Reja: Bozor munosabatlariga o’tishning milliy modeli: evolyutsiyasi, xususiyatlari va ustuvor yo’nalishlari

1. Bozor munosabatlariga o’tishning milliy modeli: evolyutsiyasi, xususiyatlari 
va ustuvor yo’nalishlari.
 
O’zbekistonning hayoti deyarli 130 yil mobaynida chor Rossiyasiga, Sovet tuzumiga, 
hokimiyat tepasiga kelib-ketib turgan rahbarlarning g’ayriinsoniy siyosatiga, jamiyatdagi 
hukmron partiya tutgan yo’lga bog’liq bo’lgan.
Mustabid tuzum davrida davlat mamlakat boshqaruv tizimidan tortib, odamlarning kundalik 
turmushiga daxldor bo’lgan barcha katta-kichik masalalarni hal etishni ham o’z zimmasiga olgani 
uchun mamlakat taraqqiyoti sustlashib, xalq turmush darajasi kundan-kunga pasayib borgan. 
Davlatlatlashtirilgan iqtisod defitsitli iqtisodga aylandi. Mustaqillik arafasida eng zarur 
tovarlarning ilgari sezilmagan taqchilligi shiddat bilan kuchayib bordi. Defitsit za-monaviy 
tovarlar u yoqda tursin, hatto kundalik ehtiyoj tovarlarni ham qamrab oldi, inflyatsiya jarayoni 
kuchaydi. Iqtisodiyotdagi obyektiv qonuniyatlarning ko’r-ko’rona inkor egilishi ishlab 
chiqarishning o’sishiga salbiy ta‘sir qilib, tanglikni keltirib chiqaruvchi omillarning zo’rayishiga 
sharoit yaratdi. Mulkka nisbatan davlat monopoliyasining o’rnatilishi, tovar-pul munosabatlaridan 
oqilona foydalana bilmaslik, uning o’rniga ma‘muriy taqsimlashga asoslangan partiya-davlat 
boshqaruv tizimining cheksiz hukmronligi xalqning bunyodkorlik xislatlari yo’lida to’g’anoq 
bo’ldi. Natijada, sobiq Ittifoqda yillar davomida shakllangan xo’jalik aloqalarining uzilishi ishlab 
chiqarish darajasining nihoyatda pasayib ketishiga olib keldi.
Ittifoq tarkibidati davlatlar ichida, ayniqsa, O’zbekistonning bir yoqlama iqtisodiyoti bilan 
mavjud vaziyatdan chiqib ketishi ancha qiyin edi. Chunki respublikada ko’p yillar davomida 
shakllangan xalq xo’jaligi tarkibi, ya‘ni unda paxta yakkahokimligining o’rnatilgani, xom ashyo 
resurslarinint Ittifoq ehtiyojlari uchun ayovsiz ishlatilishi, texnologik jihatdan oxiriga 
yetkazilmatan va ishlab chiqarishning xom ashyo yoki yarim tayyor mahsulotni tayyorlashga 
moslashtirilgani, aksariyat sanoat, hatto oziq-ovqat mahsulotlarining chetdan keltirilishi va boshqa 
bir qator sabablar respublikaning markazga qaramligini mustahkamlab, import mahsulotlarga 
bo’lgan ehtiyojning ortishiga olib keldi.
Respublikada yuzaga kelgan bunday holatni O‘zbekiston Respublikasi (keying o‘rinlarda 
O‘z.R)ning Birinchi Prezidenti Islom Karimov tahlil qilib, shunday degan edi: "Bir necha o’n 
yillar davomida respublikada ssenariysi uzoq markazda to’qilgan qarorlar amalga oshirildi, 
"kampaniya"lar o’tkazildi. O’zbekistonning chinakam manfaatlari, o’ziga xos sharoiti va 
imkoniyatlari pisand qilinmadi. Natijada xalq xo’jaligining nuqsonli, bir tomonlama xom ashyo 
tuzilmasi shakllandi. Respublika ayrim xom ashyo turlarini, yoqilg’i, asbob-uskunalar va 
texnologiyanigina emas, balki hayotiy muhim oziq-ovqat mahsulotlarini, xalq iste’moli mollarini 
chetdan keltirishga majburdir" (Karimov I.A. O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, 
mafkura. 1-j. -T.: O’zbekiston, 1996. B. 61).
Mustamlakachilik siyosati oqibatida O’zbekiston iqtisodi zaif bo’lgani holda, o’z yeridagi 
boylikni o’zi tasarruf etish huquqidan ham mahrum edi. O’zbekistonning yer osti boyliklari 
umumittifoq mulki deb qaralar, hatto, "... oltin, qimmatbaho va rangli metallar, strategic 
ahamiyatga ega materiallar, jahon bozorida o’ta xaridorgir bo’lgan boshqa qimmatbaho 
mahsulotlarni ishlab chiqarish va sotishdan keladigan foyda O’zbekiston xazinasiga tushmas 
edi"(Karimov I.A. Biz kelajagimizni o’z qo’limiz bilan quramiz. 7-j. -T.: O’zbekiston, 1996. B. 
371). Faqat sovet davrining so’nggi 15 yili ichida kamida 35 milliard dollarlik boylik paxta va 
oltin Markaz ehtiyoji uchun olib chiqib ketilgan. Ular O’zbekistonning milliy manfaatlariga 
xizmat qilmas edi, albatta.
Boz ustiga, bu davrga kelib markaz o’zining ko’plab nuqsonlarini yashirish va mamlakatdagi 
mavjud yetishmovchiliklarni o’z bo’ynidan soqit qilish maqsadida, oziq-ovqat, xalq iste‘moli 
mollari va moddiy resurslar bilan ta‘minlashni ittifoqdosh respublikalar zimmasiga majburan 
yuklagan edi. Bu hol azaldan shakllangan xo’jalik aloqalarining buzilishiga, tovar ayirboshlash 
tadbirlarining natura (mahsulot bilan ayirboshlash) shakliga o’tishiga olib keldi, mintaqaviy 
xo’jalik yuritish g’oyasini vujudga keltirdi va g’ayriintegratsion jarayonlarga turtki bo’ldi.

---

Yillar davomida to’planib qolgan va hal etilmagan ana shunday ijtimoiy-iqtisodiy va 
ekologik muammolar oxir-oqibatda respublikada tanglik holatini yuzaga keltirdi. "Bugun ochiq