Reja: Kirish. Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari

1.Bozor muvozanati haqida tushuncha va uning turlari.
Bozor muvozanati — bozordagi talab va taklifning miqdoran va tarkib jihatidan bir-biriga muvofiq kelishi. Bozor muvozanati birlahzalik (oʻzgarmas taklifda), qisqa muddatli (tashkilot yoki firmalarning oʻzgarmas miqdori va ishlab chiqarish hajmining oʻzgarishi) va uzoq muddatli (iqtisodiy shart sharoit tashkilot, firmalar va mavjud talabning zamonaviy darajasiga muvofiq kelganda) boʻlishi mumkin. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, Bozor muvozanati buziladi. Umuman olganda Bozor muvozanati hamma tovarlarga nisbatan va uzok, vaqt boʻlishi mumkin. Ammo juzʼiy va ayrim tovarlarga nisbatan moslikning buzilishi muqarrar. Chunki ehtiyojning yuksalishi bilan yangi talab paydo boʻladi va u darhol qondirilmaydi. Bozor muvozanatini taʼminlashning asosiy yoʻllari: Tovar ishlab chiqarishni talab darajasiga yetkazish orqali bozorni toʻydirish; yetarli tovarlar zaxirasini barpo etish; talabgir tovarlar narxini oshirish, oʻtmay turgan tovarlar narxini pasaytirish; eksport va importning ortishi yoki kamayishi; aholi daromadlarining tovarlar va xizmatlar koʻpayishiga qarab ortib borishi; mehnat unumdorligining ish haqiga nisbatan tezroq oʻsishi. Bozor muvozanati maʼrifatli jamiyatda narxlar bilan bozorni tartibga solish orqali taʼminlanadi. Haqiqiy hayotda tovarlarni sotib olish va sotish bo'yicha operatsiyalar yuqoridan talab narxi va pastdan taklif narxi bilan cheklangan har qanday narxda amalga oshirilishi mumkin. Bitimning haqiqiy narxi ko'plab qo'shimcha omillarga bog'liq bo'ladi: a) kuchlar muvozanatiga (sotuvchilarning bozordagi ustunligi (monopollik) haqida gap ketganda, albatta, bitimlar ko'tarilgan narxda tuziladi, qarama-qarshi vaziyatda – xaridorning ustunligi (monopsoniya) - aksincha, bitimlar eng past narxda tuziladi; agar kuchlarning ma'lum bir muvozanati bo'lmasa, u holda narxlar har qanday diapazonda o'rnatilishi mumkin); b) bitimlar ishtirokchilari o'rtasida ma'lumot yetishmasligi va tajriba yetishmasligi sababli mantiqsiz xatti-harakatlardan. Butun kosmosda faqat bitta barqaror nuqta bor, ya'ni pozitsiyani o'zgartirish har ikkit omon uchun foydali bo'lmaganida, bunday muvozanat. Muvozanat nuqtasida bozor xatti-harakatlari optimallashtiriladi. Bozor ayir boshlash kategoriyasibo’lib, ishlab chiqarishning uzluksiz takrorlanib turishiga yordam beradi. Ishlab chiqarish, yangidan boshlanishi uchun yaratilgan tovarlar sotilishi va ularning pulga aylanishi, puldan esa kerakli iqtisodiy resurslar xarid qilinishi zarur. Bozor vositasida tovarni sotishdan tushgan mablag’lar hisobiga, ishlab chiqaruvchilar resurslar sotib olish yo’li bilan sarflangan ishlab chiqarish vositalari o’rnini qo’laydigan va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun kerakli moddiy va mehnat resurslariga ega bo’ladilar. Bozor orqali resurslarning erkin harakati ta’minlanadi va ularning tarmoqlar o’rtasida taqsimlanishi ro’y beradi. Iste’molchilar bozorda u yoki bu tovarga bo’lgan talabini bildiradi. Bozor bu talabni ishlab chiqaruvchilar va resurslarni yetkazib beruvchilarga uzatadi. Resurslar talab bildirgan tarmoqlar va sohalar o’rtasida taqsimlanib turadi.² Bozorda taklif qilinadigan tovarlarning miqdori talabning miqdoriga teng bo'lgan narx muvozanatli narx, bu narxga mos keladigan tovarlar hajmi esa muvozanatli miqdor deb nomlanadi. Muvozanat- bu tizimning shunday bir holatiki, agar unga biror bir tashqi kuch ta'sir qilmasa, u o‘zining ushbu holatini saqlab qoladi. Talab va taklif modelida talab chizig‘I bilan taklif S chizig‘ining kesishgan nuqtasi bozor muvozanatini bildiradi. Demak, bozor muvozanati talab hajmi bilan taklif hajmining tengligini ta'minlaydigan narx darajasi va Tovar miqdori bilan aniqlanadi. Talab va taklif qonuniga ko‘ra shuni ta'kidlash mumkinki, agar bozor muvozanat holatida bo‘lsa, u holda, uning qatnashchilari tovar narxini yoki tovar miqdorini o‘zgartirishga hech narsa sabab bo‘lmaydi

1-rasm. Bozor muvozanati

Muvozanat narx (P) (1-rasm) deb, shunday narxga aytiladiki, agar u bozorda taklif qilinadigan ne'mat miqdori(Q)ni unga bo‘lgan talab miqdori unga bo‘lgan talab miqdoriga tenglashtirsa, ya'ni. (P=Q)1-rasmdan ko‘rinib turibdiki, bozor muvozanati yagona. Talab va taklif chizig‘iqlari yagona muvozanat E nuqtada kesishadi. Va (Pe-Qe)nuqtalar, muvozanat nuqta E ning koordinatlari hisoblanadi. Bozor muvozanatining turlari Muvozanat barqaror va beqaror. Agar nomutanosiblikdan keyin bozor muvozanat holatiga kelsa va oldingi muvozanat narxi va hajmi o'rnatilsa, u holdamuvozanatbarqarordeyiladi.Agarnomutanosiblikdanso'ngyangimuvozanato'rnatilsavanarxdarajasiva talab vataklifhajmio'zgarsa, muvozanatbeqaror deb ataladi.Barqarorlikturlari:
1. mutloq;
2. nisbiy;
3. Mahalliy (narxo'zgarishiyuzberadi, lekinma'lumchegaralarichida);
4. Global (har qandaytebranishsharoitidao'rnatiladi).
Muvozanatnarxiningfunktsiyalariquyidagilar:
1. tarqatish;
2. Ma'lumot;
3. rag'batlantiruvchi;
4. Muvozanat.
TovarlarbozoridagimuvozanatIqtisodiytizimdagimuvozanatbutizimning har birishtirokchisio'zxatti-harakatlarinio'zgartirishnixohlamaydiganshartdir.Yaxshibozorda, sotuvchilaryokisotibolishgaqarorqilgansotuvchilarvaxaridorlar. ma'lummiqdorda. uningnarxigaqarabyaxshi. Bozordagimuvozanatbarchasotuvchilarvaxaridorsotibolishniyokisotishnixohlaganmiqdorinisotibolishlariyokisotibolishlarimumkinbo'lsayuzagakeladi.Bozordagimuvozanat - busotuvchilarxaridorsotibolishgaqarorqilgantovarninganiqmiqdorinisotishuchuntaklifqiladiganvaziyat (talab hajmitaklifhajmigateng).Sotuvchilarvaxaridorlar har xilmiqdordagitovarlarniuningnarxigaqarabsotibolishniyokisotibolishnixohlashlarisababli, bozormuvozanatiuchun talab vataklifhajmibir-birigamoskeladigannarxnibelgilashkerak. Boshqachaaytganda, narx talab vataklifnitenglashtiradi.Talabvataklifhajminingmoskelishigaolibkeladigannarxmuvozanatbahosideyiladi, shunarxdagi talab vataklifhajmiesa talab vataklifningmuvozanatlihajmideyiladi.Muvozanatsharoitidabozornitozalash deb ataladigannarsasodirbo'ladibozordasotilmagantovarlaryokiqondirilmagan talab bo'lmaydi (tovarlarnibelgilangannarxdasotibolishniistaganvasotuvchilaretishmasligisabablibuniamalgaoshiraolmaydiganlar).Shundayqilib, bozordaqandaydiryaxshilikuchunmuvozanatnitopishuchunsizushbubozordabundayta'minothajmiganimasababbo'lishinianiqlashingizkerak, bu talab hajmigamoskeladishunarxda, sotuvchilarxaridorolibborishniistaganlarikabibozorgao'zlariishlabchiqarganmahsulotningto'liqmiqdoriniolibkelishadi. Bu narxmuvozanatnarxi deb ataladivaungamoskeladigan talab va talab hajmi talab vataklifningmuvozanathajmi.Balansniqandayaniqlashmumkin?Buninguchun talab vatakliffunktsiyalaridanfoydalaningva talab vatakliffunktsiyalaribirxilqiymatniqaysinarxqiymatidaberishinianiqlangShakllangan D egri deb farazqiling. 1 - buiste'molchilartalabiegri. Va S egri - ta'minotegri.Egrichiziqlarba'zibir A nuqtadakesishadi (boshqachaqilibaytganda A umumiynuqtasimavjud), bubozordanarxvamiqdorningmuvozanatqiymatlariniko'rsatadi. Talab vataklifegrichiziqlariningkesishishnuqtasimuvozanatnuqtasideyiladi. 1. MuvozanatnuqtasiShungako'ra, muvozanatnarxidan past har qandayqiymatuchunqarama-qarshirasmkuzatiladi. Sotuvchilaretkazibberishhajminibirozqisqartirishnixohlashadi, chunki past narxlarishlabchiqarishrentabelliginipasayishinianglatadi. Xaridorlariste'molniko'paytirishnixohlashadi, chunki past narxularningxaridqobiliyatinioshirishvatovarlarnisotibolishda "qiyinchilik" nipasayishinianglatadi. Natijada, taklifetishmasligi (ortiqcha talab) paydobo'ladibozordaushbunarxdabir oz ko'proqtovarsotibolishniistaganiste'molchilarqoladi, ishlabchiqaruvchilartomonidanolibkelinganbarchatovarlarallaqachonsotilgan.Egrichiziqlarkesishmasligimumkinmi?Bundayvaziyatbozordanarxvasotishningijobiyqiymatlaribilanmuvozanatnio'rnatishningilojibo'lmagandayuzagakelishimumkinmi? Grafikalartilidabuegrichiziqlarkesishmasliginiyokiboshqachaaytganda, umumiynuqtainazargaegaemasliginianglatadi.
2 -rasm. Bozordagimuvozanatyuzagakelmaganvaziyatlar.
Aslida, bundayvaziyatmumkin. Ta'minotegrichizig'ibutunlay talab egrichizig'idanyuqoribo'lganikkitaholatmavjudliginitasavvurqilishimizmumkin. Birinchi holatmateriallarningqimmatligi (masalan, sofoltindanishlanganstullar) yokiyuqoridarajada (qumdonalaridanyopishtirilgan) ishlabchiqarishuchunjudakattaxarajatlarni talab qiladigantovarlarbozorlarinio'zichigaoladi. Bundantashqari, bironbiriste'molchiushbuqimmatbahotovarlarniishlabchiqarishuchunpulto'lashgarozibo'lmaydilar (shunchakidaromadlaricheklanganligisababli). Ta'minotegriushbutovarlargabo'lgan talab egrichizig'idananchayuqoribo'ladi (2-rasm, a). Bu shunianglatadiki, bozormuvozanatinarxvamiqdorningnolqiymatidayuzagakeladi, ya'nibundaytovarlarbozoriumumanmavjudemas. Boshqaholatda, tovarlarniishlabchiqarishkattaxarajatlarni talab etmasligimumkin, ammo tovarlarningo'ziiste'molchilaruchunumumanfoydasizbo'lishimumkin. Masalan, stolustiqoshig'initutqichsizishlabchiqarisharzon \u003d lekinkimbuqoshiqlarni "bepul" sotibolmoqchi? Shuninguchun, buholda, ushbutovarlarniishlabchiqarishqanchalikarzonbo'lmasin, talab egrivertikalo'qgato'g'rikeladi (budeyarliyo'qliginianglatadi) yokiungayopishiboladiganbo'lsak, taklifegribilanumumiyfikrlarmavjudemasBalansmexanizmiBozordamuvozanatqandayo'rnatiladi? Qandayqilibsotuvchilarvaxaridorlarma'lumbirnarxningmuvozanatekanliginianiqlaydilarvafaqatshunarxdabitimlartuzishniboshlaydilar?Yagonanarxnibelgilashmexanizmima'lumbirbozorvauningishtirokchilariningxususiyatlarigaqarabfarqqilishimumkin.Aytaylik, bozordahechqandaybitimtuzilmaganvasotuvchilarvaxaridorlarbir-birlariningxohishvaimkoniyatlarinibilishmaydi. Shuninguchunyangibozordamuvozanatqandayo'rnatilishinianiqlashimizkerak.Bundayyangibozordabirinchibo'libsinovbitimlariamalgaoshiriladi, natijadabirinchixaridorlarqandaydirtarzdasotuvchilarbilannarxto'g'risidamuzokaraolibboradilarvaimtiyozlargaegabo'ladilar. Narxlarningma'lumbiro'zgarishishakllanadi. Bozor mukammalbo'lganligisababli (bizningtaxminimizbo'yicha) har birkeyingixaridorva har birsotuvchiallaqachonqandaynarxlardabitimlartuzilganliginibiladivaengmaqbullariniboshqaradi. Qabulqiluvchilareng past narxdasotibolishgaintilishadivabundaynarxnitaklifqiladigansotuvchilargamurojaatqilishadi. Sotuvchilartovarlarnibalandroqnarxdasotishgaintilishadi, ammo boshqalarganisbatanyuqorinarxganarxtaklifqilaolmaydilarularxaridorsizqoladi. Shu bilanbirga, agar sotuvchilarbelgilangannarxdao'zmahsulotlarinijudatezsotilishinivatezoradaularmolsizbo'lishlariniko'rishsa, ularasta-sekinnarxniko'taradilar. Agar ulartovarlarsotilmasliginiko'rsalar, ularasta-sekinnarxnipasaytiraboshlaydilar.Bozorningmuvozanatnarxinitopishtezligiuningishtirokchilarining "harakatchanligi" gavabozordama'lumotniuzatishqulayligiga (ya'nibozornitakomillashtirishga) bog'liq.Masalan, agar sotuvchilaro'zmahsulotigaqanday talab taklifqilinishinibilishmasa (masalan, yaxshibozorhozirginapaydobo'lganbo'lsa), ularavvaltalabnibaholaydilarvategishlimiqdordagimahsulotniishlabchiqaradilar. Agar ularningbahosietarlichabaholanmaganbo'lsavaishlabchiqarilganmahsulotiste'molchilargaulartaklifqilgannarxbo'yichaetarlibo'lmasa, sotuvchilarfoydaniko'paytirishuchunnarxnivamahsulotniko'taradilar. Agar qoniqtirilmagan talab yanaqolsasotuvchilaryananarxvamahsulotniko'taradilarvahokazo. Shundayqilib, asta-sekin talab vataklifegrichorrahasidabozordamuvozanato'rnatiladi.Keyingikunlardasotuvchilarvaxaridorlaravvalqandaynarxlardabitimlartuzilganliginibilibolishadivasavdokunidanboshlabular "kecha" narxinihisobgaolishadi. Yangi narxsavdojarayonidaallaqachontartibgasolinadi.BozormuvozanatigaerishishmexanizmiTalabvataklifningo'zgarishigaqarabnarxlarningerkinharakatibozordasotilayotgantovarlarxaridorlarningishlabchiqaruvchitomonidantaklifqilingannarxnito'lashqobiliyatigamuvofiqtaqsimlanishigaolibkeladi. Agar talab talabdanoshibketsa, unda talab talabdanoshibketmagunchanarxoshadi. Agar takliftalabdanko'proqbo'lsa, undamukammalraqobatsharoitidanarxtaklifetilayotganbarchatovarlaro'zxaridorlarinitopgungaqadarpasayadi.BozormuvozanatiningturlariMuvozanatyuzberadibarqarorvabeqaror .Agar nomutanosiblikdanso'ngbozormuvozanatholatigakelsavaavvalgimuvozanatnarxivahajmio'rnatilsa, u holdamuvozanatdeyiladibarqaror.Agarnomutanosiblikdanso'ngyangimuvozanato'rnatilsavanarxlardarajasiva talab vataklifhajmio'zgarsa, u holdamuvozanatdeyiladibeqaror.Balansbarqarorligi. BarqarorlikturlariBalansbarqarorligi - bozorningoldingimuvozanatnarxivamuvozanathajminibelgilashorqalimuvozanatgaerishishqobiliyati.
Bozor muvozanatiningmaxsusholatlari.Nolnarxdagibalans.Bo'shresurslarmasalasi.
3 -rasm.Muvozanatga egabo’lmaganbozor
Nol chiqishdamuvozanatTovarishlabchiqarishiqtisodiyjihatdanmumkinemas.

4-rasm.Muvozanatga egabo’lmaganbozor

Muvozanatning o'zigaxosligiemasMasalan: taklifegripasaygansegmentgaegabo'lganmehnatbozori.muvozanatnarxivazifalari
· Ma'lumot.
· Tarqatish.
· Balans.
· Rag'batlantirish.
· Standardize.
barqarormuvozanat
Bozor, yengil, qaytibbudavlatgaqaytaribyokiyo'qqilish, ayrimvaqtbo'lishimumkin. Bu erda biz barqarorlikyokimuvozanatbarqarorlikmuammosibilanduch.
Barqarormuvozanat - faqatichkiomillarta'siridamuvozanatholatgaqaytishuchunyanabozorgaqobiliyatidir. bozordamuvozanatbarqarortaqdirda, keyinyanadatuzatishya'ni, shartemas, bozoro'zimuvozanatnisaqlabqolishuchunegabo'ladi. Bozor barqarorliginingmulkniyo'qbo'lsa, bas, u zarurtartibgasolishbo'ladi.
bozordadavlatta'siriasosiyvositasi: subsidiyalar, soliqlar, Ruxsatetilgannisbatiyokitovarlarnibelgilanganmiqdori. engmaqbulyumshoqyo'lvatartibgasolishbozormexanizminisoliqqatortishhisoblanadi. Soliqlarbozorsub'ektlari harakat erkinligibilanto'sqinlikqilmaydilarbozorjarayonlarinioqishsharoito'zgarmaydi.