Режа: Аудитнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши

Аудиторлик ҳисоботи ва аудиторлик хулосаси учун жавобгарлик. «Аудиторлик фаолияти тўғрисида»ги қонунга мувофиқ аудиторлик текширувини ўтказмай тузилган ёхуд аудиторлик текшируви натижалари бўйича тузилсада, лекин аудиторлик текшируви давомида аудитор (аудиторлар) томонидан олинган ва ўрганилган хўжалик юритувчи субъект ҳужжатлари мазмунига мувофиқ бўлмаган аудиторлик ҳисоботи ва аудиторлик хулосаси қасддан сохта тузилган ҳисобланади.
Аудиторлик ҳисоботи ва аудиторлик хулосаси қасддан сохта тузилганлиги аудиторлик фаолиятини амалга оширишга доир лицензиянинг амал қилишини белгиланган тартибда тугатишга, шунингдек айбдор шахслар қонунда назарда тутилган жавобгарликка тортилишига сабаб бўлади.


13-МОДУЛ: ХОРИЖДА АУДИТОРЛИК ФАОЛИЯТИ


РЕЖА:
1. Хорижда аудиторлик фаолиятининг шаклланиши.
2. Хориждаги аудиторлар ва аудиторлик фирмалари.
3. Аудитнинг халқаро стандартлари.
4. Мустақил аудиторларнинг халқаро ташкилотлари.
5. Ички аудиторларнинг профессионал ташкилотлари.


1. Хорижда аудиторлик фаолиятининг шаклланиши.
Бозор иқтисодиёти тараққий этган Европа ва Америка мамлакатларида аудиторлик фаолияти кўп асрлик тажрибага эга. Аудит ривожланган ҳуқуқий иқтисодиёт ва замонавий ҳуқуқий жамият сифатида айнан Европада шаклланган (унинг тарихи жуда катта бўлиб, алоҳида тадқиқот обьекти бўлиши мумкин).
Аудитнинг халқаро назарияси ва амалиёти рақобатли кураш шароитида юзага келган. Халқаро амалиётда буларнинг барчаси ушбу материалларни тегишли тадқиқотлар ва кенг оммавий муҳокамалар билан бирга олиб борилган. Натижада, ҳозирги даврга келиб аудитнинг мустаҳкам халқаро ҳуқуқий асоси яратилди, уни ташкил этишнинг батафсил шакллари ишлаб чиқилди, аудиторлар учун кенг кўламдаги услубий материаллар нашр қилинмоқда ва доимий равишда тўлдириб борилмоқда. Уларда аудиторлик фаолиятининг асосий тушунчалари, терминлари ва категориялари таърифланган ва туркумланган.
Республикамиздаги аудиторлик ташкилотларининг тўп-ланган тажрибаларини ўрганиш шуни кўрсатмоқдаки, у аниқ яққол ифодаланган миллий хусусиятларга эга. Шу билан бирга, хорижий манбалардаги қоидалар Ўзбекистонда аудиторлик фаолиятининг барпо бўлиши ва ривожлантирилиши учун фойдали ҳамда қизиқарли эканлигини таъкидлаш жоиздир. Чунончи, бизнинг республикамизда ҳам халқаро тажрибани ҳисобга олган ҳолда Ўзбекистон Республикаси Молия Вазирлиги томонидан 1999-2003 йилларда 18 та аудиторлик фаолияти миллий стандарти (АФМС) ишлаб чиқилди ва Адлия Вазирлигида рўйхатдан ўтказилиб, аудиторлик амалиётида қўлла-нилмоқда ҳамда уларни ишлаб чиқиш давом этмоқда.
Хорижий муаллифлар 10, 12, 14 аудитнинг даставвал ғарбда ҳам фақат бухгалтерия ҳужжатлари ва ҳисоботларини текшириш ва тасдиқлашдан иборат фаолият сифатида шаклланганлигини тан оладилар. Аудиторлар асосан дастлабки ҳужжатларни, бухгалтерия ҳисоби регистрларини, ҳамда улар асосида тузилган молиявий ҳисоботларни текширган ва тасдиқлаган (ёки тасдиқламаган). Масалан, Рой Додж «… аудиторлик фаолияти сўнгги 25 йилда уч эволюцион босқични босиб ўтган: биринчи – тасдиқловчи аудит; иккинчи – системали йўналтирилган аудит; ва ниҳоят, сўнггиси, учинчиси – рискка (аудитор таваккалчилигининг хавф-хатари – Д.Р.) асосланган аудит. Сўнгги икки босқич биздан китобдан бош кўтариш ва диққат-эътиборни бизнеснинг ўзига қаратишни талаб қилади» деб таъкидлаган.
Демак, кейинчалик аудиторлик фаолияти маълум бир тизимга солинган (аниқ мақсадга йўналтирилган). Бунда амалиётдаги профессионал-аудиторлар бухгалтерия ҳужжатлари ва ёзувларини тузувчи ҳамда қўлловчи кишилар орасидаги (ўз мижозлари бизнесининг ташкилотчилари ва ижрочилари ўр-тасидаги) муносабатларни анча ўргана бошлаганлар. Улар хатоларнинг олдини олиш мақсадида ҳар бир мижоз-корхона бошқарув тизимининг ва биринчи навбатда ички назорат тизими, хусусан, ички аудитнинг самарадорлигини оширишга асосий эътиборни қарата бошладилар.
Агар мижоз-корхонадаги ички назорат маълум даражада бўш бўлса, агар у бутун текшириладиган давр учун ҳисоботдаги кўплаб хатолар ва ноаниқликларни бартараф этишга ёрдам бермаса, у ҳолда амалиётчи аудиторлар системали йў-налтирилган аудит принципларига риоя қилган ҳолда кўрсатилган камчиликларни тугатиш бўйича мижозга кенг кўлам-даги тавсиялар бериб, унга конструктив ёрдам кўрсатади. Бу эса ҳисобнинг аниқлиги ва ҳисобот маълумотларининг ишончлилигига ижобий таъсир кўрсатади. Шундай қилиб, аудиторлик фаолиятига системали ёндашув аудит сифатининг кафолатига айланган.
Ва ниҳоят, замонавий аудит, асосан халқаро амалиётда – риск (таваккалчилик)ка асосланган аудит вужудга келган. Бу нафақат тасдиқловчи аудитнинг, балки мақсадли-системали аудитнинг ҳам, аммо кўпроқ статистик ёки ностатистик танлаб текширишга асосланган жараёндир. Бизнинг республикамизда аудиторлик фаолиятига статистик усулларни тадбиқ қилиш, аниқроғи аудиторлик статистикасини фан тармоғи сифатида шакллантиришга илмий негиз мавжуд 32 ва уни ривожлантириш истиқболга эга.
Јарб мамлакатларида, масалан, АҚШда, бухгалтерия ҳи-собининг умумқабул қилинган принциплари – БХУП – (GAAP – GenerallyAcceptedAccountingPrinciples) тизимига риоя қилиш барча бухгалтерлар ва аудиторлар учун мажбурий ҳисобланади. АҚШ нинг ўзида бухгалтерия ҳисоби стандартлари узоқ вақт оммавий муҳокама қилинганидан сўнг, мустақил кенгаш – FinancialAccoun-tingStandardsBoard (FASB) томонидан тасдиқланади.
Бухгалтерия ҳисоби стандартлари билан бирга аудит стандартлари ҳам қўлланилади. АҚШда улар аудитнинг умумқабул қилин-ган стандартлари – АУС (GAAS – GenerallyAcceptedAuditingStandards) деб аталади. Улар аудиторлик текширувларини ташкил этиш ва ўтказишда ҳамда учрайдиган муамммоларни ҳал этишда қўлланилади. Стандартлар Америка қасамёд қилган бухгалтерлар институти – АҚБИ (AICPA – AmericanInstituteofcertifiedPublicAccountants)нинг махсус бўлими томонидан ишлаб чиқилган. Улар мамлакатдаги барча бухгалтерлар учун мажбурий ҳисобланади. Стандартларга риоя қилинмаган ҳолларда судлар ва аудиторлар устидан назорат қилувчи бошқа органлар улар фаолиятини тўхтатишга ҳақлидир.