Reja: Abu Ali ibn Sinoning hayoti va

KASALLARGA TASHXIS QO‘YISH
Ibn Sino kasallarga tashxis q o ‘yish, ya’ni uni aniqlashga ju d a katta ahamiyat bergan. Uning ta ’kidlashicha, bem orning kasaliga to ‘g‘ri tashxis qo‘yish davolashning birinchi garovidir. Kasallarga tashxis qo‘yishda Ibn Sino o ‘sha vaqtda m a’lum b o ‘lgan ham m a usullardan foydalangan. 0 ‘rta asr Sharq tibbiyotida tashxis qo‘yishning bir qancha usullari qo‘llanilgan. Shulardan eng asosiysi tom irni ushlab ko‘rib, tekshirish hisoblangan. Bu usulni Ibn Sino ju d a m ukam m al bilgan.Ibn Sino tom ir urishini tekshirish usulini bayon qilishda dastlab sog‘ odam da tom ir urishini o ‘zgartiradigan om illarga to ‘xtaladi. Buni bilish va hisobga olish har bir tabib uchun birinchi galdagi vazifa ekanligini ta ’kidlaydi. Bunda tom ir urishini aw al m o‘tadil mizojli sog‘lom kishida sinab ko‘rish kerak, deb uqtiradi.Ibn Sino sog‘ odam da to m ir urishini o ‘zgartiruvchi om illardan quyidagilarni ko‘rsatgan: har xil hayajonli holatlar (q o ‘rquv, g‘azab, g‘am ginlik yoki kuchli shodlik, lazzatlanish) jism oniy harakat, jins, yosh, iqlim , ob-havo, havo harorati, uyqusizlik, qorin ochligi yoki o ‘ta to ‘yish, ichimliklar va h.k. Shu yerda Ibn Sino yuqorida sanab o'tilgan om illarning har biri tom irda qanday o ‘zgarish paydo qilishini batafsil ko‘rsatib o ‘tgan. C hunonchi uning yozishicha, g‘azab tom ir urishini katta, juda baland, tez va ketm a-ket qiladi. Lazzatlanish esa tom ir urishini sekin va siyrak qiladi. Q o‘rquvda tom ir urishi tez, qaltiroq, notekis va tartibsiz b o ia d i: jism oniy m ehnat vaqtida tom ir urishi tez va kuchli b o ‘ladi. Bahorda tom ir urishi har taraflam a m o‘tadil va kuchda ortiq bo‘ladi. Qishda tom ir urishi siyrak, sekin va zaifroq bo‘ladi. Kuzda tom ir urishi notekis va biroz sekin b o ‘ladi. Ibn Sino tom ir urishiga quyidagicha ta ’rif bergan: "Tom ir urishi tom irning siqilishi va kengayishidan hosil b o ‘ladigan holatdir. H ar bir siqilish va har kengayishing oxirida tinish (pauza) b o ‘ladi". D em ak, Ibn Sinoning ko'rsatishicha tom ir urishi ikki harakat (kengayish va siqilish) va ikki tinishdan tashkil topadi. T om ir kengayishini barm oq uchi bilan sezish oson, lekin uning siqilishini bilib b o ‘lmaydi. Ibn Sinoning fikricha, tom ir urishidagi siqilish va kengayish harakati, qonning yurakdan itarilib kelishi yoki yurakka tom on tortilishi natijasi bo'lm ay, tom irning o ‘z jism idagi kengayish va siqilish natijasidir Ibn Sinoning yozishicha tom ir urishini tekshirishda uning quyidagi 10 ta belgisi aniqlanadi: 1) tom irning kengayish darajasi; 2) tom irni tekshiruvchi kishining barm og‘iga urilish kuchi; 3) har bir tom ir urishi h arak atin in g davom etish davri; 4) to m ir u rish in in g q attiq yoki y u m s h o q lig i; 5) to m ir n in g t o ‘la lig i y o k i b o ‘sh lig i; 6) to m ir tekshirilayotgan joyning harorati; 7) tinish (pauza)ning davomliligi; 8) to m ir urishining tekisligi yoki notekisligi; 9) notekislikda tartib borligi yoki yo‘qligi; 10) to m ir urishining vazni. T om ir urishini Ibn Sino 3 o ‘lchovga b o ‘lgan. Bular: tom ir urishining kengligi, uzunligi va chuqurligi. B ulardan tashqari Ibn Sino yana "chuvalchangsim on, chum olisim on, arrasim on, sichqon dum isim on urishlar va yetiluvchi, zich, siyrak, sust, g‘ovak, deb ataluvchi tinishlar" bo‘ladi, deb yozgan. Bunday xil tom ir urishlar va tinishlar hozirgi zamonning yuksak darajada rivojlangan klinik tibbiyotiga ham m a’lum emas. A ftidan, Ibn Sino bu xil tom ir urishlar va tinishlar haqidagi m a’lum otlarni qadimgi Xitoy tibbiyoti m anbalaridan olgan b o ‘lsa kerak. Tibbiyotda tom ir urishini tekshirish usulini ishlab chiqqan qadim gi Xitoy tabiblari ju d a ko‘p xil urishlar va tinishlar b o ‘lishini ko‘rsatgan edilar. M asalan, tom ir urushini tekshirishga asos solgan qadim gi Xitoy hakim laridan biri Van Shu H e 24 xil tom ir urishi b o ‘lishini ko'rsatgan edi. Ibn Sino shu Van Shu H e m a’lum otiga asoslangan bo'lsa kerak. Bu m a’lum otlardan keyin Ibn Sino turli kasallik holatlarida tom ir urishining o ‘zgarishi m asalasiga o ‘tadi. Bunda dastlab har xil mizojdagi kishilarda to m ir urishi qanday b o 'lish in i k o ‘rsatadi. Ibn Sinoning yozishicha, issiq m izojli kishilarda tom ir urishi katta va yuqori bo'ladi. Sovuq mizojli kishilarda tom ir sekin va siyrak uradi. H o ‘l mizojda tom ir urishi to ‘lqinsim on va keng b o ‘ladi. Q uruq mizoj tom ir urishini to r va kichik qiladi. Ibn Sino quyidagi kasallik holatlarida to m ir uirishining qanday o'zgarishini ko‘rsatgan: h ar xil isitm alar, letargus, yom on xiltlarning ko'payib ketishi, m e’dada yom on xilt paydo b o ‘lishi, ozib ketish, uyqusizlik, b o ‘hron, m ushaklarning taranglashishi, ovqatning yom on hazm b o ‘lishi, q u w atn in g sustlashishi, qon yopishqoqligining oshishi, asab buzilishi va h.k.Ibn Sinoning ko‘rsatishicha tom ir urishini tananing va q o ‘l-
oyoqning h ar b ir n u qtasida tekshirish m um kin lekin, k o ‘proq bilak tom iri tek sh irilad i. Ib n S in o n in g y o zish ich a, b u n in g u ch afzalligi bor. B irinchidan bilak tom irini topish oson. Ikkinchidan kasallar, (ayniqsa ayollar) uni ko‘rsatishdan tortinm aydilar. U chinchidan, u yurakka yaqin joylashgan b o ‘lganligi uchun aniqroq belgi beradi. Ibn Sinoning ta ’kidlashicha tom iri tekshirilayotgan kishi har xil hayajonli holatlardan va jism oniy harakatlardan xoli b o ‘lishi lozim U rnum an, bem or kasallikdan tashqari to m ir urishini o ‘zgartiruvchi ham m a holatlardan xoli b o ‘lishi zarur. Shundagina uning tom iri qanday kasallikdan o ‘zgarganligini aniqlash m um kin. Ibn Sino tom irni tekshirib, kasallikni aniqlashda o ‘ziga xos ruhiy hayajonli sinash usulidan ham foydalangan. Bu usulda tabib bem orning tom irini ushlab turib, uning ruhiy holatiga turli usullar bilan ta ’sir qiladi, va bem orning tom ir urishidagi o ‘zgarishga qarab, uning kasalligini anqlaydi. Ibn Sino Juijon hukmdori M anuchehm ing sevgi dardiga mubtalo b o ‘lgan jiyanining "kasali”ni aniqlashda shu usuldan foydalangan edi. Sharq tibbiyotida tom ir urishini tekshirishdan keyin ikkinchi o ‘rinda tananing chiqindilarini tekshirish turgan. Ibn Sino bu tekshirish usullarini ham m uhim ekanligini ta ’kidlagan. Bu yerda ham chiqindilarni su n ’iy ravishda o ‘zgartiruvchi om illar b o ‘lm asligi kerak. M asalan, siydigi tekshiriladigan bem or erta bilan suv, choy ichm asligi, ovqat yemasligi, b iro r dori va siydikka rang beruvchi narsa qabul qilm asligi zarur, shuningdek, bem or safro va shilliqni haydovchi narsalar ham iste’mol qilmasligi lozim. K ayf beruvchi ichim lik ham ichm asin.Siydikni tekshirishda uning rangi, tiniqligi, quyuq-suyuqligi, ko‘p yoki ozligi, hidi, qanday ch o ‘km a berishi aniqlanadi. Tekshirish uchun faqat ertalabki siydik olinadi. U bir soatdan ortiq turib qolmasligi kerak. Ibn Sino o ‘sha vaqtdayoq hozirgi klinikalarda q o ‘llaniladigan b a’zi bir tashxis usullaridan ham foydalangan. M asalan, tukillatib ko‘rish (p e rk u ssiy a), esh itib k o ‘rish (a u sk u lta tsiy a ), p ay p aslab k o ‘rish (palpatsiya) usullarini ishlatgan. Ibn Sino ishlatgan bu usullar u vaqtda hozirgidek takom illashgan b o ‘lmasa ham , har holda ko‘krak va qorin bo‘shlig‘ida joylashgan a’zolaming kasalliklarini aniqlashda yordam bergan. Ibn Sino perkussiya usuli haqida bunday deb yozgan: tukillatib ko‘rish yordam i bilan m eshsim on istisqo (assit) bilan nog‘orasim on istisqo (m eteorizm ) o'rtasidagi farq aniqlanadi.Auskultatsiya haqida Ibn Sino yozadi: "Eshitib ko‘rish orqali a’zolardan chiqadigan tovushlarni tekshirib, uning holati aniqlanadi. M asalan, ichdklarning quldirashi ularda havo dam b o ‘lib qolganini ko'rsatadi. Bu esa ovqat yom on hazm b o ‘lganining nishonidir".Ibn Sino b undan m ing yil m uqaddam q o ‘llagan bu diagnostik tekshirish usullari hozirgi zam on klinikalarida ishlatiladigan perkussiya, auskultatsiya va palpatsiya usullaridan juda oz farq qiladi. Ibn Sino tashxis qo‘yishda har bir a ’zoning holatiga va uning o ‘z funksiyasini qanday darajada bajarishiga qarab, xulosa chiqarish kerakligini ta ’kidlagan. Masalan, u miya haqida sezgi va erkin (ixtiyoriy) harakatlaming darajasiga, hisning va fikrlashning qanchalik aniqligiga, falajning bor yoki yo'qligiga qarab, yurak haqida tom ir urishiga, nafas olishning oson yoki qiyinligiga qarab, jigar haqida najas va siydikning tusiga qarab, xulosa chiqarish kerakligini alohida ta ’kidlagan.Tabib bem ordagi og‘riqqa va uning xillariga, shishgan a ’zoning vaziyatiga ham aham iyat berishini ta ’kidlagan. Eng m uhim belgilardan biri a’zo o ‘z funksiyasini qanday bajarayotganligidir. Faoliyat pasayishi yoki butunlay yo‘qolishi m um kin. M asalan, falajda faoliyat butunlay yo'qoladi. Tabib kasalga tashxis qo'yishda bunga alohida ahamiyat
berishi zarur.