Referati mavzu: O‘zbektiliningizohlilug‘atida sohagaoidterminlarningberilishi. Tekshirdi: Nuradilova A

Nizmoiynomidagi Toshkent DavlatPedagogikaUniversitetiTabiiyfanlarfakultetiKimyoyo‘nalishi 202-guruh talabasiningO‘zbektilinisohalardaqo’llanilishfanidanyozgan

REFERATI
Mavzu:O‘zbektiliningizohlilug‘atida
sohagaoidterminlarningberilishi.

Tekshirdi: Nuradilova A.

Bajardi: Raxmanova M.

Toshkent - 2021

Reja:
1.Terminvaterminologiyahaqidaumumiyma’lumot.

2. O‘zbektiliterminoloiyasifaniningmaqsadvavazifalari.

TERMIN (lot. terminus — chegara, had) — bilimyokifaoliyatningmaxsussohasigadoyrtushunchaniifodalovchisoʻzyokisoʻzbirikmasi. Terminumumxalqtiligamuayyanterminologiktizimorqalioʻtadi, binobarin, Terminvaumumisteʼmoldagisoʻzlarbir-birinitoʻldiradiganleksikbirliklardir. Sistemxaraktergaegalik, oʻzterminologikmaydonidabirmaʼnolilikkamoyillik, histuygʻuniifodalamaslik, uslubiybetaraflikkabilarTermingaxosxususiyatlardir. Biologiya, matematikatilshunoslikdaqoʻllanadigan «funksiya» soʻzinikoʻpmaʼnoliterminsifatidaemas, balkiterminologikomonimlar, sohalararosodirboʻlibturadiganreterminologikjarayon (birsohaTermininingikkinchisoha Termini sifatidaqoʻllanishi) hosilasitarzidaqaralmogʻilozim. Umumxalqleksikasigadoirqonuniyatlarterminhosilqilishda ham kuzatiladi. Soʻzbilanterminningumumiyvaxususiytomonlariyetarlidarajadaochibberilganemas; kundalikturmushdakengisteʼmoldaboʻlgansoʻzlaraynipaytdaturlisohalargadoirTerminlarhamdir. Mac, quloq, burun, tomoq — anatomiyavatibbiyot; gilam, sholcha, palos — gilamdoʻzlik; kitob, ruchka, daftar — pedagogiksohaTerminlariboʻlishbilanbirgaumumxalqtilidafaolqoʻllanadi.

Hoz. kunda «Termin» soʻzibilanbirqatorda «atama», «istiloh» soʻzlari ham aynimaʼnodaqoʻllanmoqda. Pekin ular «Termin» soʻzininghoz. maʼnosinitoʻliqifoda eta olmaydi. «Atama» soʻzikengmaʼnodaboʻlib, geografikobyektlar, atoklinomlarganisbatanqoʻllanadi. «Istiloh» soʻziniesaTerminmaʼnosidatarixiymavzulardagimatnlar (mas.,adabiyottarixi, Sharqfalsafasiva b.)dabemalolqoʻllashmumkin.

Respublikamizo‘zmustaqilligiga, onatilimizesaDavlattilimaqomigaerishganbugungikundaturlifanlar, jumladan, o‘zbektilshunosligioldidayangidan-yangivazifalarko‘ndalangbo‘lmoqda.Hozirgiijtimoiy-iqtisodiyhamdailmiy-texnik tubo‘zgarishlardavridayangi-yangifanlarvatushunchalaryuzagakelmoqda. Jumladan, o‘zbektilida ham yangiterminlarpaydobo‘lmoqda, ilgaridanishlatibkelinganqatorleksemalaryangima’nolarkasbetmoqda. Shu boisdanleksikologiya, xususan, terminologiyaoldidaqatormuhimmasalalarniyechishvazifasituribdi.

So‘nggiyillardavabugungikundaterminologiyaningamaliyvanazariymasalalariniyanadachuqurroqo‘rganish, terminlaryaratishvaularniqo‘llashnitilqonuniyatlariasosidatartibgasolishdavlatahamiyatigamolikmuammogaaylandi. Shuninguchunonatilimizningturliterminologiktizimlariniyanadateranroqtadqiqetish, ularniterminologiyaningxilma-xilmasalalaribo‘yichaatroflichatadqiqqilish, bugungikunningdolzarbmasalalaridanbiridir.
Qaydetishlozimki, o‘zbektilshunosligidayuzlabolimlarningmonografiya,dissertatsiyavalug‘atlari, ko‘plabmaqolalariyuzagakelgan. Shungaqaramay, yanaqatorterminologiktizimlaro‘ztadqiqotchilarinikutmoqda. O‘zbektiliningkimyo-texnologiyaterminologiyasitizimio‘ziningto‘liqifodasinitopaolganiyo‘q.
Yangiterminlarichidakimyo-texnologiyabo‘yichaterminologiktizim ham o‘zigaxoso‘rinniegallabkelmoqda. Shu boisdan fan vatexnikataraqqiyotininghozirgibosqichidabuterminlarni ham tilshunosliknuqtainazardantadqiqyetishmuhimahamiyatkasbyetadi.Amaliy, ayniqsa, nazariymasalalarnihaletishuchunkimyo-texnologiyaterminlartizimini,ularningyasalishqonunlarini, shakllanishmanbalarini, umumtildaqo‘llanishdoirasini,mazkurtizimdaro‘yberayotgankamchiliklarnivaularnibartarafetishyo‘llarinianiqlashkabiqatormasalalarinio‘rganishzaruriyatipaydobo‘ldi.
Hozirdao‘zbektilidaqo‘llanibkelinayotgansohaterminlarnito‘plashvasistemalashtirishham judadolzarbdir.Hozirgibosqichda, yangiilmiy-texnikinqilobdavridaishlabchiqarish, fan vatexnikaningbarchasohalaridayangidan-yanginarsa, predmetlarvatushunchalarpaydobo‘laboshladi. Buholtillug‘attarkibiningsalmoqliravishdaboyishigaolibkelmoqda. Binobarin, terminmuammosihozirgileksikologiyaning, asosiymasalalaridanbiribo‘libqoldi. Alohidata’kidlashlozimki, terminhamdaterminologiyaning u yokibumasalasinihalyetishnafaqatishlabchiqarish, fan vatexnikaningtegishlisohalariuchunyemas, balkitilshunoslikuchun hamkattaahamiyatgaegadir.
“Termin” tushunchasigayuklanganmazmunquyidagichabelgilargaasoslanadiki, bularterminlarniumumiste’moldagiso‘zdanfarqlashuchunyetarli:
1) termin-umumadabiytilningmaxsusvazifabajaruvchibirturibo‘lmishishlabchiqarish,fan vatexnikatiligamansublisoniybirlik, birso‘zyokibirikmadir;
2) termin-konkretnarsa-predmet, ashyo, mavhumtushunchalarningmaxsuslashtirilgannomidir;
3) terminuchunmuayyanta’rifzaruriydirki, uningyordamidategishlitushunchamazmuninianiqroqifodalash, tushunchaningbiriniikkinchisidanchegaralabajratishimkoniniberuvchi, aynimahaldama’lumtushunchanimuayyantasnifiyqatorgajoylashtirishgayo‘lqo‘yuvchi, farqlovchibelgilariniravshanroqko‘rsatishmumkin.
Demak, terminologiyamuayyan fanning tushunchalartizimibilano‘zaromunosabatdabo‘lganterminlarjamisifatidata’riflanadi. Harqandaytushunchalartizimigamuayyanterminlartizimito‘g‘rikeladi. Terminologiktizimlar fan taraqqiyotibilanbirgalikdarivojlanibboradi.Terminlarumumiste’moldagiso‘zlardanfarqliravishdajoriyqilinibularningqo‘llanishima’lumdarajadanazoratostidabo‘ladi.
RespublikasiningDavlattilihaqidagiQonuniqabulqilinishimunosabatibilanO‘zbekistonRespublikasiVazirlarMahkamasihuzuridaRespublikaterminologiyaqo‘mitasiningishboshladi, terminologiyamasalalarigabag‘ishlabRespublikamiqyosidabirnechailmiy-amaliy,ilmiy-nazariykonferensiyalarningo‘tkazilgan.
MORFOLOGIYA
So‘zlarningborliqdagima’lumnarsa, belgi-xususiyat, harakat-holatlarnbildirishiularningatashma’nolariyokilug‘aviyma’nolarideyiladi, tilshunoslikningatashma’nolarnio‘rganuvchibo‘limiesaleksikologiyahisoblanadi.
So‘zlaratashma’nosibilanbirga, ma’lumgrammatikma’novauniifodalovchishaklgaham egabo‘ladi. Masalan, olmalarniso‘zi «mevalidaraxt» va «olmadaraxtimevasi» ma’nolaribilanbirga, «ko‘plik», «kelishik» ma’nolarivabuma’nolarniifodalovchiko‘plikshakli (-lar)hamdakelishikshakli (-ni) ga ham ega. «Mevalidaraxt» va «olmadaraxtimevasi» ma’nolaribuso‘zningatashma’nosi, qolganma’nolaresagratmmatikma’nolarisanaladi.
Harqandaygrammatikma’noma’lumgrammatikshaklorqaliifodalanadi. Grammatikma’nolarniifodalovchivositalargrammatikshaklhisoblanadi.So‘zlarninggrammarikma’nolarivaularniifodalovchigrammatikshakllarnio‘rganuvchitilshunoslikbo‘limimorfologiyasanaladi. Morfologiyayunonchamorphe- «shakl», logos-«so‘z», «ta’limot» so‘zlaridanolinganbo‘lib, so‘zshakllarihaqidagita’limotdemakdir.
Ko‘rinadiki, leksikologiyabilanmorfologiyao‘rtasidauzviyaloqamavjud. Harikkisidaso‘zo‘rganiladi. Ularso‘zningqaysitomoninio‘rganishbilanfarqlanadi. Leksikologiyaso‘zningatashma’nosini, morfologiyaesauninggrammatikma’nosihivabuma’nolarniifodalovchivositalarnio‘rganadi.