Reja: Buddaviylik axloqiy ta’limoti

Buddaviylik va Xristianlik dinlari

Reja:

1. 
   Buddaviylik axloqiy ta’limoti.
   
2. 
   Markaziy Osiyoga Buddaviylikning kirib kelishi.
   
3. 
   Xristianlik ta’limoti va muqaddas manbalari.
   
4. 
   O’rta Osiyoda Xristianlik.
   

1).Buddaviylik - jahonda keng tarqalgan dinlardan biri.Unga e’tiqod qiluvchilar taxminan 500mln dan ortiq. Miloddan avvalgi VI – V asrlarda Hindistonda paydo bo’lgan.Markaziy Osiyo,Janubiy Sharqiy Osiyo mamlakatlarida va Uzoq Sharqda tarqalgan. Hozirgi kunda Shri Lanka, Myanma, Tailand, Laos, Kambodja, Vyetnam, Tibet, Butan va Yaponiya kabi davlatlarining asosiy dinlaridir. Buddaviylik muayyan tarixiy davrlarda Xitoy, Hindiston, Koreya va Indoneziyada deyarli butun Osiyo xalqlari ya’ni jahonning salkam 2/3 qismi aholisi ma’naviy qadriyatlariga juda kata ta’sir ko’rsatgan. Rivoyatlarga ko’ra , Buddaviylikga Sidharta Gautama asos slogan. Buddaviylikda 2 asosiy yo’nalish mavjud: xinayana va maxayana. Keyingisi juda ko’p sekta va mazhablarga bo’linadi.

Boshqa dinlardan farqli ravishda Buddaviylikda hech bir o’zgarmas narsa yo’q hatto xudo ham o’zgaruvchan , deb uqtiriladi.Faqat on yoki lahzalar sil-silasi ,mavjud bo’lib , ularning har biri yo’qolib, keyingisiga o’rin beradi. Buddaviylik ta’limotiga ko’ra , inson azob-u uqubatga mahkum va bunga uning o’zi sabab bo’ladi. Zero u, garchand befoyda bo’lsada, o’z hayoti va farovon turmushini saqlab qolishga harakat qiladi. Azob-u uqubatdan qutulish uchun ko’ngil xush ko’rgan barcha narsalardan tiyish darkor. Muntazam ravishda yolg’ondan, o’g’rilikdan, boshqaga zarar yetkazishdan, zinodan o’zini tiyish hamda meditatsiya (ongni oliy haqiqatga yetishishga qaratish), “bodxi”, ya’ni “xotirjamlik” ka va oxir oqibatda nirvanaga (azob-u uqubatning tugashiga) olib keladi. Nirvanaga yetishish uchun talab qilinadiga axloqiy barkamollik bir emas, bir necha hayotni taqozo etishi mumkin.

2) Buddaviylik O’zbekiston janubining qadimgi va ilk o’rta asrlar tarixida chuqur iz qoldirgan din hisoblanadi. Mamlakatimiz hududida buddaviylik madaniyatiga doir yodgorliklarning ochilgani va o’rganilgani, yuksak darajali ko’rinishdagi badiiy asarlar va buyumlarning topilgani ham bundan dalolat beradi.

Buddaviylikning eng mashhur qadimgi yodgorliklari milodning III-I asrlarga mansub, VII asrning boshlarida Termizda 10 ta buddaviylik monastiri (sangarama) va mingta rohib bo’lgan. Markaziy Osiyoda V-VIII asrlarda buddaviylik o’rnini islom dini egallay boshladi.

1927-yilda qadimiy Termizda buddaviylikka doir oid noyob yodgorliklar mavjudligi aniqlandi. Termiz arxeologik kompleks ekspeditsiyasining (TAKE) ishlari natijasida Qoratrpa va Chingiztepa balandliklarida ikkita yirik budda monastiri bo’lganligi aniqlandi va grek-buddaviylik me’morchligi va haykallarning parchalari topilgan o’nlab joylar qayd etildi.

Ayritom Termizdan 7 km masofada, Amudaryoning qadimiy kechuvi yaqinida, tik qirg’oqning o’ng tomonida joylashgan. Sharq tarafda buddaviylik stupasoga o’xshash minora shaklidagi xom g’ishtdan qurilgan bino vayronalari joylashgan. 1993-yil arxeolog Mixail Yevgenyevich Masson tomonidan xom g’ishtdan qurilgan bino qoldiqlari, uning ichda esa haykal, tosh karnizlar, me’moriy buyumlar, toshdan yasalgan muqaddas yodgorliklar, musiqachilar va mutafakkirlar, ehson keltiruvchilarning shakllari tushirilgan haykallarning hoshiyali tosh plitalari topilgan.

Qoratepa buddaviylik ruhoniylarning eng kata markazi hisoblangan va u Kushon imperiyasi davridagi Termizning tashqi devori himoyasi ostida, shahar tashqarisida joylashgan.1961-yildagi tadqiqot ekspeditsiyasi natijasida Qoratepa binolarning 3 qavati topilgan. Asosiy majmuaning 3 qismi g’arbdan sharqqa qarab deyarli to’g’ri tortilgan. Maxsus hovlida Budda qabrining timsoli bo’lgan “Stupa” o’rnatilgan.

3) Milodning I asrda vujudga kelgan xristianlik dini e’tiqodchilari soni bo’yicha dunyoda 1-o’rinda turadi. Yer yuzi aholisining qarib 2 milliardan ortig’I bu dinga e’tiqod qiladi. Shuning uchun xristianlik jahon dini sifatida e’tirof e’tiladi.

Xristianlik dinining paydo bo’lishi Iso Masih shaxsi bilan bog’liq. Iso shaxsi haqida mifologik va tarixiy yondashuvlar mavjud. Mifologik yondashuv tarafdorlari fan Iso Masihning tarixiy shaxs ekanligi haqida ishonchli ma’lumotga ega emas, deb hisoblaydilar. Ular xristianlikniung Falastindan tashqarida vujudga kelganini ta’kidlaydilar. Shuningdek, Iso Masih haqidagi rivoyatlar Sharqda tarqalgan asotirlardagi xudolarning vafot etib, tirilishiga o’xshashini, Injilda ziddiyatlar va turlicha talqinlar mavjudligini buni isboti deb keltirdilar.

Tarixiy yondashuv vakillari esa Iso Masihni xristianlik ta’limoti asoslarini shakllantirgan, yangi dinni targ’ib qilgan tarixiy shaxs deb hisoblaydilar. Xristianlik ta’limotiga ko’ra, Ioning da’vati aksariyat hukmdorlar, qabila sardorlari va yahudiy ruhoniylari tomonidan ta’qibga uchragan. Shogirdlaridan biri Iuda Iskariot sotqinligi oqibatida Iso Masih 33 yoshida fitnachilikda ayblandi. Xristianlik manbalariga ko’ra Iso ruhoniylar talabiga ko’ra GOLGOFA tepaligida xalq ko’zi o’ngida xochga mixlanadi. Uning ta’limoti havoriylar tomonidan davom ettiriladi va ko’lab odamlar xristian dinig jalb qilinadi.

Xristianlikning muqaddas manbayi “Qadimgi Ahd” va “Yangi Ahd” deb nomlanuvchi ikki bo’limdan tarkib topgan “Bibliya” (yunoncha – kitoblar) hisoblanadi. “Qadimgi Ahd” “Tavrot”, “Zabur” va boshqa bir necha madhiya va kitoblardan iborat,umumiy hisobda 39 kitobdan iborat.”Bibliya” da qayt etilishicha , Iso Masih o’z da’vatlarida xalqni yaqinlashib kelayotgan oxiri zamondan ogohlantirish uchun Xudo tomonidan yuborilganini ta’kidlaydi.Gunohlardan tiyilib, tavba qilish va to’g’ri yo’lga kirishga chaqiradi . U turli mo’jizalar ko’rsatib, odamlarni davolaydi. Milodning IV asridan boshlab xristianlik cherkovi oliy tabaqa ruhoniylarni vaqti-vaqti bilan Butun Jahon Soborlariga yig’ib turadi.

4) O’rta Osiyoda muqim provaslav cherkovlarining birinchisi 1847-yilda Sirdaryodagi Raim istehkomida qurildi. Shundan keyin Avliyoota (1866) Julek va Marki (1866) Turkiston (1866) Chinoz (1868) O’ratepa (1867) istehkomlari, Toshkent (1865) Chimkent (1868) Jizzaxda (1866) provaslav jamoalari tashkil qilinib, ularda doimiy harbiy ruhoniylar faoliyat olib boradilar. So’ngra Zarafshon okrugiga qarashli Samarqand va Kattaqo’rg’onda ham jamoalar shakllandi. 1871 yili Rossiya imperatori farmoniga binoan, Turkiston yeparxiyasi tashkil etilib uning markazi Verniy (hozirgi Olmaota) shahrida joylashdi. XX asr boshlariga kelib Turkistonda 306 provaslav cherkovi bor edi. 1936 yilda Rus Provaslav cherkovi Patriarxning qaroriga asosan yeparxiya Toshkent va O’rta Osiyo hamda Olmaoota va Qozog’iston yeparxiyasi nomi bilan 2 ga ajratdi.