qilayotganda, oyoqlariga sachramasligi uchun ularni kengroq ochadi. Mana shu eshakdan battarroq bo‘lgan bolani Ulug‘ Tangri inson aylaydi. Shunday ekan, eshakni ham insonga aylantira olishiga nega hayron bo‘lish kerak? Ollohning huzurida g‘arib bo‘lgan hech qanday narsa yo‘qdir.

Qiyomatda insonning qo‘l-oyog‘i va boshqa a’zolari tilga kiradilar. Faylasuflar: «Ular qanday qilib gapira oladi?»- deydilar. Axir a’zolar hol tili bilan gapirmaydilarmi? Masalan, qo‘lga biror yara chiqsa, u: «Issig‘imni oshirib yuboradigan ovqat yedim va shunday bo‘ldi», — deya hol tili bilan tushuntirish beradi. Yoki kesilgan joy: «Menga pichoq tegdi», — deya xabar beradi. Inson a’zolarining gapirishi shu tarzda bo‘ladi.

Sunniylar deydi: Qiyomat kunida a’zolar tilga kiradi. Shunda inson: «Siz gapirmasdingiz, endi qanday qilib buni qilmoqdasiz?» — deb so‘raydi. «Ular terilariga «Nima uchun bizga qarshi guvohlik berdingizlar!» deyishganda, (terilari): — «Bizlarni barcha narsani so‘zlatgan zot — Olloh so‘zlatdi» — dedilar»[50]. Qo‘l: «Menga hammani gapirtirgan, hatto eshikni, devorni, kesakni ham tilga kirgizgan — Yaratgan so‘z berdi. Axir sening tilingni qanday gapirtirdi?» — dedi. Til ham sening og‘zingda bir et parchasidir, qo‘l ham shundoq. Bir bo‘lak go‘shtning, ya’ni tilning gapirishi seningcha aqlga muvofiq keladi, chunki bunga ko‘nikkansan. Aslida, til Tangri huzurida bir bahonadir. Unga «Gapir!» deya amr etilgani uchungina u gapirgan. Xuddi shunday, Ollohning buyrug‘i bilan hamma narsa tilga kiradi.

So‘z insonning qiymati qadar qadrlidir. Bizning so‘zimiz suvga o‘xshaydi. Suvni suvboshi (mirob) oqizadi. Suv o‘zini mirob qaysi cho‘lga haydaganini qayerdan bilsin? Balki karam, balki piyoz dalasiga. Gul bog‘iga bo‘lishi ham mumkin. Shunisini bilamanki, suv ko‘p kelsa, yer ham shunga yarasha keng bo‘ladi, oz kelsa-chi, sug‘oriladigan maydon yo bir ufoq bog‘ yoki to‘rt tomoni devor bilan o‘ralgan kichik yerdir. «Olloh O‘z hikmatini eshitganlarning himmatlari o‘lchovida voizlar tiliga quyadi». Men bir etikdo‘zman, menda teri ko‘p, ammo uni mijozimning oyog‘iga loyiq qilib kesaman. Men bir kishining soyasiman, uning bo‘yi qancha bo‘lsa, men ham shu qadarman.

Yerda bir hayvoncha (qurt) mavjuddir. U yer ostida, zulmatda yashaydi. Ko‘z va quloqsiz. Aslida uning ko‘z va quloqqa ehtiyoji ham yo‘q. Madomiki, muhtojligi yo‘q ekan, unga nechun ko‘z va quloq bersinlar? Tangri oz bo‘lgani uchun yoki xasisligi sababli uni ko‘z va quloqsiz qoldirdimi? Yo‘q! U bularni ehtiyojiga qarab berdi. Ehtiyoji bo‘lmagan kishiga berilgan har qanday narsa ortiqcha yukdir. Biroq Tangrining lutfi, karami va hikmati yuk bo‘ladi emas, balki kishi zimmasidagi yukni tushiradi. Masalan, duradgorning tesha, arra, bolg‘a kabi asboblarini tikuvchiga bersang, bular uning uchun faqat keraksiz toshga aylanadi. Shuning uchun ham narsani ehtiyojga ko‘ra beradilar.

Qurt yer ostida, qorong‘ulikda yashaganidek, ba’zi bir odamlar ham bu dunyoning zulmati bilan kifoyalanadi. Bular u olamga ehgiyoj bo‘lmagani kabi Olloh diydoriga ham mushtoq emaslar. Ular ko‘zlari bilan faqat dunyoning ishinigina ko‘radilar. Shunday ekan, oxirat saodatini ko‘rishga yaraydigan ko‘zlar bularga nechun?

RUBOIY: (O‘ylamaki, Olloh yo‘liga tushgan erlar yuk, deb. Komil sifatlilar nishonsiz ham emaslar. Sen sirlarning mahrami bo‘lmaganing uchun o‘zgalarni ham o‘zing qatori hisoblayansanmi?).

Dunyo g‘aflat bilan qoimdir. Gʻaflatsiz — bu olamdan asar ham qolmaydi. Tangri zavqi (ishqi), oxirat tushunchasi, sarhushlik, o‘zidan kechish hamda vajd (bir narsa qarshisida jo‘shish, sevgi jo‘shqinligi — tarj.) u olamning me’morlaridir. Agar ularning barchasi yuz ochca, bizning hammamiz butunlay u olamga ketamiz, bu yerda qolmaymiz. Ulug‘ Olloh ikki olamning bor bo‘lishi uchun bu yerda yashashimizni istaydi. Xuddi shu maqsadda ikki olamning ma’mur qolishi uchun birini g‘aflat, ikkinchisini esa bedor bo‘lishi sharti asosida ikki xodimni vazifalantirdi.

FASL. Buyurdiki: Agar sizning (mening borim yoki yo‘g‘imda) menga ko‘rsaggan lutfingizga, g‘ayratingizga va tarbiyangizga javoban tashakkur etmok, hurmat bildirmoq va uzr tilamoq xususida aybga yo‘l qo‘ysak, bu o‘zimni katta olganimdan yoki bularga ehtiyojim yo‘qligidan, nihoyat, valine’mat haqqini so‘z yohud ish-la to‘lash kerakligini bilmaganimdan emas. Aslo! Balkim, Sizning pokiza iymoningizni bilganimdan va buni bil-xocca hamda tamoman Olloh rizosi uchun qilganingizni tushunganimdan javobini ham Uning o‘ziga havola. etayapman. Chunki siz nima qilgan bo‘lsangiz Uning uchun qildingiz Shunga ko‘ra Tangridan qaytadigan mukofot va savobning hammasini to‘la-to‘kis sizga yetishini istayman. Agar Sizni madh etadigan bo‘lsam, Sizga nisbatan tavoze bilan munosabatga kirishsam, qo‘rqamanki, Tangri mukofoti va savobining bir qismidan mahrum qolgaysiz Aslida, hamdu sano ham, tavoze ham, uzr tilash ham, barcha-barchasi bu dunyoning lazzatlaridir. Modomiki, dunyoda bir molni yoki bir maqomni berish yo‘lida qiyinchilik va zahmatlarga tahammul aylading, demak, muqobilini ham Ollohning o‘zidan ko‘rishing yanada yaxshiroqdir. Shuning uchun ham men uzr tilayapman. Uzr tilamoq dunyoni istamakdir. Chunki sarvat yeyilmaydi, boshqa narsa uchun istaladi. Sarvat bilan ot, joriya va qul olishadi. Maqtanmoq uchun lavozim va maqom xohlaydilar. Xullas, dunyo buyuk hurmattalab hamda madh etilgan narsadir. (Dunyo deganlari dunyo vositasida qo‘lga kiritilgan narsadir).

Shayx Nassoj-i Buxoriy buyuk va ko‘ngilchan bir zot edi. O‘qigan odamlar va ulug‘lar uni ziyorat qilgani kelishib, qarshisida tiz cho‘kib o‘tirishardi. Shayxning o‘qish-yozishdan savodi yo‘q edi. Undan Qur’on va hadislarning tafsirini eshitmoq istaganlarga: «Men arabcha bilmayman, siz oyatning ma’nosini ayting, men sharhlab beray» derdi. Bular tarjimasini aytgandan keyin shayx: «Bu oyat nozil bo‘lganda, Mustafo falon maqomda edi. Maqomning ahvoli mana bunday», der va bu maqomning darajalari, unga yetishmoqning yo‘llari haqida batafsil ma’lumot berardi.

Bir kuni Alaviy-yi Muorrif Shayx Nassoj-i Buxoriy huzurida bir qozini maqtadi: «Bunaqa qozi hech qayda yo‘q. Pora olmaydi, o‘zi istaganicha hukm chiqarmaydi, xolis va adolatparvar», — dedi. Bunga javoban shayx: «Sening pora to‘g‘risidagi gaping — yolg‘on. Sen va Alaviy bir odamsiz, ustiga ustak, Mustafoning naslidan bo‘la turib, pora olmaydi deya, uni maqtayapsan Bu — axir, pora bo‘lmay, nima? Madh etishdan ham kattaroq pora bormi?» — dedi.

Shayxulislom Termiziy: «Sayd Burhoniddinning tahqiqqa oid fikrlari juda go‘zaldir. Bu narsa uning shayxlar kitoblarini yaxshi o‘qiganidan dalolatdir» — dedi. Biri: «Axir sen ham o‘qigansan, lekin nega uning fikrlari qadar go‘zal so‘zlar aytmaysan?» — degach, Shayxulislom: «Uning bir ishqi, bir dardi, bir jahdi, bilim va amali bor» — deb javob berdi. Haligi odzm «Unday bo‘lsa, nega shundan bahs ochmay, mutolaa to‘g‘risida gapirasan. Axir, asos udir, biz uni istaymiz. Sen ham undan gapir!» — dedi.

Ularda narigi dunyoning dardi yo‘q edi. Ko‘ngillari tamoman bu dunyoga bog‘langandi. Ba’zilari non yeyishga, ba’zilari nonni tomosha qilishga kelgandi. Bu so‘zni o‘rganib, so‘ngra sotmoqchi bo‘ladilar. Chunki so‘z bir kelindir, bir go‘zaldir. Go‘zal joriyani, odatda, sotish uchun oladilar. Shunday ekan, joriya o‘zini olganni qanday sevsin? Axir u — tujjor va joriyani sotishdan zavq oladi. O‘ziga olish uchun unda mardlik va insonlik yetishmaydi. Zaif va qo‘rqoq odamning qo‘liga yaxshi bir Hind qilichi yoki pahlavonlarga mo‘ljallangan yoy (kamon) tushsa, u bularni sotish maqsadida oladi. Chunki unda kamonni torta oladigan quvvat yo‘q. Qo‘rqoq. uni sotib, puliga atir-upa xarid qiladi. Boshqa nima ham qilardi?

Bu so‘z suryoniychadir (ma’lum bir til, 6y tilda gaplashadigan xalq nasroniy diniga mansub — tarj ) va sen uni tushundim, demagin. Chunki bu so‘zni qancha tushunsang, u sendan, sening qamrovingdan shuncha uzoqlashadi. Balki, tushunish tushunmaslik orqali mumkindir. Sen duchor bo‘lgan barcha balo-qazolar, qiyinchiliklar xuddi shu yanglish tushunishdan hosil bo‘ladi. Bu sening tuzog‘ingdir. Sen undan qutulishing kerak. Masalan, sen dengizdan bir ko‘za suv olding va: «Dengiz mening ko‘zamga sig‘di» — deysan. Biroq bu — xato. Agar: «Ko‘zam dengizda yuqoldi» — desang, to‘g‘ri buladi. Asos — shu. Aqling seni podshoh darvozasiga keltirgunga qadar yaxshidir. Darvoza oldida sen uni hayda. Chunki u endi zararlidir, yo‘lingni to‘sguvchidir, undan qutulolmaysan, o‘zingdan voz kech. Endi sening «Nechun, nimaga?» lar bilan ishing yo‘q. Chunonchi, jubba tikdirmoq uchun bichilmagan kiyimlikka ehtiyojing bor. Aql seni tikuvchi ishxonasigacha olib boradi. Tikuvchi huzurida esa unga muhtoj emassan, balki uni tark etishing, 6utun ixtiyoringni tikuvchiga topshiring foydalidir. Xuddi shunday, betobning aqli ham uni hakimga olib borgungacha yaroqlidir. Hakim qabulida esa unga (aqlga) hojat yo‘q. Betob o‘zini shifokorga topshirishi kerak bo‘ladi.

Sening gizli ingrashingni ashobning quloqlari eshitadi. Bir narsali odam, ya’ni javhari yoki biron dardi bo‘lgan kishi darhol bilinadi. Masalan, tuyalar qatoridagi bir tuyaning gandiraklab yurishi, og‘zidan oqqan so‘lagi, g‘alati ko‘zlari va hokazo belgilari uning mastligidan dalolat. «Ularning yuzlarida sajda izidan (qolgan) belgi — alomatlari bordir»[51] deya amr etilgan. Axir, daraxt ildizi olgan ozuqa uning shox-shabbalari holidan, barglari rangidan, mevasidan oshkor bo‘ladi. Ozuqa olmagan boshqa bir daraxtnnng sarg‘ayib so‘lishi ham ko‘zdan nihon emas.

Bir soha to‘g‘risidagi kitobni o‘qigan odam shu sohaga doir bitta so‘z eshitishi bilan avval o‘qiganlarini eslaydi. Chunki u bu darajaga yetish uchun kechalari (mijja qoqmay o‘qigan, mehnat qilgan. Qur’onda: «(Ey Muhammad), Biz sizning qalbingizni iymon va Qur’on nuri bilan) keng munavvar qilib quymadikmi?»[52] deya buyurilganidek, u ham bir ishorat bilan ko‘p ma’nolarni anglaydi. Yangi boshlovchi kishi esa aytilgan so‘zninggina ma’nosini tushunadi, xolos. Chunki u voqeadan hali xabardor emas.

So‘z tinglovchining tushuna olish darajasida keladi. Hikmat talab qilinib, tortqilanmaguncha yuz ko‘rsatmaydi Kim qancha istasa, u ham shuncha ko‘proq ayon bo‘la boradi. Agar kishi: «Menga so‘z (hikmat) oshkor bo‘lmayapti», — desa, javob shu: «Sen nega uni talab aylamayapsan, istamayapsan, tortqilamayapsan?» Senga eshitish qudratini bermagan zot, gapirganga ham gapirish salohiyatini ato etmagan.

Payg‘ambarimiz zamonida bir kofirning musulmon quli bor edi. Kunlardan bir kun xo‘jayin unga: «Idishlarni ol, hammomga boramiz» — dedi. Yo‘l ustidagi masjidda Mustafo ashobi bilan namoz o‘qiyotgandi. Qul «Xo‘jayin, shu idishni ushlab turing, men kirib ikki rakat namoz qilayinda, yugurib xizmatingizga kelayin» dedi. Qul borib, namozini ado etdi. Mustafo ashobi bilan birga chiqdi, biroq qul yolg‘iz o‘zi qoldi. Xujayini uni uzoq kutdi, nihoyat, baqirdi: «Ey qul! Chiq bu yoqqa!». Qul javob berdi: «Meni qo‘yib yubormayapti». Qulni kim ushlab turibdi, deya afandisi (xo‘jayini) ichkariga boshini suqdi, ammo u yerda soya va bip juft kalishdan boshqa hech narsani ko‘rmadi. Yana so‘radi: «Tashqariga chiqishingga kim monelik qilmoqda?» Qul dedi: «Sening ichkari kirishingga monelik qilayotgan, biroq sen uni ko‘rmayapsan».

Inson hamisha o‘zi ko‘rmagan, eshitmagan va o‘ylamagan bir narsaga oshiqdir. Kechayu kunduz uni qidiradi, istaydi. Men o‘sha ko‘rmagan kishimning quliman. Inson ko‘rgan va tushungan narsasidan zerikadi, qochadi. Shuning uchun ham faylasuflar ko‘rishni inkor etadilar. Ular deyishadiki: «Ko‘rsam to‘yaman, siqilaman va bu to‘g‘ri emas». Sunniylar esa: «Uni bir holda va bir rangda bo‘lganda ko‘rish mumkin. Chunki «U zot har kuni ish — amaldadir»[53] buyurilganidek, yuz xil rangga kiradi. Hatto yuz ming marta tajalli etganda ham, ko‘rinishlarning biri ikkinchisiga sira o‘xshamaydi. Sen shu asnoda Tangrini barcha asarlari va ishlarida har lahza har turli ko‘rayapsan. Ollohning bir ishi boshqasiga hech ham o‘xshamaydi. Xursandchilikda boshqacha, qo‘rquvda boshqacha-yu yig‘ida yana boshqacha aks etadi. Modomiki, Tangrining ishlari, harakatlari, tajallisi va asarlari turli-tuman ekan, Uning zotining tajallisi ham shundoqdir. Ya’ni go‘yo ishlarining tajallisi kabi Sen Olloh qudratidan bir qism bo‘lganing holda, lahzada ming turli tovlanasanu, Uning o‘zi jilvalanmaydimi? Qiyos et, Tangrinpng shunday qullari borki, ular Haqqa Qur’on vositasida yetisharlar. Ba’zi qullar esa Tangridan keladilar va Qur’onni o‘rganib, uni Ollohning kitobi ekanligini biladilar. «Albatta bu eslatmani (ya’ni Qur’onni) Biz O‘zimiz nozil qildik va shubhasiz O‘zimiz uni saqlaguvchimiz»[54]

Mufassirlar ushbu oyatni Qur’on haqida nozil bo‘ganini aytishadi. Bu — yaxshi. Biroq yana shu bor. Sening ichingni orzu va shavq bilan to‘ldirdik. Orzu va shavqni biz qo‘ydik va biz ularga ziyon yetkazmaymiz. Bir manzilga muyassar aylaymiz. Sen bir daf’a «Olloh!» — de, keyin sabr qilki, butun balolar boshingga yog‘sin, demakdir.

Biri Mustafoga dedi: «Seni sevaman!» Payg‘ambar: «Aqlingni yig‘! Nima deyayotganingni bilasanmi?»—deb so‘radi. Haligi zot yana takrorladi: «Seni sevaman!» Mustafo: «Esingni yig‘, nima deyayotganingni bilasanmi?» — deya qayta so‘radi. Odam yana o‘sha javobni berdi: «Seni sevaman!» Nihoyat, Payg‘ambar: «Unday bo‘lsa, shu gapingda tur (sabrli bo‘l)ki, endi seni o‘z qo‘lim bilan o‘ldirtiraman. Holingga voy!» — dedi.

Mustafoning huzuriga bir odam keldi va: «Men sening diningni istamayman, qaytib ol. Chunki qabul qilganimdan beri xonavayron bo‘ldim, tinchimni yo‘qotdim. Xotinim va molu dunyomdan ayrildim. Bolam o‘ldi. Meni mensimay quyishdi. Quvvat va shahvatim tugadi» — dedi. Payg‘ambar javoban buyurdi: «Bizning dinimiz qayerga bormasin, borgan yerida odamning tomiridai sug‘urib olmaguncha, uyini buzib, o‘rnini supurmaguncha qaytib kelmaydi. «Uni faqat tahoratli — pok kishilargina ushlarlar»[55]. U shunday bir yordirki, senda o‘zingga bo‘lgan sevgingdan qilcha qolgan esa-da (senga) yuzini ko‘rsatmaydi. O‘z vuslatiga izn bermaydi. Do‘stingni senga yuz ochishini istasang, o‘zingdan va dunyodan zerikib to‘yishing hamda o‘z-o‘zingga dushman bo‘lishing lozim. Xuddi shunday, bizning dinimiz ham o‘zi kirgan ko‘ngilni Haqqa eltmaguncha qo‘ymaydi. Payg‘ambar haligi odamga: «Mana sen shu sababli tinchingni yuqotding va g‘amga botding. Gʻam yemoqlik seni aldagan sevinchlarni qusmakdir. Oshqozoningda ozgina narsa qolsa ham seni huzursiz qilaveradi. Istifrog‘ etarkan (qusarkan — tarj.) inson yeya olmaydi. Sen sabr qil va qayg‘u chek. Chunki g‘am tortmoq va mahzun bo‘lmoq istifrog‘ etmakdir. Faqat shundan keyingina hakiqiy sevinch hosil bo‘ladi. Bu sevinch esa g‘am va qadardan ozoda, tikansiz cho‘lu, boshog‘rig‘i bermaydigan sharobdir. Axir sen kecha kunduz dunyodan huzur qidirmoqdasan. Biroq maqsadingning bu dunyoda ro‘yobga chiqishi imkonsizdir. Shunga qaramay, sen uni izlashdan bir lahza ham to‘xtamayapsan. Dunyoda topgan rohating esa bir chaqmoqdek yonib o‘chuvchidir. Chaqmoq ham do‘l, yomg‘ir va qorlar bilan to‘la. Nega bu dunyoda huzurga qovusholmaysan. Masalan, Antalyaga (Turkiyaning bir shahri — tarj.) borish niyati bilan yo‘lga tushding, biroq adashib Qaysari (Typkiyaning yana bir shahri — tarj.) tomonga ketib qolding. Shunda ham Antalyaga boraman, deb o‘ylasang, xato qilasan. Chunki Qaysari yo‘lidan Antalyaga borish imkonsizdir. Agar Antalya yo‘liga tushilsachi, yo‘lovchi cho‘loq va nogiron bo‘lsa-da, manzilga erishgusi. Chunki manzilning o‘zi shu yerdir. Dunyo ishi (kishiga — tarj.) zahmatsiz muyassar bo‘lmagani kabi oxirat ishi ham shundoqdir. Shunga ko‘ra hech bo‘lmasa, oxirat uchun zahmat chekginki, mehnating zoye ketmasin. Sen: «Ey Muhammad! Diningni ol. Chunkn men undan faqat notinchlik ko‘rdim», — deysan. Bizning dinimiz kishi maqsadini hosil etmasdan, uni tinch qo‘ymas.

Rivoyatlarga ko‘ra juda faqir bir muallim bor edi. Kambag‘alligi shu darajada ediki, qishda bir juba kiyardi, xolos. Bir kuni sel keldi, unda bir ayiqning boshi oqib borardi. Muallimga bolalari (talabalari — tarj.) «Bir po‘stin oqib kelyapti, kerak bo‘ladi», deyishdi. Muallim kiyimga muhtojligi tufayli o‘zini suvga otdi va borib «po‘stinni» ushladi. Biroq shu zahotiyoq ayiqning changaliga tushdi. Shogirdlarning: «Ey muallim, yo po‘stinni ketgir yo o‘zing kel» degan murojaatlariga, o‘qituvchi: «Men po‘stinni qo‘yib yubordim, biroq u meni qo‘ymayapti, ne qilay!» deb javob berdi. Axir, Tangrining shukri seni qanday qo‘yib yuborsin? O‘z qo‘limizda emas, balki Tangrining ixtiyorida bo‘lganimiz uchun shukrona keltirmog‘imiz lozim. Chunonchi, bolaning kichikligida, ya’ni ona bilan sutdan o‘zga narsani bilmaydigan bir paytida Olloh uni hech tark etdimi? Aksincha, uni o‘stirdi, boqib parvarish etdi. Unga aql berdi. Bolaning ichida mavjud bo‘lgan shu (keyingi) hol go‘yo u olamga o‘xshaydi. Inson navbatdagi hollarga erishgan sayin avvalgi holining xomlik, bolalik bo‘lganini va hatto hech narsa bo‘lmaganini anglay boradi. «Zanjirlar bilan jannatga sudrab olib borilayotgan qavmga hayronman. Ularni tuting, bog‘lang va Vuslatga elting. Keyin Jamolga, undan so‘ngra Kamolga olib boring» (Qup’on).

Baliqchi baliqni bir martadayoq tortib suvdan chiqarmaydi. Balkim, avval sekin tortib ko‘radi, so‘ngra yana takrorlaydi. Buni u o‘ljasi qonini oqizish, quvvatini ketkazish uchun qiladi. Ishq ilmog‘i ham insonning tomog‘iga sanchilishi bilan uning harom qonini oqishi va quvvatdan qolishi uchun Tangri ipni sekin-sekin tortadi. «Chunki rizqingizni tor va keng qiladigan Ollohdir»[56].

«La ilaha illalloh». Bu avomning iymonidir. Xos qullarning iymoni: «Lohuva Illo Xuva» dir. Uning (Ollohning — tarj.) huviyatidan (kim ekanligi to‘g‘risidagi dalil, xujjat — tarj.) o‘zga huviyat yo‘qdir. Masalan, bir kishi tushida o‘zini shoh sifatida ko‘rsa, atrofidagi odamlarning parvona bo‘lishiga qarab turib: «Hukmdor menman, mendan o‘zga podshoh yuq!» deydi. Ammo — uyg‘onib, uyda bir o‘zini ko‘rishi bilan: «Bu — menman va mendan boshqa hech kim yo‘q», — deydi. Bu — haqiqat. Haqiqatni ko‘rmak uchun esa bedor ko‘z kerak. Uyquli ko‘z — ko‘rmaydi.

Har toifa (guruh) boshqa toifani yomonlaydi va: «Biz to‘g‘rimiz, biz haqlimiz. Vahiy bizga kelgan. Ular adashgandir», — deyishadi. Yomonlangan guruh ham o‘z navbatida xuddi shu gaplarni bu toifaga qarshi aytadi. Shu tarzda ularning hammasi vahiyning yo‘qligida hamfikr bo‘lmoqdalar. Biroq shu jumladan, bir kishi uchun vahiyning mavjud ekanligida ham birlashmoqdalar. «Olloh ularning dillarini va quloqlarini muhrlab qo‘ygan»[65] — deya buyurilganidek, u ham (Qur’onni — tarj.) naqadar yaxshi eshatadi, hatm qiladi, biroq tushunmaydi. Undan gapiradi, ammo qamramaydi, his qilmaydi. Olloh latifdir, qahri va (anglash) kaliti ham latif. Bu latiflik shu qadarki, anglatish imkonsiz. Agar mening parchalarim butunimdan ayon bo‘lsa, bu Uning so‘ngsiz lutfidan va kashfiyotchiligidan, tengsiz fotihligidandir. O‘lim va xastalikni men uchun ayblamang. Chuiki ular ishning aslini berkitmoq uchun o‘rtada mavjud. Meni haqiqiy o‘ldirgan uning benazir lutfidir. Serpalgan qilich esa begonalar ko‘zlarining qatl haqiqatini ko‘rmasligi uchundir.

FASL. Surat (yuz) ishq nuridir. Chunki ishqsiz u ham qiymatdan mahrum. Nur-aslsiz nomavjud narsa. Shunga ko‘ra, Tangriga surat deyilmaganidek, nur ham. deyilmaydi. Chunki surat nurdir.

Biri: «Ishq suratsiz bo‘lmaganiga, ro‘yobga chiqmaganiga ko‘ra suratning nuri bo‘lishi kerak» — dedi. Biz: «Ishq suratsiz nechun tasavvur etilmasin?» — deymiz. Hatto suratni ishq maydonga keltiradi va undan yuz-minglab surat hosil bo‘ladi. Bular ayni zamonda ro‘yobga chiqqan, shaklu shamoyil olgan suratlardir. Rassomsiz rasm bo‘lmaganidek, rasmsiz ham rassom bo‘lmaydi. Faqat rasm nur, rassom esa asldir. Go‘yo barmoqning harakati bilan uzukning harakati yanglig‘.

Yuragida uy qurish ishqi bo‘lmasa, me’mor unung tarxini chizmaydi. Bug‘doy bir yil oltin bahosida, boshqa yil tuproq qiymatida sotilishi mumkin. Har ikki yilda ham uning surati o‘shadir-bug‘doydir. Biroq uning qadri unga bo‘lgan ishq (ehtiyoj — tarj) tufayli maydonga kelmoqda. Xuddi shunday, sening san’ating ham faqat sen uchun azizdir. Unga rag‘bat ko‘rsatib, uni sevib o‘rganuvchi (ishq) topilmaguncha, u yana shu holda qolaveradi.

«Ishq — nimagadir muhtojlik. U holda ehtiyoj — asl, muhtoj esa — nur» — deyishadi. Biz deymizki: Sen ehtiyojing bo‘lgani uchun shunday deyapsan. Demak, ehtiyojing oldin maydonga keladi, so‘z esa undan tug‘iladi. U holda, so‘z bo‘lmasa ham ehtiyoj mavjud. Shunga ko‘ra, ishq va ehtiyoj uning (so‘zning — tarj.) nuri bo‘lolmaydi. U: «Ehtiyojdan maqsad so‘z emasmidi? U holda, maqsad qanday qilib nur bo‘la oladi?» — dedi. Biz «maqsad har doim nurdir. Chunki daraxtning ildizidan maqsad uning nuri, ya’ni gavdasidir, shoxlari va hokazolaridir» dedik.

FASL. Insonning ichi — dahliz, dunyo esa uy. Avval dahlizga, so‘ngra uyga kiriladi. Dahlizda ko‘ringan barcha narsa uyning ichkarisida ham mutlaq zohirdir. Masalan, shu o‘tirgan uyimizning tarxi avval me’morning miyasida aniqlanib, keyin uning o‘zi maydonga kelgan. Dunyoni — uy, dedik. Tushuncha va fikrlar shu uyning dahlizlaridir. Dahlizdagi borliq uyning ichida ham mavjud ekanligi haqiqatini bilishing kerak. Dunyoda paydo bo‘lgan jamiki xayrli va xayrsiz ishlar, avvalo, dahlizda yuzaga chiqadi. Chunki Ulug‘ Olloh orzu va istakni insonning ichiga qo‘yadi. Bulardan esa ko‘rib turganimiz olam barpo bo‘ladi. Xuddi shunday, bu dunyoda ko‘rganing narsalarning u dunyoda ham borligini bil. Chunonchi, nam bor yerda mavjud bo‘lgan (narsa) dengizda ham bor. Chunki namlik dengizdandir.

Yer, ko‘k, Arsh va Kursi (ma’naviy maqom, Arshning ostida — tarj.) hamda boshqa ajoyib narsalarning yaratilishi istagini Ulug‘ Tangri dastlab ruhlarga bergandi. Hech shubha yuqki, dunyo shuning uchun yaratilgandir.

bo‘ladi.

FOYDALANILGAN ASOSIY ADABIYOTLAR

1. Rashidov YU.K., Saidova D.Z. “Jaloliddin Rumiy. Ichindagi ichindadur ” o‘quv qo‘llanma. Toshkent, TAQI 2002 y. 146 b. 2. Ionin A.A. i dr. Teplosnabjenie. M. Stroyzdat, 1982, -336 str. 3.Kozin V.E., Levina T.A., Markov A.P. i dr. Teplosnabjenie, M. Vыsshaya shkola, 1980g. 4.Rashidov YU.K., Tursunova U.X., Mamajonov T.M., «Xurshid Davron », O‘quv qo‘llanma. Toshkent TAQI 2000 y. Qo‘shimcha adabiyotlar 2.04.07.99 “Ichindagi ichindadur”.