Reja: Avtomatik boshqarish sxemasi

Elektr yuritmani yopiq avtomatik boshqarish sxemasi.
Reja:
1. Avtomatik boshqarish sxemasi.
2. AVTOMATIK BOSHQARISH PRINSIPLARI VA AVTOMATIK BOSHQARISH SISTEMALARI KLASSIFIKATSIY ASI

KIRISH
Avtomatik boshqarish nazariyasi injenerlik bilimlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Avtomatik boshqarish nazariyasi avtomatik sistemalari umumiy tuzilishini va ulami tadqiq qilish usullarini o‘rganadi. Bu usullar sistemalardagi fizik tabiati har xil bo‘lgan jarayonlar uchun yaroqli bo‘lib, xalq xo‘jaligining turli sohalarida boshqarish sistemalarini loyihalashda nazariy asos hisoblanadi. Avtomatik rostlash deganda berilgan jarayonni xarakterlovchi kattalikni doimiy ravishda o‘zgarmas tarzda ushlab turish yoki uni oldindan berilgan qonuniyat bo‘yicha o‘zgarishini ta’minlash tushuniladi. U obyekt holatini yoki unga ta'sir qiluvchi ta'sirlami o‘lchash asosida obyektni rostlovchi organiga ta’sir qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Avtomatik sistemalami loyihalashda ularga turli-tuman talablar qo'yiladi. Bu talablami quyidagi turkumlarga ajratish mumkin: - sistema barqarorligi qiymatiga qo‘yiladigan talablar; - barqarorlashgan tartibda rostlanuvchi parametming og‘ish qiymatiga qo‘yiladigan talablar; - o‘tkinchi jarayonlarda sistema holatiga qo‘yiladigan talablar. Avtomatik boshqarish nazariyasida quyidagi ikkita masalani yechishga to‘g‘ri keladi: - mavjud avtomatik boshqarish sistemasini tadqiq qilish; - berilgan talablar bo‘yicha sistemani loyihalash - sistemani sintezlash masalasi. Birinchi holda sistemaning unga qo'yilgan talablami qay darajada qanoatlantira olishi aniqlanadi va bu masala sistemaning tahlili (analizi) deb yuritiladi. Ikkinchi holda esa masala avtomatik sistemani qurishni, avtomatik boshqarish sistemalariga qo‘yilgan talablar bajarilishini ta’minlovchi boshqarish prinsipi va sxemjisini, ulaming alohida elementlari va parametrlarini tanlashni o‘z ichiga oladi [1 - 4]. Hozirgi vaqtda sistemalami tahlil qilish va sintezlash masalalari bir xil darajada ishlab chiqilmagan. 0 ‘tish jarayonlari turli darajali oddiy differensial tenglamalar yordamida tavsiflanuvchi chiziqli avtomatik sistemalami tadqiq qilish 4 www.ziyouz.com kutubxonasi usullari yetarli darajada ishlab chiqilgan. Zamonaviy kompyuter dasturlarini qo‘llash chiziqli bo‘lmagan sistemalami modellash yoki sistemalami tavsiflovchi chiziqli bo‘lmagan tenglamalami sonli yechimi orqali tadqiq qilish imkonini kengaytiradi. Avtomatik sistemalami sintezlash usullari oxirgi o‘n yillikda rivojlandi. Ammo chiziqli boMmagan sistemalami sintezlashning umumiy usullari hozirgacha yetarli ishlab chiqilmagan. Avtomatik boshqarish nazariyasi unga yaqin texnik va ilmiy sohalar bilan chambarchas bog'langan va bu sohalar natijalaridan o‘z masalalarini yechishda foydalanadi. Avtomatik boshqarish nazariyasiga taalluqli masalalar doirasi juda keng. Shuning uchun ham avtomatik boshqarish nazariyasini o'rganishni avtomatik boshqarish sistemalarining umumiy xususiyatlari va ulami tadqiq qilishning umumiy usullari bilan tanishishdan boshlash lozim. Mualliflar o‘quv qoMlanmani tayyorlashda yaqindan texnik yordam bergan Toshkent davlat texnika universiteti «Elektr ta’minoti» kafedrasi assistenti Furqat To‘ychiev va Toshkent axborot texnologiyalari kasb - hunar kolleji talabasi Mirzabek Bobojanovlarga o‘z minnatdorchiligini bildiradi. 5 www.ziyouz.com kutubxonasi IBOB. AVTOMATIK BOSHQARISH PRINSIPLARI VA AVTOMATIK BOSHQARISH SISTEMALARI KLASSIFIKATSIY ASI 1.1. Asosiy tushunchalar, terminologiya va avtomatik boshqarish sistemalari xarakteristikasi Har qanday avtomatik boshqarish sistemasi (ABS) ikkita asosiy qismdan iborat bo'lib, ular boshqarish obyekti va boshqarish qurilmasi deyiladi. Umumiy holda, boshqarish obyekti sifatida tirik organizmlar, insonlar jamoasi, sanoat korxonalari, alohida sexlar, agregatlar va boshqalar bo'lishi mumkin. Ushbu kursda faqat texnik obyektlar ko‘rib chiqiladi va shuning uchun boshqarish obyekti deganda boshqarilishi lozim bo‘lgan jarayonni amalga oshiradigan texnik qurilmalar tushuniladi. Obyekt sifatida soddaroq bo‘lgan boshqarish sistemasi ham ko‘rib chiqilishi mumkin. Obyekt holati, uning ishlash rejimi tashqi muhitning obyektga va boshqarish qurilmasiga ta’sirini hamda obyektning o‘zida yuz beruvchi jarayonni xarakterlovchi qator fizik kattaliklar bilan aniqlanadi. Ulardan ba’zilari ish jarayonida o'lchanadi va nazorat qilinadigan kattaliklar deyiladi, boshqalari esa o'lchanmaydi va nazorat qilinmaydigan kattaliklar deyiladi, lekin ular obyekt ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi [ 1 — 4, 8]. Obyektga boshqarish qurilmasi orqali ishlab chiqilgan yoki inson tomonidan beriladigan ta’sir boshqaruvchi ta’sir (kattalik) deyiladi, boshqarish sistemasiga bog'liq bo‘lmagan ta'sirlar toydiruvchilar deyiladi. Toydiruvchi ta’sirlami ikkita turga bo‘lish mumkin: yuklama va xalaqitlar. Yuklama odatda obyektning boshqa o‘zgaruvchan parametrlariga, vaqtga, obyektning ish jarayoni va texnologik protsess bilan bogiiq boiadi va uni bartaraf qilib boimaydi. Xalaqitlar kutilmagan hodisalar bilan bogiiq boiadi va ulaming har qanday kamayishi obyekt ishini yaxshilaydi. ' Obyekt holatini xarakterlovchi, nazorat qilinadigan va ular orqali boshqarishni amalga oshirish mumkin boigan kattaliklar boshqariluvchi yoki rostlanuvchi kattaliklcir deyiladi. murakkablikdagi va har xil tabiatli jarayonlarni avto-matik boshqarish tizimlari (ABT)ni yaratish ustida ilmiy tadqiqotishlari olib boruvchi boʻlimi. Avtomatik boshqarish nazariyasi n.da haqiqiy obyektlar oʻrnida ularning oʻxshash (adekvat) matematik Modellaridan (matematik mantiq) foydalaniladi. Unda asosan ikki muammo: ABT tahlili va sintezi ustida tadqiqotlar olib boriladi. Ikki xil boshqarish tizimi, yaʼni ochiq va yopiq boshqarish tizimlari jarayonlarni boshqarish tarzi boʻyicha bir-biridan farq qiladi.

Birinchisida boshqaruvchi taʼsirlar jarayonni toyiltiruvchi taʼsirlardan kelib chiqib, ularning toyilishi farqini kamayti-rishga qaratiladi. Bunday boshqarish tizimining asosiy kamchiligi oʻlchash imkoni boʻlmagan tashqi toyiltiruvchi taʼsirlarni bartaraf eta olmasligidadir. Bundan tashkari, ushbu boshqarish tizimlari nobarqaror obyektlarni uzoq vaqt davomida boshqara olmaydi. Yopiq boshqarish tizimlari asosida teskari bogʻlanish gʻoyasi yotadi. Bu gʻoya parametrlarning meʼyordan chetlashishi boʻyicha boshqarish prinsipi (yoki teskari bogʻlanishli boshqarish) nomi bilan maʼlum. Bu yerda boshqaruvchi parametrlarning talab darajasidan ogʻishi tufayli ularni talab holatiga qaytaruvchi ijro signallari shakllantiriladi. Bunday usulning universalligi nobarqaror obyektlarni boshqarishda namoyon boʻladi.Avtomatik boshqarish nazariyasi n., xususan, yopiqtizim nazariyasidagi markaziy muammo – bu tizimning 127mustahkamligi. 20-asr 50–60-yillari bunday tizimlarning sintez usullari jadal rivojlangan davr boʻldi. Sintez masalasini yechishda sifat mezonini tan-lash asosiy oʻringa ega. ABT ni sintez qilishning usullari ichida bunday tizimlarni invariant va avtonom sintez qilish usullari alohida oʻrin egallaydi. Bu nazariyada sifatni baholashning integral mezonidan foydalanishga asoslangan ABT sintez usuli ustuvor hisoblanadi.
Avtomatik boshqarish nazariyasi n.da ifodalanganidek, boshqarishga tengsizlik koʻrinishida chegara qoʻyilgan nochiziqli obyektlarni maqbul boshqarishning sintez masa-lasi, Pontryaginning maksimum qonuni va Bellmanning dinamikaviy dasturlar kabi variatsiya hisobining yangi masalalarini yechishda qisman oʻzgargan usullarning paydo boʻlishiga ragʻbatlantirdi. Maqbul tizimlarning sintez usullari umumlashtirilib, Avtomatik boshqarish nazariyasi n. nisbatan kam tadqiqotlar oʻtkazilgan taqsimlangan parametrli boshqarish tizimlari sinfiga oʻtkazildi.Ayrim boshqarish obyektlarida oʻzgarmas matematik modelning apriori (boshlangʻichi) ABT ni ishlashda yoki uni loyihalashda obyektning haqiqiy holatiga nooʻxshash (noadekvat) boʻladi. Koʻpincha, roʻy berayotgan jarayonning nihoyatda murakkabligi tufayli maʼlum fizikaviy yoki kimyoviy qonunlar asosida boshqarish obyektining matema-tik modelini yaratish amaliy jihatdan mumkin boʻlmaydi. Bu albatta ABT dan foydalanilayotganda oʻlchashga imkoni boʻlmagan tashqi va ichki toyiltiruvchi parametrlar ularning koʻrsatkichlarini oʻzgartirib yuborishi natijasidir. Shu sababli, boshqarish obyektlarini iden-tifikatsiyalash usullari deb atalgan ilmiy yoʻnalish paydo boʻldi. Adaptiv boshqarish tizimlarining paydo boʻlishi aprior axborot kamchiligini toʻldirish imkonini yaratdi va tizim samaradorligini oshirishga olib keldi. Adaptiv boshqarish tizimlari sinfiga taalluqli oddiy yopiq ekstremal rostlash tizimini alohida sinfga ajratish mumkin hamda bunday boshqarish masalasi ehtimollik masalasi deb qaraladi. Uni yechish uchun statistik yechim va boshqariluvchi tasodifiy jarayon na-zariyasi usullaridan foydalaniladi. ABTni yaratish ustida olib boriladigan ilmiy va amaliy tadqiqotlar bosqichida uzluksiz (analog) va uzlukli (raqamli) modellash usullari katta ahamiyat kasb etadi.
Avtomatik boshqarish nazariyasi injenerlik bilimlarini shakllantirishda muhim ahamiyatga ega bo‘lgan asosiy fanlardan biri hisoblanadi. Avtomatik boshqarish nazariyasi avtomatik sistemalari umumiy tuzilishini va ulami tadqiq qilish usullarini o‘rganadi. Bu usullar sistemalardagi fizik tabiati har xil bo‘lgan jarayonlar uchun yaroqli bo‘lib, xalq xo‘jaligining turli sohalarida boshqarish sistemalarini loyihalashda nazariy asos hisoblanadi. Avtomatik rostlash deganda berilgan jarayonni xarakterlovchi kattalikni doimiy ravishda o‘zgarmas tarzda ushlab turish yoki uni oldindan berilgan qonuniyat bo‘yicha o‘zgarishini ta’minlash tushuniladi. U obyekt holatini yoki unga ta'sir qiluvchi ta'sirlami o‘lchash asosida obyektni rostlovchi organiga ta’sir qilish yo‘li bilan amalga oshiriladi. Avtomatik sistemalami loyihalashda ularga turli-tuman talablar qo'yiladi. Bu talablami quyidagi turkumlarga ajratish mumkin: - sistema barqarorligi qiymatiga qo‘yiladigan talablar; - barqarorlashgan tartibda rostlanuvchi parametming og‘ish qiymatiga qo‘yiladigan talablar; - o‘tkinchi jarayonlarda sistema holatiga qo‘yiladigan talablar. Avtomatik boshqarish nazariyasida quyidagi ikkita masalani yechishga to‘g‘ri keladi: - mavjud avtomatik boshqarish sistemasini tadqiq qilish; - berilgan talablar bo‘yicha sistemani loyihalash - sistemani sintezlash masalasi. Birinchi holda sistemaning unga qo'yilgan talablami qay darajada qanoatlantira olishi aniqlanadi va bu masala sistemaning tahlili (analizi) deb yuritiladi. Ikkinchi holda esa masala avtomatik sistemani qurishni, avtomatik boshqarish sistemalariga qo‘yilgan talablar bajarilishini ta’minlovchi boshqarish prinsipi va sxemjisini, ulaming alohida elementlari va parametrlarini tanlashni o‘z ichiga oladi [1 - 4]. Hozirgi vaqtda sistemalami tahlil qilish va sintezlash masalalari bir xil darajada ishlab chiqilmagan. 0 ‘tish jarayonlari turli darajali oddiy differensial tenglamalar yordamida tavsiflanuvchi chiziqli avtomatik sistemalami tadqiq qilish 4 www.ziyouz.com kutubxonasi usullari yetarli darajada ishlab chiqilgan. Zamonaviy kompyuter dasturlarini qo‘llash chiziqli bo‘lmagan sistemalami modellash yoki sistemalami tavsiflovchi chiziqli bo‘lmagan tenglamalami sonli yechimi orqali tadqiq qilish imkonini kengaytiradi. Avtomatik sistemalami sintezlash usullari oxirgi o‘n yillikda rivojlandi. Ammo chiziqli boMmagan sistemalami sintezlashning umumiy usullari hozirgacha yetarli ishlab chiqilmagan. Avtomatik boshqarish nazariyasi unga yaqin texnik va ilmiy sohalar bilan chambarchas bog'langan va bu sohalar natijalaridan o‘z masalalarini yechishda foydalanadi. Avtomatik boshqarish nazariyasiga taalluqli masalalar doirasi juda keng. Shuning uchun ham avtomatik boshqarish nazariyasini o'rganishni avtomatik boshqarish sistemalarining umumiy xususiyatlari va ulami tadqiq qilishning umumiy usullari bilan tanishishdan boshlash lozim. Mualliflar o‘quv qoMlanmani tayyorlashda yaqindan texnik yordam bergan Toshkent davlat texnika universiteti «Elektr ta’minoti» kafedrasi assistenti Furqat To‘ychiev va Toshkent axborot texnologiyalari kasb - hunar kolleji talabasi Mirzabek Bobojanovlarga o‘z minnatdorchiligini bildiradi. 5 www.ziyouz.com kutubxonasi IBOB.
AVTOMATIK BOSHQARISH PRINSIPLARI VA AVTOMATIK BOSHQARISH SISTEMALARI KLASSIFIKATSIY ASI

1. 
   Asosiy tushunchalar, terminologiya va avtomatik boshqarish sistemalari xarakteristikasi Har qanday avtomatik boshqarish sistemasi (ABS) ikkita asosiy qismdan iborat bo'lib, ular boshqarish obyekti va boshqarish qurilmasi deyiladi. Umumiy holda, boshqarish obyekti sifatida tirik organizmlar, insonlar jamoasi, sanoat korxonalari, alohida sexlar, agregatlar va boshqalar bo'lishi mumkin. Ushbu kursda faqat texnik obyektlar ko‘rib chiqiladi va shuning uchun boshqarish obyekti deganda boshqarilishi lozim bo‘lgan jarayonni amalga oshiradigan texnik qurilmalar tushuniladi. Obyekt sifatida soddaroq bo‘lgan boshqarish sistemasi ham ko‘rib chiqilishi mumkin. Obyekt holati, uning ishlash rejimi tashqi muhitning obyektga va boshqarish qurilmasiga ta’sirini hamda obyektning o‘zida yuz beruvchi jarayonni xarakterlovchi qator fizik kattaliklar bilan aniqlanadi. Ulardan ba’zilari ish jarayonida o'lchanadi va nazorat qilinadigan kattaliklar deyiladi, boshqalari esa o'lchanmaydi va nazorat qilinmaydigan kattaliklar deyiladi, lekin ular obyekt ishlashiga ta’sir ko‘rsatadi [ 1 — 4, 8]. Obyektga boshqarish qurilmasi orqali ishlab chiqilgan yoki inson tomonidan beriladigan ta’sir boshqaruvchi ta’sir (kattalik) deyiladi, boshqarish sistemasiga bog'liq bo‘lmagan ta'sirlar toydiruvchilar deyiladi. Toydiruvchi ta’sirlami ikkita turga bo‘lish mumkin: yuklama va xalaqitlar. Yuklama odatda obyektning boshqa o‘zgaruvchan parametrlariga, vaqtga, obyektning ish jarayoni va texnologik protsess bilan bogiiq boiadi va uni bartaraf qilib boimaydi. Xalaqitlar kutilmagan hodisalar bilan bogiiq boiadi va ulaming har qanday kamayishi obyekt ishini yaxshilaydi. ' Obyekt holatini xarakterlovchi, nazorat qilinadigan va ular orqali boshqarishni amalga oshirish mumkin boigan kattaliklar boshqariluvchi yoki rostlanuvchi kattaliklcir deyiladi.
   

Foydalaniladigan adabiyotlar.

1. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma. « 0 ‘qituvchi», 1970- у., (2- nashri 1979- у., 3- nashri 2002- у.). 2. M .Z.Homidxonov, S.Majidov. Elektr yuritm a va uni boshqarish asoslari. «0 ‘qituvchi», 1970- y. 3. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma atam alarining o ‘zbekcha-ruscha izohli lu g 'a ti.. «Fan», 1971- y. 4. S . M a j i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritm adan praktikum. « 0 ‘qituvchi», 1975-у. 5. S.Majidov. Elektrotexnika. « 0 ‘qituvchi», 2000- у (3- nashri). 6. S.Majidov, A.Vohidov, R.G'oziyeva, Y.Shoyimov. Elektromexanik uskunalarva ulami avtomatlash asoslari. « 0 ‘qituvchi», 2002- у. 7. S.Majidov. Elektr yuritma va elektr m ashina atamalarining izohli lug'ati. «Fan», 1971- y. 8. S . M aj i d о v . Elektrotexnika atamalarining ruscha-o'zbekcha lug'ati. « 0 ‘qituvchi», 1992- у. 9. A.A.Azimov, S . M a j i d о v . Avtomatik boshqarishga oid atamalaming ruscha-o'zbekcha lug'ati. O'zbekiston fan va texnika qo'mitasi nashriyoti, 1996- y. 10. Х а м у д х а н о в M.3., Усмонов C .3 ., У с м а н х о д ж а е в H.M., Хусанов М.Д. Частотное регулирование скорости электроприводов переменного тока. «Фан»: 1996 г. 11. G.R.Rahimov. Elektrotexnika. «O'qituvchi», 1966- у. 12. Эфендизаде А.А. Электрик интигалларынын автоматик идарэ едилмаси». Баку, 1964 й. 13. Андреев В.П., Сабинин Ю .А . Основы электропривода. Госэнергоиздат, 1963 г. 14. Чиликин М.Г. Общий курс электропривода. «Энергия», 1965 г. 15. Назаров Г.И., Олейник Н . П . и др. Основы электропривода и прим енение электрической энергии в сельском хозяйстве. «Колос», 1965 г. 16. Вешеневский С . Н . Характеристики двигателей в электроприводе. «Энергия», 1966 г. 17. Сиротин А .А . Автоматическое управление электроприводами. «Госэнергоиздат», 1959 г. 18. Соколова Е.М. Электрическое и электромеханическое оборудование. «Мастерство», 2001 г. 19. A.A.Efendizade, S.Majidovvab. Avtomatik boshqarishga oid atamalaming 6- tilli (ruscha-inglizcha, azarbayjoncha, turkmancha, qirg‘izcha-o‘zbekcha) lug'ati. Baku, 1978- y. 20. A . S . Karimov va b. Elektrotexnika va elektronika asoslari. « 0 ‘qituvchi», 1955-у.

2.