Reja: Atmosferaning gaz tarkibi va ahamiyati

---

Atmosfera havosi va inson
Reja:
1. Atmosferaning gaz tarkibi va ahamiyati
2. Atmosferani ifloslantiruvchi manbalar
3. Atmosferani tabiiy tozalanishi va chora tadbirlar

---

Atmosfera haqida tushuncha
. Atmosfera – tirik
jonzotlar va inson hayoti uchun zarur bo'lgan tabiiy muhit
va er qobig'ining muhim komponentidir. Atmosfera
georafik qobiqning paydo bo'lishi, rivojlanishi va hozirgi
holatida juda katta ahamiyatga ega. Tirik mavjudotlar
o'zining butun evolyusion rivojlanish jarayonida Yer
atmosferasi havosining tabiiy tarkibiga moslashgan bo'lib,
huddi ana shu tabiiy tarkib organizm uchun eng optimal
hisoblanadi. Atmosfera erning himoya qatlami hisoblanadi,
u barcha tirik organizmlarni zararli kosmik nurlardan,
samodan tushadigan meteoritlarning zarrachalaridan
himoya qilib turadi. Sayyoramiz yuzasidagi issiqlikni
saqlaydi. Agarda havo qobig'i bo'lmaganida edi, er yuzida
kunduzi +100
0 
C va kechqurun -100
0
C harorat kuzatilgan
bo'lar edi. Hozirgi vaqtda Yer yuzasining o'rtacha havo
harorati +14
0
C ga teng.
Quyoshdan fazoga juda katta miqdorda issiqlik
energiyasi tarqalib turadi. Yer yuzasida yuzasining har 1
km2 maydoniga 2500000 ot kuchiga teng energiya tushadi.
Quyosh energiyasi atmosferaning yuqori qatlamlarida
yutilib, Yer yuzasiga juda oz miqdorda etib keladi. Unda
bulutlar paydo bo'ladi, yomg'ir, qor bunyodga keladi,
shamol hosil bo'ladi, shuningdek erga namlik berib, tovush

---

o'tkazadi va hayotbaxsh kislorod manbai hisoblanadi.
Atmosfera qobig'i quyidagi qatlamlarga bo'linadi:
1. Troposfera – er sirtida 0-15 km gacha,
stratosfera – 15-50 km gacha, mezosfera – 50-80 km
gacha, termosfera – 80-800 km gacha, ekzosfera – 800-
1000 km dan yuqori. Atmosferaning gaz tarkibi deyarli
doimiy bo'ladi: asosan azot-78,09%, kislorod-20,95%, argon
-0,93%, karbonat angidrid-0,03% mavjud. Shu bilan birga
yana inert gazlar: geliy, neon, ksenon, vodorod, kripton,
metan, ammiak, yod, radon gazlar va havoda doim 3-4 %
suv bug'lari, changlar bo'ladi. Atmosferani tashkil etgan
havo zichlikka ega. Bosim yuqoriga ko'tarilgan sari
gazlarning zichligi kamayib boradi. Havo qobig'i o'z og'irligi
bilan bizni va atmosferadagi barcha narsalarni bosib turadi.
Yer atmosferasi qobig'ining taxminiy massasi 5,9 . 1015
tonnani tashkil etadi. Atmosferada sodir bo'ladigan fizik,
kimyoviy va biologik o'zgarishlar tirik organizmlarga o'z
ta'sirini ko'rsatadi. So'nggi yillarda inson ta'sirining
kuchayishi natijasida gazlar muvozanatining o'zgarishi
kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdorining
o'zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi
aniqlangan. Atmosferaning ifloslanishi deganda havoga
zaharli birikmalarning qo'shilishi natijasida uning fizik va

---

kimyoviy xususiyatlarini o'zgarishi tushuniladi. Insoniyatga
qolaversa, barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan
atmosfera havosini hozir asosan ikki manba: tabiiy omillar
va inson faoliyatining mahsuli – antropogen (sun'iy)
manba ifloslantiradi. Tabiiy omillarga: kosmik changlar,
vulqonlarning otilishidan, tog' jinslarining emirilishi va
tuproqning nurashidan vujudga kelgan moddalar, o'simlik
va hayvon qoldiqlari, o'rmon va dashtdagi yong'in, dengiz
suvining mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari
kabilarni misol qilib ko'rsatish mumkin. 
Atmosferaning
sun'iy
ifloslanishiga:
avtomobil
transporti birinchi o'rinni (40%), energetika sanoati
ikkinchi o'rinni (20%), korxona va tashkilot ishlab chiqarishi
uchinchi o'rinni (14%), qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishi,
maishiy kommunal xo'jaligi va boshqalar zimmasiga
ifloslanishning (26%) to'g'ri keladi. Hozirda er kurrasida
xo'jalik faoliyati bilan bog'liq holda atmosferaga har yili
500 mln.tonna oltingugurt gazi, sulfat oksidi, azot oksidi,
6,5-7 mlrd. t. karbonat angidrid chiqarilmoqda. Shuningdek
atmosferaning
ifloslanishida
va
ko'plab
kislorodni
sarflanishida samolyotlarning ham roli katta. Birgina
reaktiv samolyot 8 soat ichida Amerikadan Yevropaga
uchib o'tganda 50-100 tonnagacha kislorod yoqadi, ya'ni

---

buni 100 ming gektar o'rmonzor bir kunda chiqarib beradi,
bir kosmik kemaning fazoga chiqishi uchun 16 km
radiusida ozon qatlami emiriladi. Atmosfera havosining
ifloslanishida qishloq xo'jalik ishlab chiqarishining ham
hissasi bor, bunda parrandachilik va chorvachilik
komplekslari, go'sht kombinatlari, kimyoviy o'g'itlar, zararli
ximikatlar
ko'proq
ta'sir
etadi.
Bulardan
tashqari
kanalizatsiya shaxobchalaridan, avtomobil g'ildiraklaridan,
oyoq kiyimidan, oshxonalardan va boshqalardan chiqqan
chang, gazlar, hidlar ham atmosferani ifloslaydi.
Issiqlik elektr stansiyalari orqali olinadigan elektr
quvvati asosan ko'mir, mazut, gaz kabi yoqilg'ilar
yonishining hosilasidir. Masalan, 1kvt/ soat elektr quvvati
olish uchun 290-350 gr ko'mir kerak bo'ladi. Tabiiyki,
toshko'mirning yonishi patijasida uchuvchi chang, qurum,
kul paydo bo'ladi. Bu murakkab aralashmalar zaharli gazlar
bilan birga atmosfera havosiga tushadi.
Toshko'mir tarkibidagi oltingurgut yonish jarayonida
sulfidangidridlarga aylanadi, u esa o'z navbatida, havo
havzasiga tushib uni ifloslantiradi. Moddalar yonishidan
hosil bo'lgan yuqori darajali harorat- alanga atrofida
havodagi tajovuzkor azot oksidiga aylanadi.

---

Atmosfera havosida uchib chiqadigan is gazi va
uglevodorodlar salmog'i yoqilg'i (ko'mir) yoqilayotgan
jarayonga bog'liq bo'ladi.toshko'mir qanchalik to'la-to'kis
yonsa, chiqindi moddalar shunchalik kam bo'ladi.
Ma'lumotlarga qaraganda, 1000 mvt kuchga ega bo'lgan
issiqlik elektr stansiyalari yil davomida 3800 tonna turli
tarkibli zaharli chiqindilarni atmosferaga chiqarib tashlaydi.
Shuningdek 1 tonna toshko'mir 83,4 kg oltingurgut oksidini,
44,1 kg azot oksidini, 374 kg changni,1,1 kg is gazini, 0,4
kg uglevodorodlarni va 0,01 kg aldegidlarni ajratadi.
Ma'lumki, issiqlik quvvatini olish uchun juda ko'p miqdorda
toshko'mir yoqiladi, buning natijasida zaharli SO
2
gazi
ajralib chiqadi. Toshko'mir o'zining tarkibida tabiiy holdagi
har-xil oltingurgut birikmalarini saqlaydi. Jumladan,
Kuznesk ko'miri tarkibida 0,4%, Donesk ko'mirida 1,7-3,7%,
Kizel ko'mirida 5,1% oltingurgut unsuri bor. Bu ko'mirlar
qaerda va qancha miqdorda yoqilishidan qat'iy nazar,
atmosfera havosini sul'fit angidridi bilan zararlaydi.
Masalan, 1 tonna qo'rg'oshin eritilsa- 8,8 tonna rux eritilsa-
0,88 tonna sulfit angidridi ajralib chiqadi.

---

Atmosfera Havosining tabiiy tozalanishi. Insoniyatni,
shu jumladan, butun jonivorlarni o'z bag'riga olgan tabiatni
har qanday zararli modda haddan ziyod kyib ketmasa,
tabiiy jarayonlar ta'sirida zararli omillar o'z-o'zidan
zararsizlanishi mumkin. Masalan, tuproqqa solinadigan
go'ng 3-6 oy mobaynida bakteriyalar, tabiiy ta'sirlar
yordamida noorganik moddalarga aylanadi,infeksiyalar
qiriladi, natijada odam organizmigazarar etkazmaydigan
holatga keladi. Shuning dek atmosfera havosiga chiqarib
tashlanadigan gazsimon, bug'simon moddalar yoki
changlar oz miqdorda o'tishi bilan o'z-o'zidan zaharlanishi
mumkin. O'z-o'zicha zaharlanish atmosfera havosida
kechadigan doimiy tabiiy, kimyoviy jarayonlar ta'sirida yuz
beradi.
Umuman
atmosfera
havosining
o'z-o'zicha
tozalanish xususiyati juda sekin kechadi, unga tushadigan
zararli iflosliklar salmog'i esa ortib boradi. Atmosfera
havosini tozalanishida yog'inlar asosiy rol o'ynaydi. Havo
tarkibidagi zararli omillar qor va yomg'ir yuvib ketadi.
Yog'ingarchilik qancha ko'p bo'lsa, havo tarkibi shuncha
ko'p
tozalanadi.
Havoni
tozalashda
dov-daraxtlar,
qolaversa butun o'simliklar olamining ahamiyati kattadir.
Masalan daraxt barglari chang zarralarini ko'p miqdorda

---

ushlab qoladi, zararli gazlarni o'ziga singdirib oladi. Daraxt
barglari havodan CO2 gazini fotosintez reaksiyalari
vositasida olib, havoga toza oksigenni chiqarishda katta
rol o'ynaydi. Havoning iflosliklardan tozalanishida suv
havzalarining roli ham bor. Okean va dengiz suvlari
ayniqsa ekvador mintaqalarida zararli moddalar xuddi
nasosdek tortib havoni tozalashda yordam beradi.ilmiy
tadqiqotlar shuni ko'rsatdiki, katta daryolar - Volga, Angara,
YEnisey vaboshqa daryolar havodan sulfit angidridridni,
azot oksidini o'ziga singdirib, havoni tozalashda yordam
beradi. Shuni aytish kerakki, atmosfera havosi tarkibidagi
zararli chiqindilar hamda gazlar kamayishida faol
qatnashgan yog'in suvlar suv havzalarini ma'lum darajada
ifloslantiradi.
Atmosferani muhofaza qilish chora tadbirlari. Yuqoridagi
ma'lumotlardan ko'rinib turibdiki atmosfera havosi inson
hayoti, qolaversa tabiatdagi muvozanat uchun katta
ahamiyat kasb etadi. Shu bois atmosfera havosini
muhofaza qilish chora-tadbirlaridan ustivori – bu ekologik
ta'lim-tarbiya ishlarini olib borishdir, chunki atmosfera
havosining
ifloslanishi
natijasida
sodir
bo'ladigan
o'zgarishlarni to'liq anglay olgan inson to'g'ri va atroflicha

---

xulosa chiqara oladi.
Havo ifloslanishini oldini olish va kamaytirishning
turli yo'llari mavjud. Korxonalarda tozalash qurilmalari
o'rnatiladi, zararli korxonalar shahar chekkasiga chiqariladi,
ayniqsa chiqindisiz texnologiyaga o'tish, shuningdek
transport
harakatini
tartibga
solish
metro,
elektr
transportini rivojlantirish, yoqilg'i sifatini yaxshilash,
ekologik toza transport vositalarini yaratish havoning
ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega, shu
bilan bir qatorda sanoat korxonalari, shahar, dam olish
zonalari
atroflarini
ko'kalamzorlashtirib
atmosfera
havosidagi muvozanatga erishish mumkin.

---

Foydalanilgan adabiyotlar
1. Зиёмухамедов Б. – Экология ва маънавият.
Тошкент, «Чинор»ЭНК, 1997
2. Золотарев Э.Л. – Охрана природы и улучшение
окружающей среды. Ташкент, 1975
3. Қодиров Э.В. ва бошқ. – Табиий муҳитни
муҳофазалашнинг геоэкологик асослари. Тошкент.
«Ўзбекистон», 1999
4. Куклев Ю.И. – Физическая экология. М. «Высшая
школа»,
1979