Reja: Kimyoviy reaksiyalarning turlari va oksidlanish darajasi

Oksidlovchilar
Qaytaruvchilar
Galogenlar va ularning biri F2 →2HF Cl2→2HCl Br2→2HBr J2 →2HJ	kmalari	Vodorod galogenidlar 2HJ→J2 2HBr→Br2 2HCl→Cl2
Galogenlarning birikmalari HClO→HCl KClO3→KCl	kislorodli
Sulfatlar va sulfitlar H2SO4→ SO2 H2SO4 → H2S H2SO4 → S Na2SO3→S		Sulfidlar va sulfitlar H2S →S SO2→SO3 Na2SO3→Na2SO4 S→SO2
Nitratlar va nitritlar HNO3→NO2 HNO3→ N2O HNO3→NO KNO2 → NO HNO3→NH4NO3		Ammiak, azot va nitritlar NH3→N2 N2 → NO KNO2 →KNO3
Permanganatlar va Mn^+4 birikmasi		Mn^+2, Mn^4+ va Mn^+6 birikmalari
KMnO4→MnSO4(kislotali) KMnO4→MnO2(neytral) KMnO4→K2MnO4(ishqoriy) MnO2→ MnSO4		MnSO4→MnO2; MnSO4 →K2MnO4 MnSO4 →KMnO4 MnO2→ KMnO4 (kislotali) MnO2→K2MnO4 (ishqoriy) K2MnO4→KMnO4
Xromatlar va dixromatlar K2Cr2O7→Cr2(SO4)3 kucli kislotali(H2SO4)		Cr^3+birikmalari CrCI3(ishqoriy)→ K2CrO4
Pb^+4 birikmalari Pb^4+ → Pb^2+		Pb^2+ birikmalari Pb^2+ → Pb^4+
Sn^4+ birikmalari SnCI4→ SnCI2		Sn^2+ birikmalari SnCI2 → SnCI4
As^+5 birikmalari AsO43- →AsO33-		As^+3 birikmalari As2S3→H3AsO4+H2SO4 As2S5 → H3AsO4+H2SO4

4)Kuchli ishqoriy muhitda qaytaruvchi etishmayotgan kislorodni gidroksid ionidan olib oksidlanadi va suv hosil qiladi.
2OH ^- -2e ↦ [O] + H₂O
SO₃^2-+2OH^- - 2e ↦ SO₄^2-+H₂O
J^- + 6OH^- -6e ↦ JO₃^- + 3H₂O
1-misol. KNO₂+KMnO₄+H₂SO₄=MnSO₄+KNO₃+K₂SO₄+2H₂O
Reaksiya paytida eritmani pushti rangi o’zgarib rangsizlanadi. Yarim reaksiya usulini ishlatish uchun reaksiyada qatnashgan ionlarni alohida ko’chirib yoziladi:
NO₂^-+MnO₄^-+H ↦ NO₃^-+ Mn²⁺+ …..
Oksidlovchining qaytarilgan va qaytaruvchining oksidlangan
mahsulotlarini ko’rsatuvchi yarim reaksiyalar tuziladi. MnO₄ ^-↦ Mn ²⁺ (1)
NO₂ ^-↦ NO₃ ^- (2)
(1) yarim reaksiyaga 1 qoidani (2) yarim reaksiyaga (3) qoidani qo’llaymiz.
MnO₄ ^- + 8H⁺ +5e ↦ Mn²⁺ + 4H₂O 2
NO₂^- + H₂O -2e↦ NO₃^- + 2H⁺ 5
Bu reaksiyalardagi strelkalarni tenglik ishorasiga aylantirish uchun o’ng va chap tomondagi zaryadlar sonini tenglashtirish kerak.
Umumiy reaksiyani tuzish uchun oksidlovchi qabul qilgan va qaytaruvchi yo’qotgan elektronlar sonidan foydalanib va eng kichik ko’paytuvchiga ko’paytirib hadma had qo’shamiz:
5NO₂^-+5H₂O+2MnO₄^-+16H⁺=5NO₂^-+10H⁺+2Mn²⁺+8H₂O
O’xshash ionlarni qisqartirib reaksiyaning ion tengalamasini hosil qilamiz:
5NO₂^-+2MnO₄^-+6H⁺=5NO₂^-+2Mn²⁺+3H₂O
Ion tenglamadan molekulyar tenglamaga o’tish uchun ion tenglamaning chap va o’ng tomoniga mos keladigan anion va kationlarni qo’shamiz, shundan so’ng ionlarni molekulalarga birlashtirib molekulyar tenglamani hosil qilamiz.
5NO₂^-+ 2MnO₄^-+ 6H⁺= 5NO₂^- +2Mn²⁺ + 2H₂O
5K⁺+ 2K⁺+ 3SO₄^2- = 5K⁺ + 2SO₄^2-+ 2K⁺ + SO₄^2-
5KNO₂+2KMnO₄+3H₂SO₄=5KNO₃+2MnSO₄+K₂SO₄+3H₂O
Oxirgi tenglama oksidlanish-qaytarilish reaksiyasining to’liq molekulyar tenglamasi xisoblanadi.
2-misol. 2KMnO₄+3Na₂SO₃+H₂O=3Na₂SO₄+2MnO₂+2KOH
MnO₄^-+ SO₃^2-+H₂O→MnO₂+ SO₄^2-+……
Oksidlovchi uchun (2) qoidani va qaytaruvchi uchun (3) qoidani qo’llab yarim reaksiyalarni yozamiz:
MnO₄^-+2H₂O+3e↦MnO₂+4OH^- 2
SO₃^2-+H₂O-2e ↦SO₄^2-+2H⁺ 3
2MnO_4-+3SO₃^2-+H₂O=2MnO₂+SO₄^2-+2OH^-
To’liq molekulyar tenglama yozish uchun mos ionlar qo’shiladi:
2KMnO₄+3Na₂SO₃+H₂O=3Na₂SO₄+2MnO₂+2KOH
Vodorod peroksidi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida sharoitga qarab xam oksidlovchi xam qaytaruvchi xossasini namoyon etadi.
3-misol. H₂O₂+FeSO₄+H₂SO₄ →Fe₂(SO₄)₃+H₂O
Fe²⁺–2e ↦Fe^{3 +} 1 2
H₂O₂+2H⁺ +2e↦2H₂O 2 1
2Fe²⁺+H₂O₂+2H⁺=2Fe³⁺+2H₂O
Bu reaksiya molekula xolda quyidagicha yoziladi:
H₂O₂+2FeSO₄+H₂SO₄=Fe₂(SO₄)₃+2H₂O
4- misol. KJ+H₂O₂ →J₂+KOH
2J ^-–2e ↦J₂ 1
H₂O₂+2e ↦2OH^- 1
5-misol. NaCrO₂+H₂O₂+NaOH=Na₂CrO₄+H₂O
CrO₂^-+4OH^-–3e ↦CrO₄^2-+2H₂O 2
H₂O₂+2e ↦2OH^- 3
2CrO_2-+2OH^-+3H₂O₂=2CrO₄ ^2-+4H₂O
2NaCrO₂+3H₂O₂+2NaOH=2Na₂CrO₄+4H₂O
Vodorod peroksidi kuchli oksidlovchilar bilan (KMnO₄,
(NH₄)₂Cr₂O₇, K₂Cr₂O₇ va boshqalar) bilan qaytaruvchi bo’lib reaksiyaga kirishadi va oksidlanadi.
6-misol. H₂O₂+MnO₄^-+H⁺→O₂+Mn²⁺…….
H₂O₂-2e ↦O₂+2H ⁺ 5
MnO₄^-+8H⁺+5e ↦Mn²⁺+4H₂O 2
5H₂O₂+2MnO₄^-+6H⁺=5O₂+2Mn²⁺+8H₂O
5H₂O₂+2KMnO₄+3H₂SO₄=5O₂+2MnSO₄+H₂SO₄+8H₂O
7-misol. H₂O₂+[Fe(CN) ₆]^3-+OH^-=O₂+[Fe(CN)₆]^4-+………
H₂O₂+2OH^--2e↦O₂+2H₂O 1
[ Fe(CN)₆]^3-+1e ↦[Fe(CN)₆]^4- 2
H₂O₂+2OH^-+2[Fe(CN)₆]^-=O₂+2H₂O+2[Fe(CN)₆]^4-
H₂O₂+2K₃[Fe(CN)₆]+2KOH=O₂+2K₄[Fe(CN)₆]+2H₂O

4. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining tabiatdagi va qishloq ho’jalagidagi ahamiyati

Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari tabiatda keng tarqalgan bo’lib, kimyo sanoatida, xalq xo’jaligi tarmoqlarida va qishloq xo’jaligida keng qo’llanilmoqda. Biologik va yashash jarayonida muhim bo’lgan nafas olish, yemirilish va fotosintez ko’p bosqichli katalitik reaksiyalardir.
Fotosintez - fotokimyoviy qaytarilish jarayonidir. Bu oksidlanishqaytarilish reaksiyalari asosida uglevodlar, lipidlar (yog’lar), proteinlar (oqsil) va nuklein kislotalar hosil bo’ladi.
Biosferani tarkibiy qismi tuproq hisoblanadi. Ko’p miqdordagi oksidlovchi va qaytaruvchi moddalar tuproqni tarkibiy qismlarini tashkil etadi. Masalan: ikki va uch valentli temir birikmalari hamda ikki, uch, to’rt valentli marganets birikmalari va boshqalar.
Tuproqni oksidlanish-qaytarilish potensiali optimal holatda bo’lsa, o’simliklar normal rivojlanadi. Hozirgi vaqtda tuproqni oksidlanish qaytarilish potensialini boshqarish, ya'ni normal darajaga olib kelish, qishloq xo’jaligi xodimlarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanmoqda.
Savollar:

1. 
   Murakkab oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari.
   
2. 
   Oksidlovchi va qaytaruvchilarni ekvivalentini aniqlash.
   
3. 
   Oksidlanish qaytarilish potensiallari.
   
4. 
   Quyida keltirilgan oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga koeffitsientlar tanlang:
   

Сl₂ + NaOH ↦ NaClO₃ + NaCl + H₂O
Zn+ HNO3 ↦ Zn( NO3 )2 + NH4NO3 + H2O

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI

1. 
   Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik)
   
2. 
   Anatol Malijevskґy.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik)
   
3. 
   A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik)
   
4. 
   A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)