Reja: Botqoqliklar haqida tushuncha

Botqoqliklar zonasidagi yotqiziqlar

Reja:

1. Botqoqliklar haqida tushuncha
2. Botqoqliklar tiplari, tuzilishi, morfologiyasi va gidrografiyasi
3. Botqoqliklarda suv muvozanati
1. Botqoqlik tushunchasi ko’pchilik geografik adabiyotlarda yoritilgan. Botqoqlik to’g’risida batafsil tushuncha-ma‘lum joyda namlik natijasida suvning yig’ilib qolishi, organik moddalarning to’planishidir. O’ziga xos o’simliklarning torf qatlamlari 30 sm dan kam bo’lmagan zax bosgan joylarda torfli botqoqlar tarqalgan. Agar torf qatlami 30 sm dan kam bo’lsa yoki umuman torfsiz bo’lsa, zax bosgan yerlarni boqoqlashgan yerlar deyiladi.
Botqoqlik tushunchasini kengroq tushunish uchun nafaqat torf botqoqliklarini, balki tof qatlamlari shakllangan zax bosgan o’rmonlarni, o’tloqlarni, tundradagi ayrim zax bosgan yerlarni ham kiritish mumkin. Bu tushunchani kengroq tushunishda 2 ta narsaga asoslanish lozim.

1. 
   Sovuq iqlim sharoitida torf qatlami shakllanishini past rivojlanishi va issiq iqlim sharoitida rivojlanish tezligining oshishi natijasida bobqoqlikni hosil bo’lishi. Botqoqlikni paydo bo’lishidagi sabablarni har bir joyning genetik asosidan keltirib chiqarish lozim.
   
2. 
   Botqoqlangan joylarga juda katta maydonlardagi botqoqlangan tropik o’rmonlarini dengiz yoqasidagi sho’rtop marshlarni Mangr botqoqliklarini (bularda torf bo’lmaydi yoki oz miqdorda uchraydi) zax bosgan joylar xosdir. Agarda mazkur joylar botqoqlanmaganda edi, bu joylar gidrologlarning nazarlariga tushmagan bular edi.
   

Ko’pincha torf bilan qoplangan, namgarchilikni yaxshi ko’radigan o’simliklar o’sib yotgan haddan tashqari zax yerlar botqoqlik deyiladi. Turli geografik landshaftlardagi botqoqliklarda turli xil o’simliklar o’sadi.
Botqoqliklar har xil yo’llar bilan hosil bo’ladi.

1. 
   Ko’llarni o’simlik bosib ketishi yoki qurib qolishi.
   
2. 
   Sizot suvlarining yer yuzasiga ko’payishi orqasida quruqlikni zax bosishidan.
   
3. 
   Suv yaxshi oqmaydigan tekis yoki salgina past-baland yerlarda suv o’tkazmaydigan jinslarning yer betida yoki yer yuzasiga yaqin joylashishi natijasida yog’in suvidan quruqlikni zax bosishidan.
   
4. 
   Yerni dengiz yoki suvi bosishidan (ms, daryo qayirlari va deltalarida daryo toshqinlaridan).
   
5. 
   Kul rang tuproqli yerlarda ma‘lum chuqurlikda suv o’tkazmaydigan zich ortitek qatlami hosil bo’lishidan.
   

Podzal tuproqlarning illyuial qatlami ustida temir ko’p yig’iladi, bu joyda suv o’tkazmaydigan temirli yaxlit qatlam ortishi hosil bo’ladi. Qaerdan suv olishi va boshqa alomatlariga qarab hamma botqoqliklar ikkita guruppaga bo’linadi, yassi yoki past botqoqliklar va do’ng yoki baland boqoqliklar.
Pastlikdagi botqoqliklar tarkibida anchagina tuzlari bo’lgan sizot suvlaridan yoki daryo suvlaridan toyinadi, bunday botqoqliklar past joylarda uchdi: botqoqlikning yuzasi yassi yoki botiq bo’ladi. Botqoqlikka kelib turgan suvlarning tarkibida tuz ko’p bo’laganligidan past botqoqliklarda oziq moddalarni ancha ko’p talab qiladigan o’simliklar o’sadi. Bunday botqoqliklar, asosan, quruq iqlimli joylarda bo’ladi. Balandlikdagi botqoqliklar bevosita yog’in suvidan toyinadi va nam iqlimli yerlarda ko’p uchraydi. Bunday botqoqliklar suvayrig’ichlarda bo’ladi: ular yuzasi do’ng bo’ladi, o’simliklar sifagin moxlardan iborat
Yer sharida botqoqliklar xilma-xil iqlim zonalarida va ko’p kontinentlarda tarqalgan. Torf botqoqlikning umumiy maydoni yer sharida 2,7 mln. km yoki quruqlikning 2 % ini tashkil qiladi. Unda 11,5 ming km suvlar va gidrosferaning 0,03 % chuchuk suvi bor.
Botqoqliklarning umumiy maydoni Ye.Y. Kats. ma‘lumoti ko’ra asosan 3,5 mln. km. Eng ko’p botqoqliklar janubiy Amerika va Yevrosiyoda tarqalgan. Sobiq Ittifoqning Shimoliy g’arbiy qismining 40 % ini, G’arbiy Sibirning shimoliy qismining 50-70 % ini egallaydi. O’rmon zonasi va Kamchatkada ko’p tarqalgan.