Reja: kirish gen muhandisligi haqida

---

Mavzu:Mikroorganizmlarning gen muhandisligida qo
ʻllanishi.
REJA:
KIRISH
1. Gen muhandisligi haqida
2. Mikroorganizmlar gen muhandisligi
3. Trombolitiklar va antikoagulyantlar
4. Plazminogenni urokinaza tipidagi aktivatorlari.
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

---

KIRISH
Biotexnologiya (bio va yun. techne — mahorat, san
ʼat, logos — soʻz, taʼlimot)
— qishloq xo
ʻjaligi, sanoat va tibbiyotning turli sohalarida tirik organizm va biologik
jarayonlardan
foydalanadigan
sanoat
usullari
majmui.
Biol.
va
texnika
imkoniyatlarini birlashtiradigan ilmiy yo
ʻnalish. "Biotexnologiya" terminining
vujudga kelishiga Stenford universiteti (AQSH; 1973) bir guruh olimlarining har xil
xossaga ega irsiy molekulalarini biriktirib rekombinant DNK (istalgan organizmdan
ajratilgan DNKning ikki yoki undan ortiq qismlarini in vitro sharoitida birikishidan
vujudga kelgan hosila) olishi sabab bo
ʻldi. Shundan keyin biol. fani yutukdaridan
kelib chiquvchi, ya
ʼni tirik organizmlar hayot faoliyatida ishtirok etadigan barcha
kimyoviy, fizikaviy va biologik jarayonlarni o
ʻrganish natijalari tatbiq etilgan
texnologik jarayonlarni ifodalashda "Biotexnologiya" terminidan foydalanila
boshlandi.
Mikrobiologik
Biotexnologiya
mikroorganizmlar
hayot
faoliyatidagi
jarayonlarga asoslangan bo
ʻlib, bu sohada fermentli preparatlar, antibiotiklar,
aminokislotalar, gormonlar, oqsil moddalari va xalq xo
ʻjaligining turli tarmoklari
uchun zarur metabolitlar sintez qilinadi.Mas,O
ʻzbekiston Fanlar akademiyasi
Mikrobiologiya
institutida
mikrobiologik
Biotexnologiya
asosida
o
ʻsimlik
chiqindilari (g
ʻoʻzapoya, changʻaloq, somon va chiqindilar)dan chorva mollari uchun
ozuqa tayyorlashga erishildi; ayrim mamlakatlar (Braziliya)da maxsus mikroblar
vositasida sellyulozadan qand yoki spirt olish, mol go
ʻngidan metan gazi olish B.si
(ayniqsa, Xitoy, Braziliya va Yevropa mamlakatlarida) juda yuqori iqtisodiy samara
bermoqda.
Membranalar va immobillashgan fermentlar biotexnologiyasi vositasida
xilmaxil jarayonlarni o
ʻlchash va nazorat qilish uskunalari ishlab chiqarish mumkin.
Shuningdek, fermentlar imobillashganda (biror bir sathga kimyoviy biriktirilganda)
ularning aktivligi ortib, funksional holati bir qadar muddatga uzayadi.Bundan
foydalanib
biotexnologik
jarayonlar
(mas,
membranalar
o
ʻtkazuvchanligini
boshqarish usuli, fermentlarni mobillash va boshqalar) yaratilgan. Bu sohada

---

O
ʻzbekiston milliy universiteti biol. va kimyo fakulteti (B. O. Toshmuhamedov, O. K.
Toshmuhamedova, A. I. Gagelgans, M. M. Rahimov va boshqalar)ning hissasi katta.
1.Gen muhandisligi haqida
O’tgan asrning 70 – yillarida biotexnologiyada yangi tajriba texnologiyasi –
genetik (gen) muxandislik yaratildi. Bu usulning asosida hujayradan tashqarida
rekombinant DNK yaratish yotadi. Bu texnologiyadan foydalanish oqibatida genlarni
sof holda ajratish, ularni modifikasiya qilish, birini ikkinchisiga ulash, “genlar
majmuasi” yaratish, oqibatida butunlay yangi xususiyatiga ega bo’lgan oqsil sintez
qilish imkoniyati yaratildi va uni oqsillar muhandisligi deb ataladi
Vektor gen bilan ligaza fermenti yordamida birikkandan keyin rekombinant
DNK hosil bo’ladi. Keyin, bu birikma (vektor gen) mikroorganizm hujayrasiga
yuboriladi (transformasiya) va u erda amplifikasiya (ko’payish) amalga oshadi.
Natijada bir genning bir necha nusxasi – klon paydo bo’ladi. SHuning uchun
ham bu yo’lni klonlash deb ataladi. Agar klonlash maqsadida hamma genlar
saqlovchi odam DNK si ishlatilsa, odamning gen kutubxonasi (klonoteka) hosil
bo’ladi. Bu usulda bakteriyalarga klonlashtirilgan inson, hayvon yoki o’simliklar
genlari to’g’ridanto’g’ri bakteriyada faoliyat ko’rsata olmaydi. Ishlash uchun esa,
ularni bakteriyadan ajratish, bakteriya genini boshqaruvchisi (regulyatori) bilan
jihozlash va qaytadan bakteriyaga kiritish zarur. Bugungi kunda har xil genlar
saqlovchi va kerakli maxsulot sintez qiluvchi bir qator transgen bakteriyalar
yaratilgan va muvaffaqiyat bilan ishlatilib kelinmoqda.
Shu sababli ham tabiiy shtammlar yordamida olinadigan maxsulotlar (birinchi
avlod maxsulotlari) bilan bir qatorda transgen shtammlar yordamida rekombinant
oqsillar (ikkinchi avlod maxsulotlari)ni sanoat miqyosida ishlab chiqarish yo’lga
qo’yilgan. Biologik maxsulotlarni uchunchi avlodi – tabiiy oqsillarning vazifalarini
to’liq bajara oladigan, ammo tabiiy bo’lmagan maxsulotlarni sintez qilish natijasida
paydo bo’ladi. Gen–muxandisligi usullari (rekombinant DNK texnologiyasi) tibbiyot

---

uchun zarur bo’lgan, qimmatbaho oqsil moddalari ishlab chiqarish yoki ko’p tonnalik
oqsil moddalari ishlab chiqarish jarayonlarida keng qo’llanib kelinmoqda. Eng avvalo
inson organizmida sintez bo’ladigan va dorivor modda sifatida ishlatiladigan oqsil va
peptidlarni sintez qilishni yo’lga qo’yish katta ahamiyat kasb etadi.
Gen muxandisligi muammolari bilan shug’ilanadigan omillarni asosiy
vazifalaridan biri ham shunday birikmalarni etarlicha sintez qila oladigan bakteriyalar
shtammlarini yaratishga bag’ishlangan. Bu jarayonni asosiy qiyinchiliklari, shtamm
yaratish bilan bog’liq emas, balki, yaratilgan shtammda sintez qilingan oqsil
moddalarini kerakli me’yorda ushlab turish, ularni modifikasiyaga uchrab,
mikroorganizm hujayrasida parchalanib ketmasligi uchun sharoit yaratish bilan ham
uzviy bog’liqdir.
Antibiotiklar - mikroorganizmlar sintez qiluvchi eng yirik sinov farmasevtik
preparatlar hisoblanadi. Ulardan ba’zi-birlari qishloq xo’jaligida xilma-xil
zararkunandalarga qarshi (masalan, polioksin, baridamisin, kosgalisin va x.k.)
ishlatilsa, boshqalari tibbiyotda (penisillin, tetrasiklin, sefolasporin S va x.k.) keng
qo’llaniladi. Atigi 6 avlodga mansub zamburug’larni 1000 dan ortiq xilma-xil
antibiotiklar sintez qilishi ma’lum. Ko’pgina antibiotiklarni aktinomisetlar sintez
qiladilar. Birgina Streptovyces griscus 50 dan ortiq antibiotiklar sintez qilishi ma’lum.
Mikroorganizmlar sintez qiladigan antibiotiklardan atigi bir qismigina amaliyotda
keng ishlatiladi. Eng avvalo bular penisillinlar va sefolasporinlardir. Bu
antibiotiklarni sintez qiluvchi zamburug’lar Penicillum va Ctpholosporum avlodiga
mansub. Streptomisin, gentamisin, tetrasiklin kabi antibiotik Streptomyces avlodiga
mansub aktinomisetlar hamda Micromonospora va Bacillus avlodlariga mansub
bakteriyalar tomonlaridan sintez qilinadilar..
Gen muxandisligi “davri”gacha antibiotik sintez qiluvchi mikroorganizmlar
shtammlarini asosan mutagenez va seleksiya yo’llari orqali olingan. Masalan:
seleksiya hamda fermentasiya sharoitlarini tanlash oqibatida sanoat sharoitida
penisillin ishlab chiqaradigan shtammni hosildorligi 1 litr oziqa muhitida 40
grammgacha ko’tarildi. Bu ko’rsatkich, dastlabki, Penecillum chrysogenum

---

shtammiga nisbatan 20 ming marotaba ko’proqdir. Shuningdek, modifikasiya
qilingan antibiotiklarni ishlab-chiqarish imkoniyatini beradigan mutasintez usuli ham
yaratildi. Bu usul - antibiotiklar sintezining ma’lum qismida o’zgarish kiritilgan
mutant shtammlardan foydalanishga asoslangan.
Funksional faol bo’lgan antibiotik sintez qiluvchi oziqa muhitiga o’zgartirilgan
qismni anologlari qo’shiladi va oqibatda o’sha qo’shilgan modda saqlagan,
antibiotikni modifikasiyalari hosil bo’ladi. Bu usul ayniqsa patogen bakteriyalarni
antibiotiklarga moslashib borayotgan jarayonlarda juda qo’l keladi. Ma’lum bir qismi
o’zgargan, ammo funksional faolligi saqlanib qolgan antibiotiklarga moslashish
qiyinlashib boradi. Hozirgi paytda ampisillin, sefoleksin, metisillin kabi yarim
sintetik antibiotiklardan keng foydalanilmoqda.
2.Mikroorganizmlar gen muhandisligi.
Mikroorganizmlar
tabiatda ko`p mikdorda tarkalganligi, tezlik bilan
ko`payishi va har xil yuqori molekulali organik modda sintez qilishini inobatga
olingan
xolda,
ular
biotexnologiya
fanining
asosiy
ob’ekti
xisoblanadi.
Mikroorganizmlar ma’lum maqsad uchun tabiatdan ajratib olinadi va ular maxsus
asboblarda (fermentyorlarda) ko`paytiriladi. Mikroorganizmlarning o`sib, rivojlanishi
uchun kerakli optimal sharoit yaratiladi va ularning biomassasi ajratib olinadi.
Mikroorganizmlar ko`p moddalarni o`z hujayrasida sintez qiladi. Bunday
moddalarga:
Alkaloidlar
Nuklein kislotalar
Aminokislotalar
Organik kislotalar
Antibiotiklar
pigmentlar
Oksillar
Polisaharidlar
Vitaminlar
Erituvchi moddalar
Gerbitsidlar
Fermentlar
Kofermentlar
Uglevodlar
Yog`lar
Oksidlovchi moddalar va boshqalar

---

Mikroorganizmlarning birlamchi metabolitlari, pastmolekulali birikmalar
(molekulyar ogirligi 1500 daltondan kam bo`lgan), ularning o`sishi uchun zarur
bo`lganlardan
birisi
makromolekulani
qurishda
ishtirok
qilsa,
boshqalari
kofermentlarning sintezida ishtirok qiladi.Ishlab chiqarish uchun zarur bo`lgan
metabolitlardan: aminokislotalar, organik kislotalar, purin va pirimidin nukleotidlari,
erituvchilar va vitaminlar. Mikroblar hujayrasi boshka tirik organizmlar hujayralari
qatori, ortiqcha birlamchi metabolitlarni sintez qilmaydi.Lekin mikroorganizmlarning
birlamchi metabolitlar mikrobiologik ishlab chiqarishda foydalaniladi.Fermentativ
jaraenlar
natijasida
mikroorganizmlar
hujayralarida
aminokislotalarni
va
nukleotidlarni sintez qilib olinadi.Inson organizmidagi 20 aminokislotadan 8 tasi
organizmda sintez qilinmaydi. Ular organizmga oziq-ovqat orqali o`tishi
kerak.Almashtirib bo`lmaydigan aminokislotalardan metionin va lizin sintetik yo`l
bilan olinmoqda.1980 yilda fermentatsiya yo`li bilan 40000t lizin ishlab chiqarilgan.
Gulitamin kislota ham mikroorganizmlar yordamida sintez qilib olinadi.1980 yillarda
Janubiy Koreya va Yaponiyada 100000 t glutamat va 20000 t lizin ishlab chiqarilgan.
Bunday mikdordagi aminokislotalarni ishlab chiqarishda, ya’ni fermentatsiya
jarayonida asosiy substrat glyukoza hisoblangan. Keyinchalik esa p-parafindan
foydalanilgan.
Mikrobiologik ishlab chiqarishda uksus kislotani sintez qilish muxim
ahamiyatga ega. Uksus kislota rezina ishlab chiqarishda plasmassalar, atsetat tolasi,
formatsevtik
preparatlar,
insektitsidlar
va
boshqalar
ishlab
chiqarishda
foydalaniladi.Yaponiyada uksus kislota fermentativ yo`l bilan aminokislotalar olishda,
substrat sifatida ishlatiladi. Organik kislotalardan birinchi bulib, sut kislotasi bijgish
jaraenida
ajratib
olingan.
Mikroorganizmlarning
ikkilamchi
metabolitlari
pastmolekulali birikmalar bulib, toza hujayralarning o`sishi uchun talab qilinmaydi.
Ikqilamchi metabolitlar ma’lum bir toksonlar tomonidan, ma’lum guruxga mos
bo`lgan kimyoviy moddalar sintez qilinadi.Ularga antibiotiklar, alkonoidlar,
garmonlar va toksinlar.
Mikroorganizmlar hujayralari tomonidan sintez qilinayotgan antibiotiklar
farmatsevtik birikmalar ichida eng katta klass hisoblanadi. Eng ko`p ishlab

---

chiqariladigan va iqtisod jihatli foydali hisoblangan 4 ta antibiotiklar-pensillin,
sefalosporinov, tetratsiklinlar va eritromitsinlar. 1978 yilda bularning bahosi 4 mlrd.
dollordan ortiq bo`lgan.
Oltita oilaga mansub bo`lgan filamentoz zamburug`lardan 1000 ga yaqin har
xil antibiotiklar ishlab chiqarilgan.Filamentoz bo`lmagan bakteriyalardan 500
antibiotik sintez qilingan. Aktinomitsetlarning 3 ta oilasidan 3000 yaqin antibiotiklar
sintez qilingan.
Mikroorganizmlarning o`sib, rivojlanish jarayonida xosil bulayotgan birlamchi
va
ikkilamchi
metabolitlar
mikrobiologik
ishlab
chiqarishda
(sanoat
mikrobiologiyasida) muxim ahamiyatga ega.
Bu moddalardan tashqari gen injeneriyasi yordamida mikroorganizmlar
hujayralarida
har xil
garmonlar sintez qilib olinmoqda. Bularga insulin,
samototropin, interferonlar va boshkqalar kiradi.
1979 yilda Yer yuzasi bo`yicha 60 mln diabet kasali bilan kasallangan
insonlardan 4 mln insulin olishgan.amerikada 1979 yilda 1,8 mln odam insulinga
muxtoj bo`lgan (shulardan 100 mingi bolalar).Bu rakam har yiliga
6 foizga

---

oshadi.Usha vaktda Fransiyada 1 mln diabet kasalligi bilan kasallngan kishilar
bo`lgan.SHulardan 150 000 insulinga muxtoj bo`lgan.
1922 yilda hayvonlarda ajratilgan insulin 9 eshlik diabet kasali bilan
kasallangan yuborilgan.Bir yildan keyin Amerika kompaniyasi "Eli Lilli"
hayvonlardan olingan insulinni ishlab chiqardi.
Qora mollardagi oshqozon osti bezi 200-250 g keladi.100g kristall xolatdagi
insulinni olish uchun 800-1000 kg oshqozon osti bezi kerak bo`ladi.
1955 yilda Senger insulinning tarkibini urganib, u ikkita A va B polipeptid
zanjiridan iboratligini isbotladi.Insulinning A zanjirida 20 ta aminokislota, B
zanjirida esa 30 ta aminokislotalar ketma-ket joylashgan. Insulinning 2 ta zanjiri
disulfid boglari bilan boglangan.
1980 yillarda cho`chqa insulini odam insuliniga aylantirilgan, ya’ni insulinning
B zanjiridagi 30 aminokislota alanin qoldigi, trionin qoldig`iga almashtirilgan.
Bunday muvaffaqiyatga fermentlar yordamida aminokislotalarni almashtirishda
erishilgan.
Kalamushlar oshqozon osti bezidan insulinning mRNK ajratib olinib, E.coli
(ichak tayoqchasi) hujayrasiga o`tkazilganda , u insulinni sintez qilgan. Hozirgi
vaqtda mikroorganizmlardan insulinni sintez qilib olish yo`lga qo`yilgan.
Insulindan tashqari gipofiz bezining oldingi qismidan ajralib chiqadigan
somotropin garmoni ham mikroorganizmlardan sintez qilib olinmoqda.
Hozirgi davrga kelib rekombinant DNK texnologiyasi yordamida (asosank
DNK sifatida) 400 dan ortiq odamning har xil genlari dori vositasi sifatida
klonlashtirilgan. JSST mutaxassislarining xisob kitoblariga ko‘ra har yili jahon
bozorida odam oqsillari asosida DP sotilish hajmi 150 mlrd. dollarni tashkil qilib va
bu ko‘rsatgich har yili oshib bormoqda. N- va L-zanjirlari o‘zgaruvchan (V
H
i V
L
) va
o‘zgarmas (C
L
, S
N|
, S
n2
i S
nz
) domenlardan iborat. O‘zgaruvchandomenlaresa CDR-
qismlarni (CDR1, CDR2 i CDR3) o‘z ichiga oladi.
Dorivor moddalarni ta`sir etishi kerak bo‘lgan joyga olib borish uchun bir
necha usullardan foydalaniladi:

---

•
Liposomalarga kiritish; bunda lipasomalarni lipid qatlami kerakli
organlarni hujayralari bilan yuqori darajada o‘xshagan bo‘lishi kerak;
•
Maxsus toksinlarni genlarini shishini yo‘qotadigan limfotsitlarga
joylashtiriladi, oqibatda ular toksinlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ridan shishni ichiga kiritib,
chiqaradilar;
•
Dorivor moddalar monoklonal antitelalarga yoki aniq hujayralarni
sirtidagi oqsillarga nisbatan spetsifik bo‘lgan monoklonal antitelalarni F
v
–
fragmentlariga bog‘lanadi, masalan, shish hujayralari (rasm A).
Dorivor moddalarni faol bo‘lmagan shaklidan foydalaniladi va ularni tegishli
fermentlar yordamida faollashtiriladi.
Antigenni
intakt antitela bilan bog‘langanidan keyin immun javob ishga
tushadi:
•
Kompliment tizimi (sistemasi) faollashadi; bu tizimni kompanentlari
hujayra membranalarini parchalaydilar, fagotsitlarni faollashtirib, immun javob
sistemasini boshqa kompanentlarini ishga solib, signallarni tiklaydilar (generatsiya
qiladilar).
•
Antitelani Fc-uchastkasini effektor hujayrani Fc-retseptori
bilan
bog‘lanishi natijasida, hujayra sitotoksinligi orqali o‘tadigan reaksiya ishga tushadi.
Faolashgan effektor hujayra, begona hujayrani lizis qiladigan moddalarni bo‘shatadi.
Bu moddalar bilan antitela molekulasini Fab-uchastkasi bog‘g‘lanadigan bo‘ladi.
•
Eriydigan antigen bilan Fab-uchastka bog‘langandan keyin, antiteloni Fc
-uchastkasi fagotsitlarni retseptorlariga bog‘lanishi mumkin, ular esa, antigen-
antiteloni ushlab olib, bu kompleksni parchalab yuboradi.

---

Fab – fragment antigen binding (bog‘lovchifragment)
Fc – fragment crystallizable (kristallovchifragment)
3.Trombolitiklar va antikoagulyantlar
 Qonni ivitish sistemasi trombotsitlardan va ulardagi plastinkali faktorlar
(adenozindifosfat, to‘qima trombaplastini, serotonin, antiplazmin, fibropektin,
trombospondin va boshqalar), jigar hujayralarida sintez bo‘ladigan plazma
oqsillari (protrombin, prokonvertin, antigemofil, globulinlar, trombotrofin,
fibrinogen va boshqalar)dan iborat.
 Ivishga qarshi (antisvertыvayuщaya) sistema qonda nofaol holatda
uchraydigan (plazminogen) plazmin (fibrinolizin)- proteolitik ferment, qon
plazmasini oqsillari (protein S, S fibrin hosil bo‘lish jarayonini tormozlovchi
antirombin III va endotelial hujayralar sintez qiladigan (prostatsiklin,
trombomodulin va h.k.) yoki fiksatsiya qiladigan (geparin) moddalardan iborat
bo‘ladi.
To‘qima tipdagi plazminogen aktivatori (TAPg).
 Tabiiy TAPgni hujayralarni o‘stirish metodi yordamida olinadi. Preparat
olishni asosiy manbai-odam melanomasi hujayralari hisoblanadi; bunday

---

ferment-mTAPgni molekulyar massasi 72 kDa va o‘stirish va tozalash
sharoitlariga qarab bir yoki ikki zanjirli shaklda olinishi mumkin. Melanoma
to‘qimalaridan olinadigan TAPgni tozalash
uchun affin xromatografiya
usulidan foydalaniladi. Rekombinant TAPgni ishlab chiqarishda (uni alteplaza
deb nomlangan) karvonboshi AQSHning “Genentech” firmasi va “Boehringer
Jngelheim”( bu firma alteplazani “activase” va “actilyse” nomlari bilan ishlab
chiqariladi) firmalari hisoblanadilar.
4.Plazminogenni urokinaza tipidagi aktivatorlari.
 Urokinaza- plazminogenni aktivatori, insonni siydigida uchraydi, 2 ta
polipeptid zanjirdan (A va B) iborat bo‘lib, bir-birlari bilan disulfid ko‘priklar
orqali bog‘langanlar. Yuqori va past molekulyar massaga ega bo‘lgan
urokinazalar ma’lum: 55 kDa va 34 kDa. Preparatni inson buyragini embrion
hujayralaridan olinadi. Urokinaza plazminogenni faollashtirib, uni plazminga
aylantiradi. Urokinazani fibrinolitik xususiyati streptokinazadan balandroq.
 Streptokinaza- to‘g‘ri trombalitik ta’sirga ega bo‘lib, plazminogenni aktivatori
hisoblanadi, 1-avlod trombolitiklariga kiradi. Streptokinaza tozalangan holatda
oq rangli, hidsiz poroshok bo‘lib, suvda yaxshi eriydi. Molekulyar massasi 40-
50 kDa atrofida. Streptokinaza preparati trombni ichiga kiraoladi va uni ichiga
fibrinolizni faollashtiradi. Ayni mana shu xususiyati bilan plazmindan farq
qiladi. Dunyo bozorida mikrob streptokinazalari: kabikaza (“Kabi vitrum”
firmasi), srteptaza (“Hoechest” firmasi), streptokinaza (“Smith kline” firmasi)
nomi bilan savdoga chiqarilgan.
 Streptodekaza- streptokinazani uzoq vaqt davomida ta’sir etadigan
(prolongiravannыy) preparati, immobillangan fermentlar guruhiga kiradi.
O‘rtacha terapevtik dozasini bir marotaba kiritilishi qonni fibrinolitik faolligini
48-72 soat ko‘taradi.
 Antikoagulyantlar.Eng xavfsiz preparatlarga geparin va uning xosilalari
kiradilar. Geparin qonni suyuq holatda ushlab turuvchi gumoral faktorlarga

---

kirib, u kaogulyasiya tizimining deyarli barcha faktorlari bilan yuqori darajada
bog‘lanish xususiyati ega. Geparin, serin proteazalarni va fibrin tizimini
ta’sirini neytralizatsiya qiladi. Neytralizatsiya jarayoni antitrombin III-geparin
(AT- III-geparin) komleksi hosil bo‘lishi hisobidan amalga oshadi. Geparin
preparati geterogen bo‘lib, AT- III bilan yuqori va past darajada bog‘lanish
xususiyatiga ega bo‘lgan fraksiyalardan tashqil topgan. AT- III-plazminogen
aktivatorlarini ingibitorlari hisoblanadi. Tibbiyotda past molekulali yoki
fraksiyalarga ajratilgan geparin preparatlari-logiparin, fraksiparin, dalteparin,
klivarin nomlari bilan ishlatiladi.
 Girudin- tibbiyot zulugining (Hirudo medicinalis) so‘lak bezlaridan ajraladigan
oqsil modda, to‘g‘ri va tez ta’sir qiladigan antikoagulyant. Uzoq yillardan beri
kichik qon tomirlarini tromboemboliyasini
davolash maqsadida ishlatilib
kelinadi. Girudin trombinni kuchli va spetsifik ingibitori hisoblanadi va tez
ta’sir etuvchi qonni ivishiga qarshi ishlatiladigan (protivasvertыvayuщiy)
preparatlar guruhiga kiradi, girudin fibrin iplarini hosil bo‘lishi va
to‘planishiga qarshi ta’sirga ega.
 S va S oqsillar- antikoagulyant sistemaning muhim faktorlaridan hisoblanadi.
 S oqsili ivitish sistemasining vitamin Kga bog‘liq bo‘lgan ingibitori
hisoblanadi. Qonda s oqsili miqdorini kamayib ketishi, trombozga olib kelishi
mumkin. Bu oqsilni etishmasligi irsiy va keyin qabul qilib olingan bo‘lishi ham
mumkin: masalan, s oqsili etishmaganda tromboflobit rivojlanishi mumkin. S-
oqsilini defitsiti, jigar kasallanganda seziladi.
 S oqsili, S oqsilini kofaktori hisoblanadi va u bilan trombotsitlarni, endoteliyal
va boshqa hujayralarni fosfolipidli membranalari sifatida faollangan kompleks
hosil qiladi. Oqibatda S oqsilini katalitik xususiyati ortadi. S oqsili ham
vitamin Kga bog‘liq hisoblanadi va manfiy zaryadlangan fosfolipidlarga
nisbatan yuqori darajada bog‘lanish (srodstvo) xususiyatiga ega.

---

XULOSA
Mikroorganizmlar biotexnologiyasi yoki biologik jarayonlar texnologiyasi-
biologik agentlar yoki ularning majmualaridan (mikroorganizmlar, o’simliklar va
hayvon hujayralari, ularning komponentlaridan) kerakli maxsulotlar ishlab chiqarish
maqsadida sanoatda foydalanish degan ma’noni beradi. Mikroorganizmlar
biotexnologiyasi jarayonlaridan mikroorganizmlar, o’simlik va hayvon hujayralari,
ulardan ajratilgan fermentlar, hujayra organnellalari, ularni o’rab turgan membranalar
sof yoki immobillashgan holatda oqsil, organik kislotalar, aminokislotalar, spirtlar,
dorivor moddalar, fermentlar, garmonlar va boshqa moddalar ishlab chiqarishda yoki
ba’zi bir organik moddalarni (masalan, biogaz) ishlab chiqarish, sof holda metall
ajratish, oqova suvlarni va qishloq xo’jalik yoki sanoat chiqindilarini qayta ishlashda
keng foydalaniladi. Fan sifatida o’tgan asrning 60-yillaridan shakllana boshlagan
biotexnologiyaning tarixiga chuqurroq nazar tashlasak mikroorganizmlar yordamida
“bijg’itish”, “achitish” jarayonlari insoniyat tomonidan qadimdan keng ishlatilib
kelinayotganligini guvohi bo’lamiz. Sutdan- qatiq, uzumdan- vino va sirka, achitqilar
yordamida -non va boshqa bir qancha biotexnologik jarayonlarning qachon ixtiro
qilinganligi hozircha noma’lum. Umuman, yuqorida zikr etilgan mikroorganizmlar
yordamida amalga oshiriladigan biotexnologik jarayonlar hozirgacha insoniyatning
ro’zg’or yuritishida keng qo’llab kelinmoqda.
Mikroorganizmlar biotexnologiyasining mohiyatini tushunish uchun misollarga
murojaat qilaylik. Bakteriya hujayrasi har 20-60 minutda, achitqi zamburug’lari 1,5-
2,0 soatda ikkiga bo’linib ko’paysa, sut emizuvchilar hujayralarining ikkiga bo’linishi
uchun 24 soat kerak bo’ladi. Bir kecha-kunduzda 500 kilogrammli qoramol 500
gramm oqsil moddasi to’plasa, 500 kilogramm achitqi zamburug’i 500000
kilogramm yoki undan 1000 marotaba ko’proq oqsil to’playdi. Yana bir misol: 1 kub
metr oziqa muhitida achitqi zamburug’lari 24 soatda 30 kilogramm oqsil to’playdi,
shuncha miqdorda oqsil to’plash uchun 18 gektar erga no’xat ekib, uch oy parvarish
qilish lozim bo’ladi. qolaversa, mikrob etishtirish na ob-havoga va na faslga
bog’liq.Ularni eng arzon oziqa muhitida- har xil chiqindilar, kletchatkada, metanol,

---

metan gazi va vodorodda o’stirish mumkin. Mikroorganizmlar nafaqat oqsil, balki
turli fermentlar, yog’lar, vitaminlar, polisaxaridlar va boshqa bir qator foydali
maxsulotlar sintez qiladi. Bugunga kelib, zamonaviy biotexnologik usullar gen
muhandisligi yordamida farmasevtika uchun interferonlar, insulin, somatotropin,
gepatitga qarshi vaksina, fermentlar, klinik tadqiqotlar uchun diagnostik ashyolar
(narkomaniya, gepatit va boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni aniqlash uchun test
tizimlar,
biokimyoviy
tekshirishlar
uchun
reaktivlar,
egiluvchan
biologik
plastmassalar, antibiotiklar, bioaralashmali boshqa ko’plab maxsulotlar) ishlab
chiqariladi. Pivo, spirt, kir yuvish vositalari, to’qimachilik va teri oshlash kabi
jaryonlarda ishlatiladigan ferment preparatlari ishlab chiqarish va qo’llash ham keng
yo’lga qo’yilgan.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. .“ Биотехнология ” Принципы и примение Москва “Мир”, 1998-yil;
2. “ Биотехнология ”, Moskva “Высшая школа”, 1987-yil;
3. Yo.X. To’raqulov “Молекуляр биология” Toshkent, “O’qituvchi” 1993-yil;
4. K.G.
Gazoryan,
V.Z.
Tarontul,
“Биотехнология
зарубежом”,
Moskva,“Знание” 1990-yil;
5. “Umumiy biologiya” darsligi “Sharq” NMK. 1995-yil;
6. X.Xoliqov va boshqalar “Биотехнология”, “Abu Ali ibn Sino nomidagi
tibbiyot nashriyoti”, Toshkent, 1996-yil;
7. Yu. P. Laptev, “Биологик инженерия”, Toshkent, “Mehnat”, 1990-yil;