Reja: Etika (axloqshunoslik)ning tadqiqot predmeti, funksiyala- ri, boshqa fanlar bilan o zaro aloqadorligi

Qurbonova  Husnora.   219-guruh

13-mavzu. Etika fanining predmeti va jamiyat hayotidagi

ahamiyati

Reja:

1. Etika (axloqshunoslik)ning tadqiqot predmeti, funksiyala-

ri,  boshqa  fanlar  bilan  o zaro  aloqadorligi.

2.  Ixtiyor erkinligi, axloqiy tanlov va dastlabki axloqiy 

qonun-qoidalar.

3.  Axloqning  strukturasi.

4. Axloqshunoslikning kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va

me yorlar.

1. “Etika” so zi qad  yunoncha “ethos” (etos) so zidan 

kelib chiqqan bo lib,  avval boshda birgalikda yashaydigan joy, 

uy, xonadon, qush uyasi  kabi ma nolarni anglatgan. Keyinroq 

esa “etos” so zini qandaydir hodisa, axloqiy an ana, urf-odat 

va  xususiyatni  ifodalash  uchun  qo llashgan.

Aristotel etika  fanining asoschisi  hisoblanadi. Faylasuf 

“etos” so zini inson xulq-atvori tarzida tushungan, “etik”, ya ni

“axloqiy” sifatini insoniy fazilatlarning alohida maxsus sinfi deb

talqin  etgan.

Arastu fanlarni tasnif qilarkan, ularni uch guruhga bo ladi: 

nazariy, amaliy va ijodiy. Birinchi guruhga u falsafa, matematika

va fizikani; ikkinchi guruhga – etika va siyosatni; uchinchi gu-

ruhga esa – san at, hunurmandchilik va amaliy fanlarni kirita-

di. Shunday qilib, qadimgi yunonlar  axloq haqidagi ta limotni 

fan darajasiga ko targanlar va “Etika” (ta ethika) deb atagan-

lar.

Axloqshunoslik  bir necha ming yillik tarixga ega bo lgan 

qadimiy fan. U bizda “Ilmi ravish”, “Ilmi axloq”, “Axloq ilmi”,

“Odobnoma” singari nomlar bilan atab  kelingan.  Hozirda 

ayrim mutaxassislar “Axloqshunoslik” deb atashni maqsadga mu-

vofiq  deb  hisoblaydilar.

Axloqshunoslik axloqning kelib  chiqishi va mohiyatini, kishi-

ning  jamiyatdagi  axloqiy  munosabatlarini  o rganadi.

“Axloq” so zi arabchadan olingan bo lib, “hulq”  so zi-

ning  ko plik shaklidir. “Axloq” iborasi ikki xil ma noga  ega: 

umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot obyektini anglatsa, 

muayyan tushuncha sifatida inson fe l-atvori va xatti-harakatining

eng  qamrovli  qismini  bildiradi.

Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida

aks ettiradigan bo lsak, doiraning eng kichik qismini odob, un-

dan kattaroq qismini xulq, eng qamrovli qismini axloq egalla-

ydi.

Odob – inson haqida yoqimli taassurot uyg otadigan, lekin

jamoa, jamiyat va insoniyat hayotida u qadar muhim ahamiyatga

ega  bo lmaydigan, milliy  urf-odatlarga asoslangan chiroyli 

xatti-harakatlarni o z ichiga oladi  (jamoat joylarida yoshi kat-

talarga joy berish,  qo lidagi  yukni ko tarib olib borishga yor-

damlashish  va  h.k.).

Xulq –  oila, jamoa, mahalla-ko y miqyosida ahamiyatli 

bo lgan,  ammo jamiyat va insoniyat hayotiga sezilarli ta sir 

ko rsatmaydigan yoqimli insoniy xatti-harakatlarning  majmui (in-

soniylik  fazilatlarining namoyon bo lishi yoki aksi: qo pol ota-

-ona, qo shnilar, tanish-bilishlarning nomaqbul qiliqlari, sinfdosh-

lar,  kursdoshlar  va  h.k.).

Axloq esa – jamiyat, zamon, insoniyat tarixi uchun  na-

muna bo la  oladigan ijobiy xatti-harakatlar yig indisidir (man-

sabdor shaxslarning shaxsiy ibrati – vazirlar, sudyalar, prokuror-

lar va b; davlat arboblarining hayotiy faoliyati – Alisher Navo-

iy, Husayn Boyqaro,  Amir Temur,  Gitler,  Napoleon, Mussolini, 

Lenin,  Stalin  va  b.).

Bu o rinda shuni alohida ta kidlash joizki, axloqiy tarbiya

natijasida odoblilik-xushxulqlilikka,  xushxulqlilik – yuksak axlo-

qiylikka aylangani kabi, axloqiy tarbiya yo lga qo yilmagan jo-

yda muayyan shaxs, vaqti kelib, odobsizlikdan – badxulqlilikka,

badxulqlilikdan  –  axloqsizlikka  o tishi  mumkin.

Shunday qilib,  axloqshunoslik mazkur uch axloqiy hodisani 

bir-biri  bilan  uzviylikda  va  nisbiylikda  o rganadi.