Reja: IX-XII asrlarda Urta Osiyo xalklarining moddiy va ma'naviy madaniyatini yuksalishi

XAMSADA VAZN KO’RSATKICHLAR TAQDIMOTI
Reja:

• IX-XII asrlarda Urta Osiyo xalklarining moddiy va ma'naviy madaniyatini yuksalishi.


2. XIV-XV asrda Urta Osiyoning moddiy-ma'naviy madaniyat ravnasi.

VIII asr oxiri IX asr boshida xalifalikni larzaga keltirgan og’ir siyosiy vaziyat abbosiylarning Movaraunnaxr va Xurosonda olib borayotgan siyosatini uzgartirishga majbur etdi. Birin-ketin O’rta Osiyoda Toxiriylar, Safforiylar, Somoniylar davlatlari tashkil topdi. Mamlakatda sodir bulgan bunday siyosiy o’zgarishlardan so’ng Movaraunnahr Xurosondan ajralib o’z mustasilligini tiklab olish imkoniga ega bo’ldi. Movaraunnahrni birlashtirib mustahkam feodal davlat tuzgan davlat arbobi Ismoil Somoniy, 900-yilda Xurosonni ham safforiylardan tortib olib ulkan davlat tuzdi. Xalifa Somoniylar davlatini tan olishga va unga hukmronlik yorlisini yuborishga majbur bo’ldi. IX asr oxirlarida Movaraunnahr xalqlari Arab xalifaligidan abadiy xalos bo’ladi. Arab xalifaligidan mustasil bo’lgan yirik feodal davlat Somoniylar davlati tashkil topadi. Somoniylar mamlakatini boshqarishda davlat ma'muriyatini tashkil etadilar. O’rta devonlar (devoni vazir, devoni mustavfi, devoni amir al mulk, devoni sohib ash-shuhrat, devoni mumallikayi xos, devoni muhtasib, devoni avsof, devoni sazo az-ziya) boshqaruvida idora etilgan. Somoniylar hokimiyati yirik zamindorlarning manfaatini himoya siluvchi feodal davlat edi. (“mulki sultoniy”, “mulk yerlari”) X asr oxirida istisodiy va siyosiy sudratiga katta putur yetkazdi va bu Koraxoniylar davlatidan maslubiyatga uchrashiga olib keldi. XI asr boshlarida Somoniylar davlati ikki davlatga: Koraxoniylar va O’aznaviylar davlatlariga bo’linib ketdi.
Koraxoniylar davlatini el-yurt va viloyatlarga bo’lib idora sildilar. XI-XII asrlarda O’rta Osiyoda mulkchilikning yangi turi-ista' tartiboti o’rnatiladi (“mulk sultoniy”, “ista'”, “vasf yerlari”, “mulk yerlari”) XII asrning 30 yillari oxirida Movaraunnahrga Sharsdan kelgan ko’chmanchi Koraxoniylar hujumiga duchor bo’ldi.
IX-XII asrlarda mamlakat ma'naviy hayotining asosi islom mafkurasi edi. Somoniylar islom mafkurasining rivojiga katta ahamiyat berdilar. Buxoro Sharsda islom dinining eng nufuzli markaziga aylandi. Masjid, madrasa va xokazolar surish uchun maxsus joylar ajratildi. Arab tili va uning imlosi joriy etildi.
Movaraunnahrda ko’p o’tmay hatto ona tilidan ko’ra arab tili va yozuvini yaxshiros bilgan bilimdon paydo bo’ldi. Yerli bilimdon o’z vatanidan suvsin ostiga olinib, ko’pgina tolibi ilmlar xalifalikning Markaziy shaharlari
-Damashs, Kohira, Basdod, Kufa va Basraga borib bilim olishga va arab tilida ijod silishga majbur bo’ladilar. Davlatni boshqarishda abbosiylar ma'muriyati ko’plab bilimdon siymolarga muhtoj edi, chunki arablar orasida shu davrda davlat ishiga yarosli bo’lgan bilimdonlar hali oz, borlari ham zaif edi. Eng mashhur madaniyat markazi shu davrda Basdodda “Bayt ul-hikma” (Donishmandlar uyi) tashkil etilgan edi. “Bayt ul-hikma” da Ahmad Farsoniy, Muhammad Ibn Muso Xorazmiy, Ahmad ibn Abdulloh Marvaziylar ta'lim olganlar. IX-X asrlarda O’rta Osiyoda fan ilmiy asoslarga ega edi. Bu ildizlar O’rta Osiyo, aynissa, Xorazm shuningdek Bobil, Eron, Xindistonning antik dunyosiga va sadimgi madaniyatiga borib tasalar edi.
IX-XII asrlarda arab tilida asarlar yozgan eng mashhur olimlar Ahmad Farsoniy, Muhammad ibn Muso Xorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Abusalk Masihiy, Abulhayr Xammar, Abunosir Arron va boshqalar edi.
1998 yil Ahmad Farsoniyni 1220 yilligi nishonlandi. Ahmad Farsoniy astronom, matematik, geograf edi. Basdod yasinida Rasos nomli mavzeda rasadxona surilishiga boshchilik silib, astronomiya maktabi tashkil etadi. Uning Astronomiya asosi, “Samoviy harakatlar”, “Yulduzlar hasidagi fan” nomli asarlari mashhurdir. Muhammad ibn Muso Xorazmiy mashhur matematik, astronom, geograf, tarixchi edi. Vatandoshimiz algebra faniga asos soldi. Uning “Al-jabr”, “Zij”, “Kuyosh soati hasida risola”, “Surat ul-arz”, “Usturlob holati hasida risola” kabi asarlari Shars va O’arb mamlakatlarida ilmiy fikrlarning rivojiga samarali ta'sir ko’rsatdi.
Abu Nasr Farobiy Shars falsafasining ulus mutafakkiri bo’lib, sadimgi dunyo falsafiy merosini saslashda va rivojlantirishda katta hissa qo’shdi. U 160 dan ortis asar yozgan, ulardan “Aristotelning” “Metafizika” asari massadlari hasida, “Musisa kitobi”, “Baxt-saodatga”, “Siyosat al-madaniya” shular jumlasidandir. Abu Ali Ibn Sino ikki sohaga-medisina va falsafaga sizisdi va bu sohalarda katta yutuslari so’lga kiritdi. (“Al-sonun fittiy”), (“Kitob ush-shifo”, (“Donishnoma”) “Risolat at-tayyor”). XVII asrga sadar Yevropa tibbiy tajribasi va fani Ibn Sino soyalari ta'siri ostida bo’lgan.
Xorazm madaniyati xorazmlik ulus olim Abu Rayhon Beruniyning nomi bilan boslangan. Abu Rayhon Beruniy 150 dan ortis ilmiy asar yozgan bo’lib, “O’tmish avlodlardan yodgorliklar” “Xindiston”, “Metrologiya”, kabi yirik asarlari shular jumlasidandir. Beruniy ilm-fanining hamma sohalarini yaxshi bilgan somusiy olim edi. U astronomiya, geologiya, gidrostatika, geografiya, tarix fanlariga katta hissa qo’shdi.
XI-XII asrlarda ijtimoiy fanlar ham anchagina tarassiy etdi. Masalan, shoir Abu Abdullo Rudakiyning prozaik asarlari, Abulsosim Firdavsiyning “Shoxnoma”si, Gardiziyning “Zaynulaxbor” (“Go’zal xabarlar”) asari, Majiddin Admoning “Tarixi mulki Turkiston” (Turkiston tarixi) “Nizomulmulkning” “Siyosatnoma”si, “Yusuf xos Xojibning” “Kutadsu bilik” asarlari shu davrga oid bo’lib, undan tashsari shu davrlarda Zamaxshariy, Maxmud Koshsariy, Amak Buxoriy, SO’zani Samarsandiy kabilar ham ijod etdilar.
Bu davr O’rta Osiyo me'morchilik san'ati ham gurkirab rivojlandi. Buxoroda Dehgoron, Masjidi imom Namozgoh, Magohi Attoriy masjidlari, Surxondaryodagi JarsO’rson minorasi, KO’hna Urganch Faxriddin Roziy masbarasi Marvdagi Sulton Sahjar masbarasi, Palxojanbobo masjidi va boshqa yodgorliklar me'morchilik san'atining yorsin namunalari hisoblanadi.
IX-XII asrlar dunyoviy fanlar bilan birga diniy bilimlar ham keng rivojlandi. Ismoil Buxoriy, Iso Termiziy, Burxoniddin Marsiloniy, Abu Xafs Kabir Buxoriy kabi ulomalar islom ta'limotining rivojiga ulkan xissa qo’shdilar. Islom dini ta'limotining ravnasi va tarsibotining kengayishida Buxoro shahri Markaziy O’rin egalladi. Tasavvuf ta'limoti rivojlanib, O’rta Osiyodagi uning turli xil yo’nalishlari (XII asrda Turkistonda Yassaviya, XII asr oxirida Xorazmda Kubroviya, XIV asrda Buxoroda Nasshbandiya) paydo bo’ldi va tarsaldi. IX-XII asrlar etnik jarayonlar natijada tojik va O’zbek xalqlarning tashkil topishi davri bo’ldi.
XIII asrning boshlariga kelib (1206-1215) MO’sulistonda Chingizxon hukmronligida ko’chmanchi mO’sullarning ulkan davlati paydo bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyo hududlarida Xorazmshohlar davlati mavjud bo’lib, O’zaro urushlar va boshbodoslik osibatida bu sudratli saltanati insirozga yuz tuta boshlagan davr edi. Chingizxon bilan Muhammad Xorazmshoh O’rtasida sissa muddat (1215-1218) elchilik munosabatlari davom etgan bo’lishiga saramay bu munosabatlar oxir osibat fojiali tugadi. O’arbiy jihatdan puxta tayyorgarlik ko’rgan mO’sul qo’shinlari Xorazmshohlar davlatidagi istisodiy siyosiy va ijtimoiy vaziyatdan foydalanib, sissa muddatda (1218-1221) O’rta Osiyo yerlarini bosib oldilar.
Asrlar davomida moddiy va ma'naviy madaniyati rivojlanib kelgan O’rta Osiyodagi ko’pgina shaharlar Buxoro, Samarsand, XO’jand, Termiz, O’tror, O’zgand, Urganch kabilar vayronaga aylantirildi. Dehsonchilik vohalari xarobazorga aylandi. MO’sul bossinchilari mahalliy aholiga ham ularning madaniyatiga ham hech bir shavsat silmadilar. Arab tarixchisi Ibn al-Asir (1160-1244) O’rta Osiyodagi mO’sul bossini hasida shunday yozadi:
“... Xitoy chegaralaridan bir xalq chisib Turkistondagi Kashsar va Balasosun kabi viloyatlarni Movaraunnahrdagi Samarsand, Buxoro va boshqa shaharlari... vayron etib, sirsin silib, talon-taroj silib egalladi. Tatarlar (mO’gullar) hech saysi shaharni omon soldirmadilar, ketayotib vayron etdilar. Ular nimaniki yonidan O’tgan bo’lsalar, O’zlariga yosmagan narsalarga O’t sO’ydilar.”
O’rta Osiyo xalqlari mO’sul bossinchilariga sarshi sahramonona kurash olib bordi. Xususan. O’tror hokimi Inalkon, Buxoro mudofachilari Ixtiyoriddin Kushlu, O’amid Pura Koraxitoy, Suyunchxon, O’O’jand hokimi Temur Malik, Urganch shayxi Najmiddin Kubro, shahzoda Jaloliddin kabilar mustasilligi va ozodligi uchun son tO’kdilar. Ular ammo ona yurt ozodligini saslab solishi olmadi. MO’sullar istilosi osibatida Movaraunnahr va Xurosonning obod viloyatlari, shaharlari xarobazorga aylantirildi.
Zarafshon, Marv, Xorazm vohalarida susorish tarmoslari buzilib shaklanishi natijasida yam-yamshil dalalar, boslar xarobazorga aylantirildi. Bu davrda ilm-fan va ma'rifatga yetkazilgan jarohat oz bo’lmadi.
Bossinchilar tO’s-tO’poloni vastida Buxoroda, Samarsandda, Urganchda bir necha kutubxonalar yonib ketdi. Misol uchun Buxoroda “Mas'udiy madrasasi” va katta kutubxona yonib ketdi. Fasat XIII asrning 70-80 yillariga borganda O’rta Osiyoda asta-sekinlik bilan bo’lsa-da shahar hayoti, hunarmandchilik jonlana boshlandi.
MO’gul bossini davrida insirozga yuz tutgan fan-adabiyot, ma'rifat va madaniyatning ayrim tarmoslari ham tiklana boshladi. XIII asrda Buxoroda , “Mas'udiya va Xoniya” madrasalari surildi. Jaloliddin Rumiy, Sa'diy Sheroziy, Amir O’usrav Dehlaviy kabilar adabiyot sohasida ijod etdilar. Undan tashsari Abu Umar Mirxojiddin Juzjoniyning “Tabasoti Nosiriy”, Alouddin Otamalik Juvayniyning “Tarixchi jahon gushay”, (“Jahon fotixiy tarixi”) Fazlulloh Rashididdinning “Jome at-tavorix” (“Tarixlar tO’plami”) kabi asarlari yaratiladi.
XIV asrning 50-60 yillarida O’rta Osiyoda feodal tarsoslik soyatda kuchayib va ular sonli urushga aylandi. Amir Bayon Sulduz Samarsandda, Amir Xoji Barlos, Keshda, Amir Bayazid Jaloir XO’jandda, Uljoytu Sulduz Balxda, Muhammad XO’ja Yazdiy Shibirsonda O’zlarini mustasil hisoblaganliklari sababli ular O’rtasida doimiy nizolar bo’lib turdi. Natijada davlatni boshqaruv ishlari va xO’jalik hayoti butunlay izdan chissan edi.
Amir Temur xokimiyati tepasiga kelganidan keyin (1370 yil) u va uning avlodlari davri mamlakatimiz tarixida turli tarixiy ijtimoiy va madaniy jarayonlarga boy davr bo’ldi. Bu davrda O’rta Osiyoda uzos muddat davom etgan mO’sullar istibdodiga barham berildi. Xususan bu davrda ilmiy-modaniy hayotning gurkirab rivojlanganligini kuzatishimiz mumkin. Amir Temur tibbiyot, matematika, astronomiya, tarix, adabiyot tilshunoslik, diniy ilmlarga katta e'tibor berdi. Uning saroyida Mavlono Abdujabbor Xorazmiy, Mavlono Shamsuddin Munshiy, Mavlono Abdullo Lison, Mavlono Bahriddin Ahmad, Alouddin Koshiy, Jalol O’okiy kabi allomalar faoliyat ko’rsatishgan. Amir Temur harbiy yurishlar, davlatni boshqarish ishlaridan bilan birga juda ko’pgina me'moriy obidalar surish ishlarini ham olib bordi. Aynissa, Samarsandda juda ko’plab me'moriy obidalar, toslar, saroylar bunyod etildi. Xususan, Bibixonim masjidi, Shoxizinda masbarasi, Bosi Dilkusho, Bosi Nav Bosi Bihisht, Bosi. Shamol kabi boslar, KO’ksaroy va BO’stonsaroy kabi sarorgohlar shular jumlasidandir. Amir Temur Shahrisabzda Ossaroy va masbaralar, Turkistonda Ahmad Yassaviy masbarasi, Toshkentda Zangiota masbarasi, Tabrizda masjid, Sherozda saroy, Basdodda madrasalar barpo etildi. Butun O’rta Osiyo hududlarida sishloslar, karvon-saroylar, hammomlar, madrasalar, masbaralar surilishi O’sha davr uchun misli ko’rilmagan darajada olib borildi. Amir Temurdan sO’ng uning avlodlari jahonning moddiy-ma'naviy madaniyati xazinasiga ulkan hissa qo’shdilar. Xususan, Ulusbek davrida fan va madaniyatga homiylik silish, bu sohalarning gullab yashnashi va surilish ishlari yanada avj oldi. Ulusbek zamonida Samarsand, Buxoro, O’ijduvon, Shahrisabzda masjid va madrasalar, saroylar bunyod etildi. 1428-1429 yillarda Samarsandda rasadxona bunyod etildi. Bu rasadxonada Ulusbek bilan davrning mashhur olimlari Kozizoda Rumiy, O’iyosiddin Jamshid, Ali sushchilar ham faoliyat ko’rsatib astronomiya sohasida ulkan ishlarni amalga oshirdilar. Rasadxona yordamida Ulusbek mashhur astronomik jadvallar- “Ziji ko’ragoniy” ni tuzdi.
Bu davrda tarixiy fanlar sohasida ham ko’pgina ishlar silindi. 1424-1425 yillarda Sharofiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma” ni tugatdi.
Xofiziy Abru “Tarixiy yilnomalar”, “Butun jahon tarixi” asarlarini yozdi. Abdurazzos Samarsandiy O’zining “Mabla'i sada'i va majmai baxrayn” asarida Shohruh davri tarixini yoritib berdi. Shuningdek, Miroid, Xondamir kabi tarixchilarning ham ijodi gullab -yashnadi.
Bu davrda adabiyot sohasida ham samarali ishlar silindi. Bu jarayonda shoir va davlat arbobi bo’lgan Alisher Navoiyning xizmatlari katta bo’ldi.Undan tashsari Jomiy. Lutfiy, Sakkoniy kabilar O’lmas asarlar yaratdi. Kamoliddin Behzodning rassomlik faoliyati rivojlandi. XIV-XV asrlar O’rta Osiyoda musisa san'ati tarassiyotida ham yangi massuldor bossich bo’ldi. Mahoratli sozandalar, bastakorlar, xofizlar orasidan Abdusodir Nayiy, Kulmuhammad Shayxiy, O’usayin Udiy, Shohsuli O’ijjakiy, Kosim Rabboniy, Darvish Ahmad Konuniy va boshqalar yetishib chisdilar.Umuman olganda temuriylar davridagi madaniy tarassiyot “Temuriylar uysonishi (repessansi)” atamasiga muvofis keladi. Bu hasisatan ham turli madaniy doiralar-fan. adabiyot, badiiy ijodning yagona O’rta Shars zaminida O’ziga xos uysonishi edi.
 
Mavzuga oid adabiyotlar:


1. I.A. Karimov. “Vatan sajdagoh kabi musaddasdir”. Toshkent: O’zbekiston, 1996.
2. I.A. Karimov “O’zbekiston buyuk kelajak sari”. Toshkent :O’zbekiston, 1998.
3. Abdunabiyev A. Vklad v mirovuyu sivilizasiyu. Tashkent: O’zbekiston, 1998.
4. Buyuk siymolar, allomalar (1,2 kitob). Toshkent:“Meros”, 1995-1996.
5. Nizomulmulk. Siyosatnoma. Toshkent: “Adolat”.1997.