Reja: Baliqchilik tashkil qilish

---

BALIQCHILIK , UNING IQTISODIY AHAMIYATI 
Reja: 
1.Baliqchilik tashkil qilish 
2.Baliqlarga yashash sharoitini tashkil qilish 
3.Baliqlarni ko’paytirish 
4.Baliqchilikni ahamiyati 
Suvda yashaydigan baliqlarning xayotida suvning xarakatchanligi, 
temperaturasi, suvdagi kislorod va tuzlar katta axamiyatga ega. 
Suv muxitining xarakati daryo, dengiz va yopik suv xavzalarida doim 
bulib turadigan okimlar bilan boglik. Suvning isishi suv qatlamla- 
rini vertikal yunalishda xarakatga olib keladi. Suvning xarakati, 
odatda baliqlarning passiv kuchishini taъminlaydi. Masalan, Skan- 
dinaviyaning garbiy kirgoklarida ochib chikkan Norvegiya sel`dining 
lichinkalarini Gol`fstrim okimining bir tarmogi 3 oy mobaynida 
kirgok buylab 1000 km ga olib ketadi. Yirik daryolarning yuqori kismida 
uvildirikdan chikkan losos baliqlarining lichinkalari xayoti- 
ning kup vakgini dengizda utkazadi. Daryodan dengizga utish maъlum 
darajada passiv, daryo okimi yordamida sodir buladi. Nixoyat, baliqlar 
xarakatini maъlum darajada belgilovchi ozik obъektlari — plan- 
ktonning xarakati xam okim yordamida vujudga keladi. 
Suv muxitida temperaturaning uzgarishi kuuruklik — er muxitiga 
Karaganda ancha kam buladi. Aksariyat xollarda baliqlar +30+40° S 
dan past temperaturada yashaydi. Aynik;sa, temperaturaning pastki chega- 
rasi xarakterli bulib, u okeanlarning shur kismida xam -2° S dan 
pastga tushmaydi. Shunday kilib, baliqlar yashash muxiti temperatura- 
si 35-45°S ga teng. Biroq, shunday oz mivdorda temperatura tebranishla- 
ri xam baliqlar xayotida muxim axamiyatga ega. 
Maъlumki, baliqlar sovukxonli xayvonlarga mansub. Ularning gav- 
da xarakati tugridan-tugri atrof-muxit temperaturasiga boglik,. 
Suvdagi kislorodning miqdoriga k,arab baliqlar unga xar xil mu- 

---

nosabatda buladi. Maъlumki, suvning gaalarni eritish k;obiliyati (masalan, 
kislorodni) uning (suvning) temperaturasi va shurligiga tes- 
kari proportsional. Shu bilan birga suv temperaturasining kutarili- 
shi bilan baliqding kislorodga bo’lgan talabi xam oshib boradi. 
Suvdagi kislorodning minimal miqdori aniqangan, kislorod 
bu miqdordan kam bo’lsa, baliq nobud buladi. Zog’ora balig’i uchun bu 
miqdor +1°S temperaturada 0,8 mg/l, +30°S bulganda 1,3 mg/l, +40° S 
da esa 2 mg/l ga teng buladi. Xar xil baliqlarning kislorodga bulgan 
talabi xam bir xil emas. Shu belgisiga k;arab baliqlar 4 guruxga bulinadi: 
1) kislorodni juda kup talab kdluvchilar (7-11 sm3/l), masalan, 
kumja (Salmo trutta), gol`yan (Phoxinus phoxinus), yalangbaliq; 
(Nemachilus barbatunus); 2) kup kislorod talab kdluvchilar (5-7 sm3/l): 
xarius (Thymallus thumallus), toshbaliq; (Gobio gobio); 3) nisbatan 
kam (4 sm3/l) kislorod talab kdluvchilar: chovok, baliq, (Rurilus rutilus), 
daryo olabugasi (Perea fluviatilis), toshbosh (Acerina cemua); 4) uta kam 
(xatto 0,5 sm3/l) kislorod talab kdladigan baliqlar, masalan, zog’ora, 
tobon baliq,(Carassius auratus). uv xavzalarida mavsumiy muz to’plamining xosil 
bulishi baliqlar uchun ham ijobiy, ham salbiy rol uynaydi. Muz tsoplami suvning 
pastki tsatlamlarini xavoning sovuts temperaturasidan ximoya kilib, 
suvning tubigacha muzlashiga tustsinlik tsiladi (fatsat baъzan sayoz joylar 
tubigacha muzlaydi). Bu xolat baliqlarni tsishda xavo temperaturasi 
nixoyatda past bulgan joylarga xam tartsalishiga imkon beradi. Muz 
qoplamining ijobiy axamiyati ana shunda. 
Muz qoplami baliqlar xayotida salbiy rol xam uynaydi. Muz tsoplami 
suvning xavodan kislorod bilan tuyinishini keskin kamaytiradi. 
K,ish vatsgida kupgina suv xavzalarida chirish jarayoni natijasida 
suvda erigan kislorod tulits sarf buladi. Bu vatstda suv xav- 
zasida ulat (zamor) deb ataluvchi xolat paydo buladi. Odatda, ulat 
tsishda, suv muzlaganda ruy beradi, bu vatstda muz suvga atmosfera- 
dan kislorod kirishiga tustsinlik tsiladi, suvdagi kislorod esa 
chiriyotgan organik moddalarning oksidlanishiga sarf buladi. Shu 

---

sababdan tsishki zamor bilan kurashish uchun suv xavzalarida, odatda 
muz teshib kuyiladi yoki suv xavzalarining suvi oldindan mumkin 
tsadar otsizib kuyiladi. Bu xodisa Barbiy Sibir daryo va kullarida 
va Yevropa daryolarida uchrab turadi. 
Bundan tashqari, yana yozgi zamorlar xam buladi. Ular suv o’sim- 
liklarining faoliyati natijasida yuzaga keladi. Yashil o’simliklar 
yoruklik paytidagina kislorodni kuplab isteъmol etadigan bulga- 
nidan bunday ulatlar fatsat kechasi yuz beradi va tsishki ulatlarga 
tsaraganda ancha kam buladi. 
Suvda vodorod sul`fid yigilib tsolishidan xam baliqlar kuplab 
xalok bulishi mumkin, bu gaz suv xavzalarida kislorod etishmaganda 
organik moddalarning chirishidan, shuningdek, baъzi bakteriyalarning 
suvda erigan tuzlarga taъsir etishi natijasida xosil buladi. Bu jixatdan Qora dengiz 
aloxida ditstsatga sazovordir, shu munosabat bilan Qora dengiz suvining ustki 
tsoplamlarigina tozalanib turadi. Qora dengizning 200 m dan pastidagi suvi 
esa vodorod sul`fid bilan zaxarlangan, shunga kura u erda xech tsanday xayot 
yuts. Suv muxitida yashash sharoitlarining xar xil bulishiga tsara- 
masdan, baliqlarni uchta ekologik guruxga bo’lish mumkin:
pelagik, abissal va litoral.
1. Pelagik baliqlar suv bagrida yashaydi. Bu baliqlarning baъzilari suvda osilgan 
mayda xayvon va usimliklar, boshtsalari baliqlar, 
suvga tushgan xasharotlar bilan ozitslanadi. Bu zonada yashovchi 
baliqlarning ustki tomoni, odatda tsoramtir rangda bulsa, pastki 
tomoni kumushsimon rangda buladi. Pelagik baliqlar gavdasi uzunchots 
duksimon bulib, juda yaxshi suzadi. Kupchilik akulalar, losos, 
sel`dlar, treskalar shu zonada yashaydi.__ 
2. Litoral baliqdar asosan suv kirgok/tri va tubi bilan borlangan. Bu baliqlar 
unchalik tez xarakat kilmaydi. Bu guruxga skatlar, kambalalar, ikki xil nafas 
oluvchi baliqdar, buka baliqlar va botspflar kiradi. 
3. Abissal baliqlar suv tubida, katta chukurlikda yashaydi. Katta 
chuquriklarning asosiy xossalari bosimning royat yuqori bulishi, 

---

yoruglikning mutlako yukdigi, suvning okmasligi, tempera- 
turaning bir xil va past bulishi xisoblanadi. 
Bu aytilganlardan tashkari, baliqdar suvdagi tuzlarga bulgan mu- 
nosabatiga qarab uchta guruxga bulinadi: 1) butun umrini shur suv- 
larda utkazuvchi dengiz baliqdari (kambala, sel`d, treska); 2) butun 
umri daryo, kul va xovuzlarda utadigan chuchuk suv baliqdari (lakka 
baliq;, gulmoy yoki forel, marinka); 3) utkinchi baliqlar, yaъni bu 
baliqlar dengizda yashasa, kupayish uchun daryolarga chikadi (losos) 
yoki daryolarda yashasa, kupayish uchun dengizlarga chikadi (ilonbaliq). 
Ekologik guruxlar va sistematik xolatidan katъi nazar, baliq,- 
larning xayoti bir-biri bilan almashinib turadigan biologik sha- 
roitning yil fasllariga karab uzgarib turishiga boglik,. Biologik 
yoki xayot tsikli semirish, kishlash va kupayish davrlariga bulinadi. 
Migratsiya. Kupchilik baliqlar yillik xayot siklining eng aso- 
siysi bulib mifatsiya - yashash joylaridan kuchish xisoblanadi. 
Mifatsiya passiv va faol buladi. Passiv mifatsiyada baliqdar suv 
okimidan foydalanadi. Bu usul bilan kamxarakatchan pelagik baliq;- 
lar, kupchilik baliqdarning lichinkalari (sel`d, ilonbaliq;, losos) 
mifatsiya kiladi. Faol mifatsiyada baliqdar tanlab olgan yunalishiga 
k;arab xarakat kiladi, baъzan kuchli ok;im va xatto sharsharalarga k;arshi 
yuradi (lososlar). 
Faol mifatsiya urchish, ozikdanish va kishlash mifatsiyalariga bulinadi. 
Urchish yoki nerest mifatsiyasi, ayniksa, utkinchi baliqdarda xilma- 
xil va murakkab buladi. Urchish mifatsiyasi dengizdan (shur suv- 
dan) daryoga (chuchuk suvga) kirish yoki anadrom mifatsiyasiga va aksin- 
cha, daryodan dengizga kirish — katadrom mifatsiyalariga bulinadi. 
Kupchilik baliqdar ikra tashlash uchun kirgokdardan ochik, dengizga 
k;arab mifatsiya kiladi (sel`dlar, treska, piksha va boshkalar). 
Ozikdanish mifatsiyasiga misol kilib treskani olamiz. Treska 
ikra tashlab bulgandan keyin ozib koladi va Norvegiyaning garbiy 
kirgokdaridan Murmansk kirgokdari buylab sharkka tomon xarakat 

---

qiladi, sunfa yana urchish joyiga kaytadi. 
Qishlash mifatsiyasiga misol kilib kupgina baliqdarning (zo- 
Fopa, lesh, ela, lakka) Volga, Ural, Kura va bosh ka katta daryolar 
del`tasiga kirishini kursatish mumkin, bular kech kuzda usha er- 
larda suv tagidan chukur joylarga nixoyatda kup tuplanadi va shu 
erda k,ishni utkazadi.__ Ozshlanish xarakteri xilma-xil bulib, baliqlar deyarli 
hamma tirik mavjudotlar bilan oziklanadi. Baliqlarning ozik,asi suv xav- 
zasining sharoiti, yil fasllari va baliqlarning yoshiga k,arab ancha 
uzgarib turadi. 
O’simliklar bilan ozikqlanishga moslashgan baliqdarga xumbosh 
(tolstolobik), ok; amur, kizilk;anot, qora baliq, (marinka) va xra- 
mulalar kiradi, churtan baliqlar umurtk;asiz xayvonlar bilan oziklanadi. 
Baliqlarning ozik, tutishi xam turlicha. Baъzi baliqlar 
(churtan baliq) uljasini pistirmada yashirinib, poylab ushlasa, 
boshk,alari (ela, ok,k,ayrok; — jerex) uljasining ork,asidan kuvadi, 
yana birlari uljasini suv tagidan topadi, baъzilari esa suv yuziga 
tushgan xasharotlarni ushlaydi. Baliqlar yilning issik, davrlari- 
da k,ish fasliga nisbatan intensiv ravishda oziklanadi. Bizning 
mamlakatimizda yashaydigan kupchilik baliqlar k,ish faslida umu- 
man ozikdanmaydi va karaxt xolga utadi.