Reja: Generatorlar

---

Signal generatorlari 
REJA: 
1. Generatorlar 
2. Signal generatori qanday ishlaydi 
3. Generatorning ishlashi va kuchlanishi 
1.
Generator — tashqi energiya manbai hisobiga elektr energiyasi 
ishlab chiqaruvchi yoki energiyani bir turdan ikkinchi turga 
oʻzgartiruvchi qurilma; apparat yoki mashina. Masalan, atsetilen 
generatori, muz generatori, 
bugʻ generatori
, 
gaz generatori
, 
elektr 
generatori
va h. k. Xususan, elektr generatorlari oʻzgarmas tok, 
oʻzgaruvchan tok generatorlariga boʻlinadi. Generator tushunchasi 
oʻzgaruvchan va oʻzgarmas tok elektr mashinalariga ham, elektr 
tebranishlarini hosil qiluvchi asboblarga ham bir xil qoʻllaniladi. 
Birinchi holda, mexanik energiya elektr energiyasiga aylantirilsa, 
ikkinchi holda manbaning elektr energiyasi maʼlum chastotali, kerakli 
shakl va quvvatli tebranishlar energiyasiga aylantiriladi. Generatorning 
umumiy makromodeli quyidagi sxemada koʻrsatilgan. Generatorlar 
asosan turli koʻrsatkichlar asosida yaratiladi. Generatorlarning elektr 
mashina, lampa, tranzistor; mikrosxemali, yoyli, impulyeli, 
gidroturbina
, 
bugʻ turbina
, har xil chastotali, molekulyar va b. xillari 
boʻladi. Misol tariqasida standart signal generatorining tuzilishini 
koʻrish mumkin (sxemaga q.). Ularning koʻpchiligi 50— 100 kGs dan 
bir necha ming MGs gacha chastotada ishlaydi. Generatorning asosiy 
funksional qismini 50 kGs — 30 MGs chegarada ishlaydigan signal 
generatorlari tashkil etadi. Uning chastotasi maxsus chegaralangan 
diapazonlarda va oʻzgaruvchan sigʻimlar yordamida bir tekis 
sozlanadi. Chastotani oʻzgartish aniqpigi, odatda, 0,5—1,5% oraligʻida 
boʻladi. Signal Generatordan modulyatorga beriladi. Modulyatorda 
signal amplitudasi boʻyicha modulyatsiyalanadi. Modulyatsiyalovchi 
signal vazifasini ichki past chastota G.i (/=1000 Gs) va tashqi ulangan 

---

Generatorlar bajarishi mumkin. Generatorlar radiouzatish, radioqabul 
qilish va televizion qurilmalarda, oʻlchov texnikasida, turli texnologik 
jarayonlarda, fan va texnikaning turli sohalarida qoʻllaniladi. Ular 
yordamida koʻplab elektrotexnika va radioelektronika qurilmalari 
yaratilgai, yangi "generatormashina" tizimlari ishlab chiqariladi.
1,1. 
UMUMIY 
TUSHUNCHALAR. 
SINXRON 
MAShINALARNING ISHLASH PRINSIPI 
Aylanish tezligi (n) o'zgarmas bo'lib, stator tokining chastotasi f = 
np/60 nisbat orqali bog'liq bo'lgan o'zgaruvchan tok mashinasi sinxron 
mashina deb ataladi. Sinxron mashinalar elektr generatorlari, 
dvigatellari va reaktiv quvvat kompensatorlari sifatida ishlatiladi. 
Barcha Elektr mashinalari kabi ular ham qaytuvchanlik xususiyatiga 
ega. Sinxron mashinalar, asosan, barcha elektr stansiyalarda uch fazali 
elektr generatorlari sifatida ishlatilmoqda. Zamonaviy issiqlik elektr 
stansiyalarida quvvati 800 kVa va undan ortiq bo'lgan generatorlar 
o'rnatilgan. Gidravlik elektr stansiyalardagi generatorlarning quvvati 
birmuncha kam bo'lib, 500 — 600 kVA ni tashkil etadi. Atom elektr 
stansiyalarida esa bitta blokning quvvati 1.5 ming MBA ga etadi.Stator 
va rotor sinxron mashinaning asosiy qismlari xisoblanadi. Statorning 
o'zagi o'zaro izolyasiyalangan elektro-texnik po'lat yaproqchalardan 
yig'ilgan bo'lib, silindrsimov yaxlit kordusning ichki sirtiga 
mahkamlanadi. Stator o'zagi-1 ning ichki qismidagi pazlarg'a uch fazali 
o'zgaruvchan tok chulg'amlari joylashtiriladi .Mashina o'qiga 
mahkamlangan kontakt halqalariga rotor chulg'amining ikki uchi 
mahkamlangan bo'lib, halqalar sirtida qo'zg'almas tok ulovchi 
cho'tkalar sirpanadi. Rotor uchun doimiy tok manbai sifatida quvyati 
uncha katta bo'lmagan o'zgarmas tok generatori — uyg'otgich 
ishlatiladi. 
Odatda, 
uygotgichning 
quvvati 
sinxron 
mashina 
quvvatining (1- 3) % ini tashkil etadi. Ayrim hollarda sinxron generator 
hosil qilgan tokni; to'g'rilash yo'li bilan doimiy tok hosil qilinadi. 
Yaqqol ko'rinadigan qutbli sinxron mashinalarni tayyorlash 
texnologiyasini hamda konstruksiyasining mexanik mustahkamligini 
ta'minlash uchun ularni aylanish tezligi 1000 ayl/min dan kam bo'lgan 
hollarda ishlatish uchuntavsiya etiladi. Aniq namoen qutbli 

---

generatorning birlamchi dvigateli sifagida, ko'pincha, gidravlik turbine 
ishlatiladi. Shuning uchun bunday generatorlar gidrogenerator lar deb 
atalkb, ularning aylanish tezligi 60 dan 750 ayl/min oralig'ida buladi. 
Tezlikning bunday katta oraliqda o'zgarishi gidrogansiyalarda suv 
bosimi va isrofining turlicha bo'lishi bilan bog'liqdir. 
Gidrogenerator qutblarining eoni gidroturbinaning tezligiga bog'liq 
holda bir necha o'ntagacha bo'lishi mumkin. Masalan, turbinaning 
aylan tezligi 75 ayl/min va standart chastota 50 T s bo'lganda R = 
60f/n2 = (60 • 50)/75=> 40 juft qutb yoki 80 ta qutb bo'ladi. Yaqqol 
ko'rinmaydigan 
qutbli mashinalar
, acosan, rotorning aylanish tezligi 
katta 1500, 3000 ayl/min bo'lganda qo'llaniladi. Bunday mashina 
rotorining konstruksiyasi bo'rtib chiqmagan qutb sifatida, ya'ni 
o'yg'otish chulg'ami joylashtiriladigan pazli silindrsimon shaklda 
yasaladi . Yaqqol ko'rinmaydigan qutbli generatorlarning birlamchi 
dvigateli sifatida bug' turbinasi qo'llanilgani uchun bunday generatorlar 
turbogeneratorlar deb ataladi. 
Sinxron dvigatellar quvvati bir necha o'n ming kiyaovattgacha va 
yaqqol ko'rinadigan kutbli qilib ishlab chiqariladi. Sinxron 
mashinalarning ishlash prinsipi rotor chulg'amiga o'zgarmas tok 
berilganda. O’zgarmas magnit maydoni hosil bo'lishi va rotor bilan 
birga aylanib stator chulg'amlarini kesib o'tib, ularda chastotasi f ga 
teng bo'lgan EYK induksiyalashiga asoslangan. Agar stator 
chulg'amlariga nagruzka qarshiligi Zn ni ulasak, generatorning faza 
chulg'amlarida hosil bo'lgan iA , iB va iC toklar tezligi (n1=60f/p) rotor 
tezligiga teng bo'lgan aylanuvchan magnit maydoni xosil qiladi. 
Shuning uchun bunday elektr mashinalar, rotorning aylanish tezligi 
stator magnit maydonining aylanish tezligiga teng bo'lgani uchun. 
sinxron mashinalar deb yuritiladi. Quvvati nisbatan katta bo'lmagan 
(100 kVA gacha) mashinalarning o'zgarmas va o'zgaruvchan tok 
chulg'amlari, ko'pincha o'zaro o'rin almashgan bo'ladi. Iste'lolchi 
ulanadigan chulg'am rotorga, uyg'otish chulg'ami esa statorga 
joylashtiriladi. 
1.2Asinxron dvigatelning tuzilishi. 

---

Elektr dvigatellari orasida eng kơp tarqalgan dvigatel uch fazali 
asinxron dvigateldir. Bu dvigatelni birinchi bơlib M.O.Dolivo-
Dobrovolskiy ixtiro qilgan. Asinxron dvigatelning paydo bơlishiga 
aylanuvchi magnit oqimini hosil qiluvchi qurilmalarni yaratish 
imkonini bergan uch fazali tok sabab bơldi. Ularning asinxron deb 
atalishining sababi dvigatelning aylanuvchi qismi rotor magnit oqimi 
tezligiga ega bơlmagan, ya'ni u bilan sinxron bơlmagan holda aylanadi. 
Uni aylanish tezligini doimiy saqlash zarur bơlmagan ishlarda, 
shuningdek
, bir fazali qilib kichik quvvatlarda ishlatish mumkin. Bu 
lektr dvigatelning tuzilishi sodda bơlib, boshqa dvigatellarga qaraganda 
ishlatish ishonchli va arzondir. Har qanday elektr mashina, jumladan, 
asinxron dviatel ham qaytuvchanlik xossasiga ega bơlib, ham generator 
(mexanik energiyani elektr energiyaga aylantiruvchi), ham dvigatel 
bơlib ishlaydi. Bir qancha katta kamchiliklari borligiga kơra asinxron 
generatorlar amalda deyarli qơllanilmaydi. Har qanday elektr 
mashinasi kabi, asinxron dvigatel ham ikki asosiy qismdan, stator va 
rotordan iboratdir. Dvigatelning qơzğalmas qismi stator aylanadigan 
qismi esa rotor deb ataladi. Stator tashqi pơlat tana va unga presslangan 
pơlat ơzakdan iborat. Stator tanasi-ning sovutiladigan sirti kattaroq 
bơlishi uchun, u qirrali qilib saladi. Ơzak shtamplangan bơlib, bir-
biridan lak bilan izolyatsiyalangan pơlat listlardan yiğiladi. Pơlat 
ơzakning ichki tomonida ariqchalari bor. Bu ariqchalarga statorning 
uch fazali chulğami joylashtiriladi. Stator ichiga mashinaning 
aylanuvchi qismi - rotor joylashtiriladi.Rotor ơzagi ham ingichka pơlat 
tunukalardan yiğiladi.
STATOR CHO’LG’AMI Stator chulğamining tuzilish prinsipi uchta 
qơzğalmas ğaltaklar AX, VY, SZ statorning ichki yuzasida joylashgan 
va bir-biriga nisbatan 120ga siljigan bơladi.Lekin asinxron 
dvigatelning haqiqiy chulğami murakkabroqdir. Har bitta faza 
seksiyalardan iborat.. Seksiyalarning EYKlarini bir-biriga qơshish 
uchun ularni bir-biri bilan ketma-ket ulanadi. Seksiyalarning barcha 
simlari birgalikda izoliyatsi qilinadi va kelgusida seksiya uning 
ơramlari sonidan qat’i nazar bir ơramli qilib tasvirlanadi. 

---

Seksiyalarning barcha aktiv tomonlari ariqchalarga ikki qatlam qilib 
joylashtiriladi. Stator ariqchalarning soni quyidagicha hisoblanadi: 
2.
Signal generatori 20 Gts dan 200 kHz gacha bo'lgan sinus signalini 
(past chastotali) hosil qilish uchun ishlatiladi. Kuchlanish kuchiga ega 
bo'lishdan tashqari, ba'zilari elektr quvvatiga ham ega. Shuning uchun 
u juda ko'p qirrali. Undan turli elektron asboblarda past chastotali 
kuchaytirgichlarning 
chastota 
xarakteristikalarini 
sinash 
yoki 
ta'mirlash, foydalanish va o'tish diapazoni foydalanish mumkin. 
Bundan tashqari, yuqori chastotali signal generatorlari uchun tashqi 
modulyatsiya qilingan signal manbai sifatida foydalanish mumkin. 
Bundan tashqari, elektron voltmetrni sozlashda u AC signal 
kuchlanishini ta'minlaydi. Past chastotali signal generatorining ishlash 
printsipi: tizim asosiy tebranish darajasini, asosiy tebranish chiqishini 
sozlash potansiyometrini, kuchlanish kuchaytirgichini, chiqish 
kuchaytirgichini, quvvat kuchaytirgichini, impedans konvertorini 
(chiqish transformatorini) va ko'rsatkich voltmetrni o'z ichiga oladi.
Asosiy tebranish darajasi past chastotali sinusoidal tebranish signalini 
hosil qiladi, u kuchlanish kuchaytirgichi tomonidan kuchlanishning 
chiqish amplitudasini qondirish uchun kuchaytiriladi. Chiqish 
attenuatori kuchlanishni to'g'ridan-to'g'ri chiqarishi mumkin va asosiy 
tebranish chiqish sozlash potansiyometri chiqish kuchlanishini sozlash 
uchun ishlatiladi. 
3. 
DC va o'zgaruvchan tok generatorlarining kuchlanishi rotor 
tezligiga, etkazib beriladigan oqimning qiymatiga, qo'zg'alishning 
magnit oqimiga, armatura o'rashining qarshiligiga (generatorda) 
bog'liq. 
to'g'ridan-to'g'ri oqim
) va stator sargisining empedansi 
(alternatorlar uchun). 
Agar biz (taxminan taxminiy) faqat asosiy omillarni hisobga olsak, 
unda biz taxmin qilishimiz mumkin Shunday qilib, rotor tezligini 
o'zgartirganda doimiy generator kuchlanishini ta'minlash uchun magnit 
oqimni chastotaga teskari mutanosib ravishda o'zgartirish kerak. 
Magnit oqim qo'zg'alish oqimi bilan aniqlanganligi sababli, 
kuchlanishni tartibga solish generatorni qo'zg'alish pallasiga vaqti-
vaqti bilan ulash va qo'shimcha doimiy qarshilik rezistorini ushbu 
sxemadan uzish orqali amalga oshiriladi. Hozirgi vaqtda tebranish va 
yarim o'tkazgichli kuchlanish regulyatorlari qo'llaniladi. 

---