Referati topshirdi : Muhammadali Aliyev Qabul qildi : N. Mamadaliyev

---

MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI FARG'ONA FILIALI TT VA KT
FAKULTETI AKT SOHASIDA KASB TA'LIMI
YO'NALISHI 620-21-GURUH TALABASI ALIYEV
MUHAMMADALINING MA'LUMOTLAR
TUZILMASI VA ALGORITMLAR FANIDAN
TAYYORLAGAN
REFERATI
Topshirdi : Muhammadali Aliyev
Qabul qildi : N.Mamadaliyev

---

Mavzu : Ma’lumotlar turlari va tasvirlash tushunchalari .
Reja:
1. Ma’lumotlar tuzilmasi va algoritmlar faniga kirish ma’lumotlari
2. Malumotlar tuzilmasi haqida asosiy tushunchalar
3. Ma’lumot va uning xotirada tasvirlanishi
4. Ma’lumotlarni saqlash
5. Ma’lumotlar turi, ma’lumotlarning abstrakt (mavhum) turlari va
ma’lumotlar tuzilmasi
6. Xotirani adreslash
7. Ma’lumotlar tuzilmasi klassifikatsiyasi
8. Ma’lumotlar va algoritmlarni strukturalashtirish (tuzilmalashtirish)
9. Foydalanilgan manbalar
Kalit so‘zlar: Ma’lumot, axborotm, tuzilma (struktura), abstrakt

---

ma’lumot, ma’lumotlar tzuilmasi sinflari.
Коd
PRC 3.01
Nomi
Ma’lumotlar tuzilmasi va algoritmlar
ECTS krediti
6
O‘quv yili
2020-2021
Semestr
3
Maqsadi (ing.: purpose) - turli dasturlash tizimlarida loyihalash
usullari, ma’lumotlar tuzilmasini ishlab chiqish hamda algoritmlar bo’yicha
nazariy va amaliy bilimlar berish.
Vazifasi (ing.: objective) – talabalarni turli xil ma’lumotlar tuzilmalari
bilan tanishtirish, yangi tuzilmalarni ishlab chiqish va o’quv jarayonlariga
tadbiq etish usullari o’rgatishdan iboratdir.
Kurs talabalarni tuzilmalar ko’rinishida ma’lumotlarni gayta ishlash,
optimal algoritimlar ishlab chiqish va dasturlash ko’nikmalarini
takomillashtirishga yo’naltiradi.
Ushbu kurs quyidagi 3 bo’limdan iborat:
 Ma’lumotlar,
tuzilmalar, rekursiya va ob’ektga yo’naltirilgan
dasturlash
 Standart ma’lumotlar tuzilmalari kutubxonasi bilan ishlash
 Dasturiy
ta’minotni
testlash
va
tekshirish.
Ma’lumotlar
tuzilmalarini modellashtirish
Ma’lumot - bu biror bir ob’ekt, jarayon, hodisa yoki voqelikni ifodalab
(tasniflab) beruvchi belgi yoki belgilar majmuasidir.
Berilgan ma’lumot (belgi)lar qanday qiymat qabul qilishiga qarab
ma’lumotlarni bir qancha turlarga ajratish mumkin.
Ma’lumotlar tuzilmasi va algoritmlar dastur tuzish uchun zarur
bo’lgan tushunchalar sifatida qaraladi. O’rnatilgan ma’lumotlar tuzilmasi
ikkilik miqdor (kodlangan ma’lumot)lar saqlanadigan registrlar va xotira
so’zlarini ifodalab beradi. Qurilmani loyihalash uchun ishlab chiqilgan
algoritm – bu elektron mantiqiy qurilmalarda qat’iy amalga oshiriladigan
qoidalar bo’lib, xotirada saqlangan ma’lumot bajarilishi lozim bo’lgan
komanda sifatida bo’ladi.
Dasturlash – bu nafaqat aqliy faoliyatni avtomatlashtirish, balki, ilmiy
tadqiqot predmeti hisoblanadi.

---

Qandaydir amaliy masalani yechish uchun dastur tuzish jarayoni
quyidagi bir nechta bosqichlardan tashkil topgan:
1. Masalaning qo’yilishi (qo’yilgan masalaga texnik topshiriqni ishlab
chiqish);
2. Rasmiylashtirish – formallashtirish (masalaning matematik
qo’yilishi);
3. Masalani yechish usulini tanlash (yoki ishlab chiqish);
4. Algoritmni ishlab chiqish (algoritmlash);
5. Dastur tuzish (dasturlash);
6. Dasturni testlash va otladka qilish;
7. Natijalarni hisoblash va qayta ishlash hamda dasturni
hujjatlashtirish (foydalanuvchi yo’riqnomasini ishlab chiqish).
Dasturlash jarayonini quyidagicha sxema orqali iqodalash mumkin:
Matematik
model
Ma’lumotlarning
abstrakt turlari
Ma’lumot
tuzilmasi
Norasmiy
algoritm
Psevdo tildagi
dastur
C++ tilidagi
dastur
Birinchi bosqichda qo’yilgan masalaga matematik model tuziladi,
buning uchun mos matematik model tadbiq qilinadi (masalan, graflar
nazariyasiga o’xshash).
Keyingi bosqichda umumlashgan psevdo til - oddiy operatorlar va –
S++ tilidagi konstruktsiyalar aralashmasi yordamida algoritm yoziladi.
Ushbu bosqichni norasmiy (formal bo’lmagan) operatorlarni
almashtirish bilan davom ettiramiz.
Dasturlashning uchinchi bosqichida ma’lumotlarning har bir abstrakt
turining tadbiqi ta’minlanadi va ushbu turdagi ma’lumotlar ustida
bajariladigan turli xil operatorlar uchun protseduralar ishlab chiqiladi. Bu
bosqichda barcha psevlo tilda yozilgan operatorlar C++ tilidagi kod bilan
almashtiriladi. Bosqichning natijasi ishlaydigan dastur bilan yakunlanadi.
Ma’lumot va uning xotirada tasvirlanishi
Hisoblash mashinalari yordamida har qanday masalani yechish
ma’lumotlarni xotiraga yozish, xotiradan o’qish va uni qayta ishlashni
hisobga olgan holda bajariladi.
Nazariy jihatdan ma’lumot noaniqliklarni aniqlovchi vosita sifatida
qaraladi. Faraz qilaylik, biror bir tizimning N ta mumkin bo’lgan holati

---

mavjud bo’lsin, har bir holat paydo bo’lishi mustaqil P ehtimolga ega
bo’lsin. U holda bu tizimning noaniqligi quyidagi ko’rinishda aniqlanadi:
∑=(P(i)*log
2
P(i))
Tizimning noaniqligini o’lchash uchun bit deb ataluvchi maxsus birlik
qabul qilingan. Bit hech bo’lmaganda ikkita mumkin bo’lgan holatga
bog’liq noaniqlik (yoki ma’lumot)ning o’lchovi hisoblanadi, masalan rost-
yolg’on yoki bor-yo’q holatlar. Bit noaniqlik va axborotning o’lchovi sifatida
qo’llaniladi, ya’ni olingan axborotlar soni axborotlarni olish natijasida
yo’qotilgan noaniqliklar soniga teng.
Ma’lumotlarni saqlash
Kompyuterda eslab qoluvchi qurilmalarni asosiy uchta ko’rinishi
mavjud: o’ta tezkor, tezkor va tashqi xotira. Odatda o’ta tezkor xotira
registrlardan tashkil topgan bo’ladi. Registrlar ma’lumotlarni vaqtincha
saqlab turish va akslantirish uchun qo’llaniladi.
Juda muhim registrlardan ba’zilari komp’yuterning markaziy
protsessorida joylashgan. Markaziy protsessor arifmetik amallarning
argumentlari (ya’ni operandlar) joylashadigan (vaqtincha saqlanadigan)
registrlardan tashkil topgan. Registrga yuborilagan ma’lumotlarni qo’shish,
ayirish, ko’paytirish va bo’lish amallar juda murakkab mantiqiy sxema
orqali bajariladi. Bundan tashqari, registrlarda boshqaruv ketma-ketligini
to’g’ri bajarilishini tekshirish zaruriyatidan kelib chiqqan holda alohida
bitlarda tahlil qilinadi. Arifmetik amallardagi operandlar va natijalarni
vaqtincha saqlashdan tashqari, registrlar dastur komandalarini va keyingi
bajariladigan
komandaning
tartib
raqami
haqidagi
boshqaruv
ma’lumotlarini ham vaqtincha saqlash vazifasini bajaradi.