Reja: Eksperldan bilimlarni olish

2. Bilimlarni olish usullari

Bllîmlar injenerining bilimlarni olishi uch rejinłdcč amalga oshiriladi: proioko/îi tahljl, inŕervyu va profëssional .faoliyatnjng o ^Âyin/j innniłačsłyasi 11-71. Prołokolli čcčh/i/da olîngan bilimlar belgilab qoȚîshdan iborat, Inłervyu reoiżnida bîlîmlar injenerî ekspert bilan uni kerakli tomonga yo'naltîrîb, faol muloqotni olib boradi. () ^Âyinli immitatsiyada ekspert uning professional faoliyati kyechadigan holatga o'xshash holatga tushib qoladi- Uning harakatlarini turli holatlarda kuzatib bilimlar injeneri keyinchalik intervyu rejimida ekspert tomonidan chuqurlashtîrłladigan ekspert bilîmlar haqidagi o'z qarashlarinî shakllantiradi, OȚinli imitatsiyaning prinsiplari turli ish o'yinlarida, maxsŁLs trenajerlarda z 0' mini topdi-
Eslatib o^î tilgan har bir bilimlarni olish usullari o'zining xato va kamchîlîklanga ega, Shunday qîlîb, protokollar tahlilîda bllimlar injeneriga predmet sohasiga doir lug'atga kiritish lozim bo'lgan tushunchalami ąjratish oson bđlmaydi. Bundan tashqari, ekspert tahlili tđxtab qolib va xulosaning tushirib qoldirilgan qadamlari asosida davom ettirilishi vaqtida protokollarda bo'shliqlar uchrab qoladi. Shunga o'xshaslî bo'shliqlarni faqat intervyu rejimida to'ldirish mumk.in, Shunday qillb, ekspefidan bilimlarni olishnîng 3 ta yondashuvłdan intełvyu bosqichi muhimdir-

interview

Intervyu olishning 20 tadan ortiq strategiyalari mavjud. Ulardan 3 tasi eng ko'p tarqalgan: pog'onalarga brÂlish, reperčncłr pcłnvara va mos/ikni rcčsc/iq/a.s/î.
Povona/arga ho ^Â/ishda ekspertga umng fikricha predmet sohasining muhim tushunchalarini aytish va ular orasidagi strukturalashtirish munosabatlarini ko^î rsatish, ya'ni «elemenî sinf», «butun-qism» va boshqa turdagi munosabatlami ko'rsatish taklif etiladi, Bu tushunchalar so'rovning keyingi qadamlarida asos ma'lumotlardek ishlatiladi, Strategiya tushunchalarda bir - biri bilan uzviy bog'langan guruh - taksonlarțklasterlar)ni ajratish, predmet sohasi tuslmunchalari ierarxiyalarini yaratislîga qarałilgan.
Repernćar pcčnguru strategiyasî bir tushunchani boshqasidan ajratishga imkon yaratuvchi tushunchalarning xamkteristik xususiyatlarini aniqlashga yo'naltirilgan. Uchlikka har ikki tushuncha uchun ularni uchinchisidan ajratadigan belgilarni atashni taklif etish orqali ekspertga tushunchalar uchligini taqdim qilishdan iborat. Har bir tushuncha biror uchllkka tegishli bo'ladi, bunday prtsedura asosîda tushunchalar hąjmini chuqurlashtirish sodir bo'ladi va tushunchalaming «simptokompleks» lari shakllantiriladi. Bular yordamida tushunchalar BBda identifikałsiyâlanishi mumkin.
Re ertuar an•ara a mîsol

Men	Ona	Ota	Zo'r dcŕst	Boshliq yoki 0' qituvchi, kimnîng boshchiligîda si a ishlash ul	(Y xshashlik	Farqi
					Oliy ma'lumotsiz	Oliy ma'lumotli
					Hayoti zavqli	Ruxi tushgan ssimist
					Sabl"li	T atsiz

Moslikni Ča.sdjq/a.sh strategiyasî ekspertga predmet sohasidagi har błr tushunchalar juftligîni biror moslik(tolerantlik) munosabatiga tegîshlîlîgini o'rnatishni taklif qilishdan iborat. Buning uchun ekspertga yetarlicha oddiy savollar ketma — ketligi beriladi va bu savollarni berishdan maqsad moslik tushunchalarini aniqlashdir.
Bllîmlar injeneri bilan ekspert mutaxassisning o'zaro munosabati jarayoni 3 bosqichni 0' z ichiga oladi [1-71.
l) Tayyorlovchi bosqich. Muloqot samarali đtish uchun ikkala ishtirokchi ham o'yin yoki muloqotga chuqur tayyorlanislîlari lozim. Ekspetl raqatgina kompetentli mutaxassis bo'lib qolmasdan, balkî asosiy maqsadga erłshłsh — TV lami qurishda manfaatdor(maînaviy yoki moddiy) shaxs bo' lishi maqsadga muvofiq, U bilimlar injeneriga xayrixoh bólishi va 09 bilimlarini tushuntira olishi lozim (eng yaxshi holat ekpertning o^î qituvclîilik mahotati bo' Isa).
Bilim/ar injenepiga quyidagilar kerak:

• 
  «ahmoqona» savollarni bermasligi uchun predmet sohasî boȚîcha maxsus adabiyotlar bilan tanishish (shunchaki «ahmoqona» savollar juda ham kerak bđladi), shuningdek, «kutish paketlari» sonini oshirish 110]; eshitishni bilish va to'g'ri savollar berish;
  
• 
  «imtihon oluvchi emas, o'quvchi» rolîga moslashish;
  
• 
  kongnitiv psixologiya modellarini, shuningdek, ekspert bilimlaridan aniq strukturalarni ajratib olish uchun bilimlarni tasvirlash modellarini tushunish.
  

Har qanday hamkorlik faoliyatida tadqiqotchilarning shaxs, xulq - atvor, ilmiy fikrlash uslubî kabi psixologłk xususiyatlari katîa ahamiyatga ega, Ilmiy xodimlarning turli sinflari mavjud- Misol sifatida quyidagi ami keltirish mumkin:

• 
  tushahbuskor(iniîsiator) - istiql.ujlli muammolarga tezda javob beradi, ya'ni, birinchilardan bo' lib masalani noaniqlik elementlari bilan yechish lozimligini sezadi:,
  
• 
  čushxîsc/îj(dłagnosł) - masala yechîmîning kuchli va kuchsiz tomonlarini baholay olish qobiliyatlariga ega;
  
• 
  erudit yaxshi xotiraga ega- ikir - chikirlarga juda e'tiborililigi va tartiblilikka erishishi bilan ajralib turadi;
  
• 
  hunurŕncłnd - boshqalarnîng yomon rasmiylashtirgan g'oyalarinî amalga oshirish imkoniga ega;
  
• 
  c/\d/i (estet) — a'oyib natijalarga olib keluvchi muammolami tadqiq qilishga intiladi, sinclîkovlik talab qiladigan mehnatga moyil emas•,
  
• 
  ms/ubiyołc/îi - îzlanishlarnîng uslubîy tomonlari bilan qîziqadi;
  
• 
  nnłsîaqi/fîkr/ovchi - muammoni mustaqil hal qilishga intiladi;
  
• 
  fanatik - cŕzining ilmiy muammosiga fidokorona qiziqadi va atrofdagilardan ham shuni talab qiladi.
  

Ilmiy xodimning qaysi tipga tegishliligi bilvosita usullar (shaxsiylik testlari, intellekt testlari, kongnîtiv usullar, Ioyihali usullar) yordamida aniqlanadî
Ekspert roli uchun tashabbuskor, erudit, tashxischi va xunarmand to'g'ri kelsa, bilimlar injeneri roliga esa — tashxischi, erudit va initsiator toh$ri keladi. Bunda turli tipdagilarning biriktirilishi yaxshi natija beradi. Masalani yechłshga yondashish, nuqtaî - nazar, fikrlash yo'li, xotira va h,k, larning farqlanishi tufâyli bunday juftlikdagi ishtirokchilar qo•yilgan maqsadga har tomonlama yondashishadi, Natijada farazim, g'oyalar, alternativ variantlarning umumiy soni oıladi, bu esa bilimlar maydonining boyishiga olib keladi, Biroq yuqorida sanab o'tilgan turlardan tuzilgaıı birikmalarııing hammasi ham Özaro tafsimi yaxshilamaydi, ba'zi bir turlar(masalan, fanatik, didli, mustaqil fikrlovchi, hunarmand) ijodıy munosabaida odatda sust mosJashadi, Bu esa şamarali muloqot jargyonini qiyinlashtiradigan yashirin va oshkor qarama-qarshiliklarning yuzaga kelishiga ölib keladi
Juftlikda boshlovchilik qilish ham katla ahamiyatga ega. lxtiyoriy muloqolda bir tonton odatda boshlovchi mavqeinj egallaydi, pincha bu rolni intervyu oluvchi, ya'ni bilimlar injeııerı egallaydi. Muloqotda boshlovchining roli ekspeılga jarayonni ülliqcha detallashtirishga imkan bermasdan bilimlar illjeneriga bilimlar maydonini yaraıish jaıayonini tizimlashlirish va nallirishga imkon beradi, Boshqa tontondan, dogmatizm va qaüiyallilik adekvat Imagan maydonga olib kelishi mumkin,
2) «Umumiy kod» ni o'rnatish. Ozaro numosabatning lingvistik holatini (tushunclıalar lug'atilli aniqlab Ülish) yaratish uchun ishtirükchilar «obyekt (ya^şlli, İzlanisll olib borilayotgan predmet sohasi) va bilimlar injeneri riasidagi masofani» qisqartil'ishga harakat qilishi Iozim„ Asosiy tushunchalami aniqlab olısh kerak, ya'ni BBning lug'atli asosini, detallilik darajmııi va tushunchalar oıusidagi Özaro aloqalami ishlab chiqish lozim-
Umumiy kodlli o'maıishda ikkila lil, ya*ni muhandis tili va ekspeT1 lilidan foydalaniladi, Muhandis tili uchla tashkiJ etuvchidan ihorat:
l) Tayyorgarlik davrida maxsus adabiyotlardan Olgan predmet sohasida ishlatilüdigan atamalar;
2) Predmet sohaga talluqli umumiy anamalar; 3) Hayotiy (tabiiy) suhbaı lili.
Ekspert tili esa quyidagi Iashkil etuvchilardan iborat:
I ) Predmct sohasiga talluqli atamalar;

2. 
   Umumiy atamalar va hayotiy ti];
   
3. 
   Eksperl ish jarayonidagi neologizm — yangi kasbiy terminlar,
   

Adabiyotlardagi maxsus atamalar

20,2-rasm, [Jjmınııy kod
3) Gnoseologik bosqich. Bu bosqîchda predmet sohaga xos qonuniyatlarnî, ishonchlillk shartlarî va tasdîqlarnîng rostlîgini aniqlash, munosabatlarnî kiritish hisobiga tizimlashtirish amalga oshiriladi- Bu bosqich bilimlar injeneri va ekspe•ll cŕzaro munosabatini aniqlovchi hisoblanadi. O' yin yoki muloqotni tahlil qilish jarayonida ekspert bilimlari o'zlashtiriladi va odatda uning o'zi uchun yangi bllimlar hosil bo'ladi. Uning xotirasłda tashqî olamning qayta namoyishî bilłmlar maydoni shaklida moddiy timsolga ega bo' adi.
Bilimlarni olish jarayonida chuqur strukturalar va yanada abstłakt tushunchalarga birin — ketin o^î tgan holda ekpertdan avvâl yuzaki bilimlar (masalan, qayta namoyîsh etiluvchi belgîlar)ni olish maqsadga muvofiq, Bilimlar mąydonini shakllantirishda empirik bilimlaming xususiyatlari] modellilik, qaramaqarshilik va boshqalar hisobga olinadi.
Bilimlar injeneri har doim qismdan umumiylikni ko•ra olishi lozim, ya'ni «l fakt — umumlashtirilgan fakt — empirik qonun — nazariy qonun» zanjirni qurishi lozîm, Zanjirnmg markaziy a?zosî - empirikani shaklllashtîrish. Bunda odatda shaklllashtirish bosqichida «ojiz» bog' lanislllami olish emas, balki predmet soha tushunchalari o' rtasidagi aloqalarning ichki stnłkturasini tushunish asosiy bo' lib qoladi. Bilimlar injeneri san'ati muammoli sohaning aniq va tushunarli modelinî qurishga intîlîshdan ihorat,
Shuni ham hisobga olish kerakki, muammoli sohadagi ekspertlar har doim ham mantiqiy mulOhazalarga suyanishmaydi. Ularning muammoli soha va u uchun xarakterli bo' Igan masalalanłi yechish usullari haqidagi tasavvurlaridan assotsiativ mulohamar va haqiqatga o' xshashlîk mulohamari keng qo'llanîladî.