Reja: Kam qo’llaniladigan Daminanta

---

Mavzu: Daminanta guruxining kam
qo’llaniladigan akkordlari. Subdominant
septakkord. Yetakchi septakkordlar.
Reja:
1.
Kam qo’llaniladigan Daminanta
guruhining akkordlari.
2.
Subdominant septakkord.
3.
Yetakchi septakkordlar.
4.
Xulosa.

---

1.
O’tkinchi DVII6 Major va garmonik minorda VII
pog'onada kamaytirilgan uchtovushlik hosil bo‘ladi.
Ushbu akkord faqat sekstakkord ko'rinishida
ishlatiladi. DVII6 da tersiya va kamdan-kam kvintasi
jufltlanadi, bas ovozida akkordning tersiyasi
joulashadi. Zich jolashuvda DVII6 asosiy tovush va
tersiya kuy holatida yoqimli sadoga ega. Akkord k v
in ta ku y holatida, zich va keng jo y lash iv d a
yanada chiroyli eshitiladi DVIIL1 dominantaning
asosiy tovushi yo'qligi bilan farqlanib, D 43 akkordga
o'xshaydi. U Db4 bilan ham oxshash. D V II6. D43.
Db4 larning yaqinligi tufayli ulr bir birini o'rnini
bosishi mumkin. Soprano ovozida berilgan I-II-1II
yoki 111-11-1 melodik davrani garmoniyalashda
DVI16 o'tkinchi akkord sifatida ishlatiladi: T-DVII6-T6
va T 6-D V IIb-T. Minor ladida D V lIb oldidan odatda
majorli S olinishi kerak. Bunga sabab, ladning VI
bilan k o ’tarilgan VII p o g ’onalari orasidagi
orttirilgan sekundaga harakat man etilganligi. 2-§. T
D III p o g ‘o n a u chtovushligi. Ill p o g ‘ona
uchtovushligi tabiiy m ajor va m inorda k o ‘p
qollaniladi. Bu akkorda tonika bilan ikkita umumiy
tovush va dominantaning tersiyasi birgalashib,

---

noaniqlikni yaratadi. Barcha yondosh
sekstakkordlardagidek III6 ham istalgan tovush
juftlanishi mumkin. Tabiiy major va minorda soprano
ovozida pasayib boruvchi I-VII-VI pog'onalar melodik
davrasini garmoniyalashda III pog'ona
uchtovushligidan foydalanish keng tarqalgan. Ill
pog'ona uchtovushligi har qanday akkorddan keyin
kelishi mumkin, biroq T va T SV I dan s o 'n g u k o 'p
r o q qoMlaniladi. Ill p o g 'o n a uchtovushligidan
keyin S akkordlari tez-tez ishlatiladi. 3-§. Sekstali
dominanta. Dominanta uchtovushligida noturg'u
kvinta tovushi uning sekstasi bilan almashishi
mumkin (dominantaning asosiy tovushidan
hisoblaganda - Do majorda: sol-si-mi). D om
inantaning sekstasi ladning turg'un III pog'onasidir.
Shu xususiyati bilan sekstali dom inanta huddi III
pog'ona sekstakkordidek qabul qilinadi. D v da h a m
u n in g kvintasi sekstasi bilan alm ashishi m um kin.
Bu akkord D 7b belgilabadi. Odatda seksta yuqori
ovozda joylashadi. D 43 dan tashqari D 7 akkordlari
ham sekstasi bilan tuziladi. EKVENSIYALAR. l-§.
Sekventsiyalarning turlari. Sekventsiya - motiv deb
ataladigan muayyan melodik-garmonik davraning
boshqa balandliklarda bir necha marta ketma-ket
takrolanishidir. Motiv bunday takrorlashlar
zanjiridagi b o ‘g ‘in hisoblanadi. M otiv ikkita, uchta

---

va undan ham k o ‘proq akkordlardan tashkil topishi
mumkin. M otiv uchtovushliklar, yoki uchtovushlik va
sekstakkord, yoki septakkord va h.k.lardan iborat
boMadi. Sekventsiyalarning turlari quyidagicha
farqlanadi: 1. S e k ventsiyaning y o ‘nalishi b o ‘yicha:
pasayib borubchi va k o ‘tarilib boruvchi; 2. M otiv
akkordlari m iqdori b o ‘yicha: ikki, uch, t o ‘rt akkordli
b o ‘g ‘in; 3. S ekventsiya m otivlarini biror intervalga
k o ‘chirish b o ‘yicha: sekundali, tersiyali, kvartali,
kvintali; 4. M o tiv lar tuzilishining saqlqnishi b o
‘yicha: aniq v a aniqm as sekventsiya; 144 5. Tonallik
b o ‘yicha: birtonalli va m odulyatsiyalovchi
sekventsiya.. Birtonalli sekventsiya. Birtonalli
(diatonik) sekventsiyada motiv bitta tonallikning
boshqa-boshqa p o g ‘onalarida takrorlanadi. Ushbu
pasayib boruvchi sekvektsiya oktava diapazonini
egallab. D-T motivdan iborat 8ta b o 'g ‘indan tashkil
topgan. Sekvektsiyaning ohirgi yakunlovchi b o ‘g ‘ini
birinchisini aniq takrorlaydi. Modulyatsiyalovchi
sekventsiyaning bir xili - xromatik sekventsiya. Bu
sekventsiya xilma-xil yondosh dominanta va
yondosh subdominanta yordamida hosil qilinadi.
Xromatik sekventsiya motivlari funksiya jihatidan
asosiy tonallikka bo'ysunadi va undan chetga
chiqmaydi. Quyida motivlari sekunda intervali bo'icha
ko'chirilgan xromatik sekventsiya misoli keltiriladi. D

---

iaton ik qardosh tonalliklarga m od lyatsiya q ilinad
igan ceKBeKuunda MOAynyatsiyanoBHH dom
inantalar y o n d o sh dom inantalar ah am iyatin i
касб этади . L ad n in g a so siy p o g ‘onalarida
tuzilgan uch tovu sh lik lar y o n d o sh dom inanta va
subdom inantalar uchun vaq tin ch alik tonika vazifa
sin i bajaradi. Q O ‘SH DOMINANTA l-§. Q o‘sh
dominantaning tuzilishi va tayvorlanishi. Musiqada
diatonik akkordlar qatorida yangi tortilishlarni olib
kiradigan, ohangdoshlik sohasi vositalarini
boyitadigan noturg‘un xrommatik akkordlar ham
keng tarqalgan. Xrommatik akkordlar orasida
ladining dominantasiga nisbatan dominanta
garmoniyasi sifatida xizmat kiladigan akkordlar tez-
tez q o ‘llaniladi. Ular q o ‘sh dom inanta deb ataladi
va D D ishorasi bilan belgilanadi. Q o ‘sh dom
inantaga akkordlari guruhiga lad domintasiga
nisbatan yetakchi septakkord ham kiradi va DDVII
ko‘rinishda belgilanadi. Qo'sh dominanta
akkordlarning muhim xususiyati - major ladning
ko'tarilgan IV pog'onas>\d\x. M inor ladida esa unga
q o ‘shilib ladning VI p o g ‘onasi ham k o ‘tarladi.
Ladning k o ‘tarilgan IV pogonasi dom inantaga
nisbatan yetakchi tovush bylib, dominanta
uchtovushligini vaqtinchalik tonikaga aylantiradi.
DDning tayyorlanishi. Q o 'sh dom inanta akkordlari T,

---

S, D funksiyalari akkordlari bilan tayyorlanishi
mumkin. 147 Subdominanta garmoniyasidan so'ng
qo'sh dominanta akkordlari subdominanta asosiy
tovushining dominanta yetakchi tovushiga
yuqorilama yarim tonlik harakati orqali kiritiladi. Agar
S garmoniyasida IV pog'ona jufitlangan bo'lsa,
ziddiyatdan saqlanish uchun bitta ovozdagi IV
pog'onani ko tarilishi bilan birga b o sh q a ov o zd ag
i bu ju ftla n g a n tovushni pastga harakatlantirish
lozim. 2-§. Tuzilm aning ichidagi qo‘sh dominanta. Q
o'sh dom inanta tuzilmaning orasida turli
ko'rinishlarida qo'llanilib, D, o'tkinchi T °4 ga yechiladi.
Bunda ovoz vo'nalishining asosiy sharti - ko'tarilgan
IV p o g ‘ona V p o g 'o n ag a yechilishi kerak.
Shuningdek, DD ning har bir akkordi D guruhi
dissonans akkordlari D 7 D VII7 Dq ga o ‘tishi m um
kin. B uning ovoz y o ‘nalishiga asosiy talabi:
ko'tarilgan IV pog'onasi xromatik yarim tonga
pasaytiriladi, y a ’ni dominantsepakkordni septimasi
yoki yetakchi sepakkordning kvintasiga o ‘tkaziladi. 3
-§. Q o bsh dominantaning subdominantseptakkord
bilan qo‘shilishi. Tuzilm aning o ‘rta va xotim a
kadensiyasida qo'sh dominanta akkordlari
subdominanta dissonans akkordlariga va teskari,
subdominanta akkordlari qo'shdominanta
akkordlariga o'tishi mumkin. Ushbu akkordlarning

---

garmonik qo'shilishida xromatik o'zgarishlar bir ovoz
yo'lida amalga oshirilishi shart. Major va minor
garmonik turlarida DD akkordni bas ovozida
ko'pincha VIpog'ona joylanishi maqul Xotima va o'rta
kadensiyada qo'sh dominanta K b4 orqali D ga
yechilishi uchraydi. Bunda DD akordning bas ovozida
tonallikning ko'tarilgan [V pog'ona yoki VI p o g 'o n a
joylashtirilasdi. IV p o g 'o n a sekunda yuqoriga
o'tadi. U m um iy tovushlar o'z o'rnida qo'ladi,
boshqalari ravon harakati bilan K f'4 tovushlariga
o'tadi.
2. Dominant yettinchi akkordlar
Bu to'rtta tovush bo'lib, har bir tovush o'rtasida
uchdan biri va ekstremal tovushlar orasida yettinchi
ko'rinishidagi intervallar mavjud. Ettinchi akkordlar
shkaladagi qadamlar orasidagi intervallar teng
bo'lmaganligi sababli boshqa tuzilishga ega. Ular
bolalar san’at maktabi va bolalar musiqa maktabida
solfejio darslarida o‘qitiladi. Dominant yettinchi
akkord Bu ettinchi akkordning eng mashhur turi.
Dominant yettinchi akkord garmonik minor e yoki
majorda dominant bo'lgan 5-darajali akkorddan
qurilgan , shuning uchun nom. Akkordning asosini
katta uchlik tashkil qiladi, unga kichik uchdan bir
qismi qo'shiladi. Ushbu to'rt ohangning eng past

---

tovushi prima - dominant ettinchi akkordning asosi.
Keyin uchinchi, beshinchi va ettinchi keladi: oxirgisi -
tovushning yuqori qismi. Har qanday notadan
dominant yettinchi akkord yaratish uchun siz
quyidagilarni foydalanishingiz mumkin: katta triada
va kichik uchinchi; katta uchdan bir qismi, kichik
uchdan bir qismi va boshqa kichik uchinchi.
Akkordning o'ziga xosligi uning hukmronligidadir. Bu
tovushning beqaror ekanligini bildiradi: u tonik
akkord yoki uning ekvivalentlariga o'tishga intiladi .
Klassik uyg'unlik ana shu intilish asosida qurilgan.
Dominant yettinchi akkord keskinlik va tonallik hissi
yaratadi. Jazzda bunga ruxsat berilmaydi , lekin
blyuzda u pentatonik shkala bilan birlashtirilgan
mustaqil tonik akkord sifatida ishlaydi. Dominant
yettinchi akkord sodir bo'ladi: Bajarildi.
Tugallanmagan: uning beshinchi ohangi yo'q, lekin
qo'sh prima mavjud. Oltinchisi bilan: beshinchisi yo'q.
Belgilanishi Dominant yettinchi akkord arabcha 7
raqami va rim V harfi bilan ko‘rsatilgan: birinchisi
intervalni, ya’ni yettinchini, ikkinchisi esa a akkordni
qurishda qo‘llaniladigan bosqichni bildiradi . V7
chiqdi. Klassik uyg'unlikda D7 belgisi qo'llaniladi.
Odatda, qadam raqami o'rniga eslatmaning lotincha
belgisi ko'rsatiladi. C-dur kaliti uchun u V o'rniga G
harfi bilan yoziladi, shuning uchun dominant ettinchi

---

akkord G7 sifatida belgilanadi. Shuningdek, dom
ishlatiladi: Cdom. Ushbu mavzu bo'yicha bizni
qiziqtirgan video: Misollar D-dur uchun Bu kalitda
dominant yettinchi akkordni yaratish uchun siz V ni
topib, A ni qayd etishingiz kerak. Undan katta triada
quriladi, uning ustiga kichik uchdan bir qismi
qo‘shiladi. H-moll uchun Bu kalitda V F# notasiga
mos keladi. Undan yuqoriga qarab katta triada
quriladi, uning ustiga kichik uchdan bir qismi
qo'shiladi. Ettinchi akkord dominantlarining
inversiyalari A akkord 3 ta inversiyaga ega. Ularning
intervallari yuqori tovush, asosiy va pastki tovush
o'rtasida bo'ladi. Kvintsekstakord. Tizim VII
bosqichdan boshlanadi. Terzkvartakkord. O'z tizimini
II bosqichdan boshlaydi. Ikkinchi akkord. Uning tizimi
IV bosqichdan boshlanadi. Ruxsatlar Dissonant
intervallar tufayli dominant yettinchi akkord hal
qilinishi kerak, ya'ni beqaror tovushlarni barqaror
tovushlarga aylantirish. kerak. Dominant yettinchi
akkordda dissonant ohang ettinchi rejimning
to'rtinchi bosqichidir . Har doim beshinchi qadam
kabi pastga tushishga ruxsat beriladi. Uchinchisi
kichik soniya yoki pastga qarab hal qilinadi.
O'zgarishlar Jazz va zamonaviy musiqa dominant
ettinchi akkordni o'zgartirishni taklif qiladi - uning
qadamlarini tushirish yoki ko'tarish. D7 ning bir qismi

---

sifatida faqat 5-darajali farqlanadi: ettinchi, uchinchi
yoki prima o'zgarmaydi, aks holda akkordning sifati
ham o'zgaradi. Beshinchi qismlarni oshirish yoki
kamaytirish natijasida quyidagi akkordlar olinadi.
3 SEPTAKKORD
Tertsiya asosida joylashgan turt tovushli akkordga
septakkord deyiladi. Septakkordning ikki chetidagi
tovushlar oraligi septipa intervallida bo’ladi.SHuning
uchun ham bu akkord septakkord nomini olgan.
Musiqada septakkord xilma-xil ko’rinishlarda
kullaniladi. Major va Garmonik minorning Y
pog’onasidan tuzilgan septakkord eng ko’p tarqalgan
septakkordga kiradi.Bu akkord Dominantseptakkord
deyiladi, Dominantseptakkord yuqori tomondan
kichik tertsiya qo’shilgan major uchtovushligidan
(kat3+kich3+kich3 ) tuziladi.Dominantseptakkord
tovushlari asosiy tovushdan boshlab sanalganda
prima,( akkordning negizi) tertsiya , kvinta va
septima ( akkord cho’kkisi) lardan iborat.
Dominantseptakkord quyidagi belgi bilan yoziladi-D7.
D7 AYLANMALARI. D7 uchta aylanmaga ega,
bulardan 1 - Kvintsekstakkord 6/5 2 -
Tertskvartakkord 4/3, 3 – Sekundakkord 2 deyiladi.
Dominantseptakkord aylanmalarining nomi ,
akkordning eng pastki tovushi- negizidan cho’kkisiga

---

qarab tuziladigan tovushlar intervallariga asoslanadi.
D7 – kat3+kich3+kich3 V pog’onada tuziladi D65 –
kich3+kich3+kat2 VII pog’onada tuziladi V4/3 –
kich3+kat2+kat3 II pog’onadan tuziladi V 2 -
kat2+kat3 +kich3 = IV pog’onadan tuziladi. D7 -
nooxangdosh akkordlarga kiradi. Uning tarkibida
ikkita nooxangdosh interval bor, bular kichik 7 va
kamaytirilgan 5 intervallaridir. D7 aylanmalarida bu
nooxangdosh intervallar kat2 va ort 4 ga aylanadi.D7
ning aylanmalari - T ga yechilishida D7 - to’liqsiz
kvintasiz — T ga yechiladi. D6/5 - to’liq -T ga prima 2
ta bo’ladi. D3/4- to’liq -T ga oktava oraligida yechiladi.
D.2 - to’liq T6 ga juftlangan primaga yechiladi.
3.
YETAKCHI SEPTAKKORDLAR VA II POG’ONA
SEPTAKKORDI.
D7 dan tashqari yetakchi septakkord ham ko’p
kullaniladi Ular tabiiy va Garmonik major, Garmonik
minor VII pog’onasida tuziladi , shuning uchun
yetakchi septakkord deyiladi. Yetakchi septakkord
VII 7 yoziladi. Yetakchi septakkord ikki chetida kich 7
xosil qiladi shuning uchun kichik yetakchi
septakkord deyiladi. VII7 ( kich3+ kich 3 + kat 3 ) dan
tuziladi Majorda kichik VII 7 . Garmonik minorda
kamaytirilgan VII 7 ( kich 3 + kich 3 + kich 3 ) dan

---

tuziladi . VII 7 ham uchta aylanmaga ega. Ular asosiy
ko’rinishda va aylanma xolida ko’llaniladi. D7 va VII 7
lardan tashqari 11 pog’ona septakkordi ham
ko’llaniladi. Bu septakkord Subdominanta
funktsional sistemasiga akkordlar guruhsiga kiradi
va shuning uchun Subdominantseptakkord nomini
olgan. Majorda II pog’onadan kichik minor
septakkordi tuziladi. Minorda II pog’onadan kichik
septakkord tuziladi. II 7 pog’ona septakkordi
aylanmalaridan S ta to’larok ifodalangan. II 6/5
(basda IV pog’ona) aylanmasi kuprok qo’llaniladi,
4 Xulosa.
San’atning eng muhim va keng xalq ommasiga kirib
boruvchi turlaridan biri musiqa san’atidir. Unda
badiiy mazmun tovushlar (ohang) orqali bayon
etiladi va musiqaning o’ziga xos ifoda vositalarini
o’zaro bog’lovchi muayyan qoidalarga asoslanadi.
Mazkur qoida va an’analar xalq (fol’klor) hamda
mumtoz musiqasining (maqomlar va maqom
yo’lidagi kuy va ashulalar) asrlar davomida vujudga
kelgan tajribasi natijasida vujudga kelgan. Har
qanday musiqani cholg’u sozida ijro etish yoki
kuylash uchun musiqaning elementar nazariyasini
bilish muhim ahamiyatga ega. Shuning uchun,
mazkur fanni o’qitish dastlab musiqa asarlarini ijro

---

etish va ulardagi mavjud tovush va intervallar
munosabatlari borasidagi bilimlarni o’zlashtirishni
qamrab oladi. Har qanday shakl va mazmundagi
musiqa rang-barang tarkibiy qismlardan tashkil
topadi va musiqa nazariyasi – musiqaning
elementar nazariyasi, garmoniya, musiqa asarlari
tahlili, polifoniya va cholg’ushunoslik singari bir
necha tarmoqlarga ajraladi. Musiqaning tarkibiy
qismlari va ularning o’zaro bog’lanishlari haqidagi
materiallar musiqa va uning nazariyasiga oid
fanlarda aks yettirilgan. Mazkur fanlarning
boshlang’ich kursi musiqaning elementar
nazariyasidir.