Reja: Elektr dvigatelllrning qizishi va sovitilishi

Elektr yuritmasini energetik ko’rsatkichlar.
Reja:
1. Elektr dvigatelllrning qizishi va sovitilishi
2. Dvigatellarning ish rejimlari va ularning quvvatini hisoblash
3. Uzoq muddatli rejim


Ish jarayonlarini mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish uchun qo’llaniladigan elektromexanik tizimga elektr yuritma deyiladi. Elektr yuritma boshqaruvchi va uzatish qurilmalaridan, dvigatelning o’zidan va ishchi mexanizmdan iborat. Boshqaruvchi qurilma elektr yuritmaning ishini boshqaradi. Masalan, kuchlanish qiymatini va chastotasini, ishchi mexanizmi quvvatini, dvigatelning aylanish yunalishini. Uzatish mexanizmi ishchi mexanizmning ay­lanish tezligini o’zgartirib beradi. Lekin u reduktor sifatida ham tayyorlanishi mumkin. Bunda uzatish mexaniz­mi yordami bilan yuritmaning tezligini o’zgartirish mum­kin emas.
Hozirgi vaqtda elektr yuritmalar uchta guruhta bo’linadi: 1) guruhli, 2) yakka, 3) ko’p dvigatelli. Guruxli yuritmada bitta dvigatel uzatish qurilmalari yordamida ko’p mexanizmlarni harakatga keltiradi. Yakka yuritmalarda ishchi mexanizm shaxsiy dvigatel yordamida xarakatga keltiriladi. Lekin ishchi mexanizmning elementlari uzatishlar orkali o’sha dvigatel bilan ulanadi. Ko’p dviga­telli yuritmalarda ishchi mexanizmning har bir elementini harakatga keltirish uchun alohida dvigatellar o’rnatilgan. Masalan, universal dastgohlarda shpindel, sup­port va boshqa elementlar bitta dvigatel orkali harakatga keltiriladi. Og’ir dastgohlarda har bitta mexanizm uchun alohida dvigatel o’rnatilgan.

ELEKTR DVIGATELLLRNING QIZISHI VA SOVITILISHI
Har qanday elektr dvigatelning ishi elektr energiyaning isroflanishi bilan o’tadi. Isroflar o’zgaruvchan va o’zgarmas qismlardan iborat. O’zgarmas isroflar dvigatel­ning yuklanishiga bog’liq emas — bu podshipniklarning ishqalanishiga, ventilyatsiyaga, o’zaklarga sarflanadigan isroflar. O’zgaruvchan isroflar dvigatelning yuklanishi­ga bog’liq. — bu chulg’amlarning qizishiga sarflanadigan isroflar, chunki yuklanish o’zgarganda chulg’amlardan o’tayotgan tok ham o’zgaradi. Umuman, yuklanish ko’paygan sari dvigatelning temperaturasi ham oshadi. Dvigatelning va uning atrofidagi muhitning temperaturalari orasidagi farq o’ta qizish temperaturasi deyiladi;

Bunda: — ota qizish temperaturasi, t — dvigatelning temperaturasi, t₀ — muxitning temperaturasi. Hisoblashlarda atrof muhitning temperaturasi t₀ =40°С ga teng deb olinadi.
Dvigatelning o’ta qizish temperaturasi asosan chulg’amlar uchun ishlatiladigan izolyatsiyaga bog’liq. Masalan, sintetik organik pardalar uchun o’ta qizish temperaturasi 80°С т, paxta-qog’ozli izolyatsion materiallar uchun 65°С ga teng bo’ladi.
Dvigatelning ish vaqtidagi qizish egri chizig’i ko’rsatilgan. Dvigatel ulangan paytda (t = 0) uning barcha qismlari temperaturasi muhitnikiga teng. Dastlabki vaqtda dvigateldan atrof muhitga issiqlik kam uzatiladi, chunki hamma issiqlik dvigatelni qizitish uchun sarflanadi. Egri chiziq tez yuqoriga ko’tariladi. Dvigatel qancha ko’p qizisa muhitga shuncha ko’p issiqlik uzatiladi va dvigatelning qizishi sekinlashadi.
Ma‘lum vaktdan keyin issiqlikning kelishi, uning muhitga uzatilishiga teng bo’lib qoladi.
Dvigatel temperaturasi barqarorlashadi (t_барq) va o’zgarmas yuklanishda to’xtaydi. Har qandai yuklanishga o’zining barqarorlashgan temperaturasi tug’ri keladi. Yuklanish qancha ko’p bo’lsa, qizish egri chiziga shuncha yuqori bo’ladi. Boshlang’ich temperaturasi qancha yuqori bo’lsa, dvigatel shuncha tez qiziydi. Dviga­telning sovitilish vaqti uning ventilyatsiya usullariga va massasiga bog’lik.- Odatda rotor o’qiga dvigateldan qizigan xavo-ni surib oluvchi ventilyator o’rnatiladi. Mustaqil ventilyatsiyali dvigatellarda sovituvchi havo dvigatelga tashqi ventilyatordan beriladi. Bu usul faqat katta quvvatli dvigatellarda qo’llaniladi. Sovitilish egri chiziqlari ko’rsatilgan.
Mamlakatimizda ko'ndalang magnit maydonli EMK laming quwati bir necha vatt dan 25 kW gacha bo'lgan turlarini ishlab chiqarish o'zlashtirilgan. Ulami kichik va o'rtacha quwath motorlar uchun bevosita generator sifatida qo'llash mumkin. 7.14- rasmda EMK h G—M sistemasi ko'rsatilgan. Bu sistema bilan motor mexanik tavsifining qattiqhgini va, demak, uning berilgan chastotal i l elektr yuritma sistemasi sini o'zgartirmay saqlash, hamda uni keng diapazonda rostlash imkoni olinadi. Buning uchun uchinchi boshqarish chulg'amiga motor chastotasi bo'yicha manfiy bo'lgan teskari bog'lanishh signal kiritiladi. 7.14- rasm. Elektr mashina kuchaytirgichli generator—motor sxemasi. Chastota bo'yicha teskari bog'lanish signalini olish uchun taxogenerator kuchlanishidan foydalaniladi. Bunda teskari bog'lanish chulg'ami ta’minlanadigan taxogeneratordagi e.y.k. E, = к п Ф bo'ladi. Motor tg e chastotasini o'zgartirmay saqlash uchun teskari b og'lanish zanjiridagi magnit yurituvchi kuch F3 7.15- rasm. EMK li qo‘zg‘atgichga ega generator-motor sistemasining sxemasi. ga teskari, ya’ni FT=FX- F3 bo'lishi lozim. Haqiqatan, yuklamaning ortib borishi bilan motor chastotasini o'zgartirmaslik uchun uning yakoriga beriluvchi kuchlanish qiymatini ham berilgan qonunga binoan ortib borishini ta’minlash kerak. Demak, yuklama ko'payishi bilan chastota va F3 kamayishi sababli kuchlanishning ortib borishini ta’minlash uchun ortib borishi kerak. Buning uchun esa teskari bog‘lanish manfiy, ya’ni Ғъ = Fv - F3 bo'lishi lozim. Chastota bo'yicha teskari bog'lanish zanjiriga turli tipdagi kuchaytirgichlami kiritib, bunday sistema chastotani Z)= 1000 va undan ham yuqorigacha bo'lgan diapazonda rostlash imkoni olinadi. 7.15- rasmda katta quwatli G—M sistemasiga EMK ning generator qo'zg'atgichi sifatida ishlatihshi ko'rsatilgan. Bunda EMK dagi mo'tadillashtiruvchi 2BCh chulg'amga UEMK va U kuchlanishlari bo'yicha 1M T va 2 M T orqah elastik bo'lgan teskan bog'lanish signallari kiritiladi. Shu sababli sistema mo'tadilligi (turg'unligi) yuqori, ya’ni uning o'tkinchi jarayonlardan so'ng o'zining dastlabki ko'rsatldchlariga erishishi tez va aniq bo'ladi. Motordagi e.y.k. Ет = к п тФт = = Ug - I R bo'lib,uning chastotasi U - IyaR ga proporsionalligi sababli 3BCh va 4BCh larga kiritilgan kuchlanish bo'yicha manfiy 7.16- rasm. Jadallik bilan ishga tushiriluvchi generator—motor sistemasining sxemasi. va tok bo'yicha musbat teskari bog‘lanishlar orqah motor chastotasi bu sistemada ham o‘zgartirilmay saqlanadi. EMK ning 1 BCh chulg'amiga beriladigan tokning qiymati normal ishlash rejimidagiga nisbatan 6—7 marta katta bo'lsa, bunday elektr yuritma sistemasini jadal ishga tushirish mumkin. Haqiqatan, bunday katta tok ta’sirida EMK ning magnit sistemasi tezda to‘yinib uning C/EMK kuchlanishi va generatoming qo'zg'atish tokining qiymati keskin ravishda ko'tarila boshlaydi. Generator kuchlanishi Ug ning bir tekisda ortib borishi sababli yakor zanjiridagi tok va, demak, motor aylantiruvchi momentining qiymati o‘zgarmas_bo‘lib, elektr yuritma jadal ishga tushiriladi. Bunday ishga tushirish jarayonida chastotaning o'zgarishi ham maqsadga muvofiq bir tekis va silliq o'tadi. Ammo chastota ortib borishi bilan F3 ko'payib FT- F { - F} + F4 esa kamayib boradi. EMK ning to'yingan holatida Fz ning kamayishi sezilarli bo'lmaydi, to'yinmagan holatga o'tib ishlashi bilan esa F3 ning ko'payishi Fz ni keskin kamaytirib yuboradi va, natijada, motomi ishga tushirish jarayonining jadalligi ham pastlashib ketadi. 7.16-rasmda bunday kamchilikdan xoli bo'lgan, ya’ni bir xil jadallik bilan ishga tushiriluvchi G—M sistemasining sxemasi ko'rsatilgan. Bunda generator kuchlanishi bo'yicha ohngan manfiy va kechiktirilgan teskari bog'lanish asosida ishga tushirish jarayoni tugagunga qadar jadallik prinsipidan to'la foydalaniladi. Magnit kuchaytirgichli elektr yuritma sistemalari Magnit kuchaytirgichning yarim o'tkazgichh to'g'rilagich bilan birgalikda to'g'rilangan kuchlanishni boshqaradigan o'zgartgich sifatida qo'llash mumkin. 7.17- rasmda berilgan chastotani o'zgartirmay saqlovchi G—M sistemasi singari prinsipda ishlaydigan magnit kuchaytirgich-motor (MK~M) sistemasining sxemasi ko'rsatilgan. Bunda /СА, va ICh2 - magnit kuchaytirgich ish chulg'amining qismlari bo'lib, BCh2 — tok bo'yicha teskari bog'lanish va boshqaruvchi chulg'ami vazifasini bajaruvchi chulg'amlar. Demak, BCh{ ga potensiometr P orqali beriluvchi boshqarish toki qiymatini o'zgartirish motor kuchlanishi va, demak, chastotasini К Ы 2 diapazonda rostlash mumkin. Agar M K ning boshqarish chulg'amiga chastota bo'yicha teskari bog'lanishni taxogenerator orqah berilgunday bo'lsa, u holda bunday sistema bilan tezlikni D= 100 va undan ortiq diapazonda ham rostlash imkoni ohnadi. 7.18-rasmda katta quwatli motorlami magnit kuchaytirgich—motor sistemasi bilan boshqarish sxemasining bosh zanjiri ko'rsatilgan. Bunda magnit kuchaytirgichi ish ICh, /СЛ, ICh2 -Ц -z v V v 7.17- rasm. Berilgan chastotani o ‘zgartirmay saqlovchi magnit kucaytirgich — motor sistemasining sxemasi. ICh4 -гуКЛ IChi ICh6 MQCh 7.18- rasm. Uch fazah ko‘prik sxemasida ulangan magnit kuchaytirgich — motor sistemasining sxemasi. chulg‘amlari va ventillarini uch fazali ko'priksimon sxema bilan ulash yaxshi natijalar beradi, ya’ni motoming past chastotalarda ham mo'tadil ishlashi ta’minlanadi (bir fazah sxemalarga nisbatan to‘g‘rilangan kuchlanishning pulsatsiyalanishi kamayadi). Bu sxemada ham chastotani rostlash uchun MK ning ketma-ket ulangan boshqarish chulg‘amlariga (sxemada ko‘rsatilmagan) beriladigan tok qiymatini o'zgartirish kifoya. Chastotani ko'paytirish uchun boshqarish chulg'ami tokini ko‘paytirish, uni kamaytirish uchun esa boshqarish chulg'ami tokini kamaytirish lozim. Motorni magnit kuchaytirgich bilan boshqarish sxemalarida reverslash uchun yakor zanjiriga reversiv kontaktorlaming kontaktlari kiritiladi. Agar kontaktorlar yordamida reverslash tavsiya qilinmasa, u holda motomi reverslash uchun ikki komplekt magnit kuchaytirgichni sxemaga kiritish lozim. Magnit kuchaytirgichmotor sistemasidan iborat elektr yuritma G—M ga nisbatan ancha yuqori texnik va iqtisodiy ko'rsatkichlarga ega bo'ladi. Ion va yarim o'tkazgichli elektr yuritma sistemalari Tiratron yoki boshqariluvchi simobli to'g'rilagichdan ta’minlanuvchi motor sistemasi ion elektr yuritmasi deyiladi. 7.19-rasmda elektron va ion asboblari bilan boshqariladigan va ELIR deb ataluvchi elektr yuritma sistemasining bosh zanjir sxemasi ko'rsatilgan. Bunda parallel qo'zg'atishli motorga beriladigan rostlanuvchi elektr yuritma sistemasining bosh zanjir sxemasi ko'rsatilgan. Bunda parallel qo'zg'atishli motorga beriladigan rostlanuvchi kuchlanish ko'prik 7.19- rasm. ELIR sistemasi bosh sxem asi asosid a u n m g 1 T va zanjirining sxemasi. 2 T tiratronlarining diagonali2 /л л л а dan olinadi. Tiratronlardan tok bir tomonlama o'tishi uchun ulaming anodi katodga nisbatan musbat potensialga ega bo'lishi lozim. Bunda katoddagi elektron ionlashgan gaz orqah anodga tortihb, natijada tiratrondan tok o'ta boshlaydi. Bu tok sxemada ko'rsatilgan yo'nalishda motordan o'tib, yana tiratronga qaytadi va shu bilan tok zanjiri berkiladi. Anod transformatori T R l chulg'amida hosil bo'lgan e.y.k. ning ikkinchi yarim davrida ham boshqa tiratronning anodi musbat potensialga ega bo'lib, motordan yana ilgarigi yo'nalishda tok o'ta boshlaydi. Shunday qihb, o'zgaruvchan tokning ikkala yarim davrida ham motordan bir xil yo'nalishdagi pulsatsiyalanuvchi tok o'tadi.

Foydalaniladigan adabiyotlar.

1. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma. « 0 ‘qituvchi», 1970- у., (2- nashri 1979- у., 3- nashri 2002- у.). 2. M .Z.Homidxonov, S.Majidov. Elektr yuritm a va uni boshqarish asoslari. «0 ‘qituvchi», 1970- y. 3. S . M aj i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritma atam alarining o ‘zbekcha-ruscha izohli lu g 'a ti.. «Fan», 1971- y. 4. S . M a j i d о v . Elektr mashinalari va elektr yuritm adan praktikum. « 0 ‘qituvchi», 1975-у. 5. S.Majidov. Elektrotexnika. « 0 ‘qituvchi», 2000- у (3- nashri). 6. S.Majidov, A.Vohidov, R.G'oziyeva, Y.Shoyimov. Elektromexanik uskunalarva ulami avtomatlash asoslari. « 0 ‘qituvchi», 2002- у. 7. S.Majidov. Elektr yuritma va elektr m ashina atamalarining izohli lug'ati. «Fan», 1971- y. 8. S . M aj i d о v . Elektrotexnika atamalarining ruscha-o'zbekcha lug'ati. « 0 ‘qituvchi», 1992- у. 9. A.A.Azimov, S . M a j i d о v . Avtomatik boshqarishga oid atamalaming ruscha-o'zbekcha lug'ati. O'zbekiston fan va texnika qo'mitasi nashriyoti, 1996- y. 10. Х а м у д х а н о в M.3., Усмонов C .3 ., У с м а н х о д ж а е в H.M., Хусанов М.Д. Частотное регулирование скорости электроприводов переменного тока. «Фан»: 1996 г. 11. G.R.Rahimov. Elektrotexnika. «O'qituvchi», 1966- у. 12. Эфендизаде А.А. Электрик интигалларынын автоматик идарэ едилмаси». Баку, 1964 й. 13. Андреев В.П., Сабинин Ю .А . Основы электропривода. Госэнергоиздат, 1963 г. 14. Чиликин М.Г. Общий курс электропривода. «Энергия», 1965 г. 15. Назаров Г.И., Олейник Н . П . и др. Основы электропривода и прим енение электрической энергии в сельском хозяйстве. «Колос», 1965 г. 16. Вешеневский С . Н . Характеристики двигателей в электроприводе. «Энергия», 1966 г. 17. Сиротин А .А . Автоматическое управление электроприводами. «Госэнергоиздат», 1959 г. 18. Соколова Е.М. Электрическое и электромеханическое оборудование. «Мастерство», 2001 г. 19. A.A.Efendizade, S.Majidovvab. Avtomatik boshqarishga oid atamalaming 6- tilli (ruscha-inglizcha, azarbayjoncha, turkmancha, qirg‘izcha-o‘zbekcha) lug'ati. Baku, 1978- y. 20. A . S . Karimov va b. Elektrotexnika va elektronika asoslari. « 0 ‘qituvchi», 1955-у.