Рeжа: Кириш Пул маблағлағлари ҳисоблашувлари ва кредит муомалаларининг ҳисоби

4. Меҳнат ва иш хисобга олиш.
Хўжалик юритишнинг ҳозирги шароитида ишлаб чиқариш корхоналарининг бош вазифаси турмуш фаровонлигини янада юксалтириш, ижтимоий ишлаб чиқаришни оьишмай ўстириб бориш, қишлоқ хўжалигини жадал ривожлантириш йўли билан меҳнат унумдорлигини ошириш, миллий даромадни ўстиришдан иборат.
Меҳнат ва иш хақини тўғри ҳисобга олиш меҳнатга хақ тўлашнинг энг муҳим омилларидан биридир. Меҳнатга хақ тўлаш ҳисобининг асосий вазифалари:
-иш вақтининг тўғри сарфланиши устидан назорат ўрнатиш;
-тегишла ҳужжатларда ўз вақтида ва тўғри расмийлаштириш;
-иш хақи тўлашнинг ильор усулларини амалда қўллаш;
-меҳнатга хақ тўлаш фондининг сарфланишини назорат остига олиш.
Меҳнатга хак тўлашнинг иқи хил формаси мавжуд:
Ишбай
Вақтбай.
Амалда ишбай иш хақининг одддий, мукофот ва аккорд тизимлари қўлланилади.
Иш хақининг вақтбай шаклида меҳнатга хақ ходимнинг ишлага вақти ва малакасига қараб тўланади. Амалда вақтбай иш хақининг оддий ва мукофот шакллари қўлланилади.
Иш хақи ўз таркибига кўра иқига бўлинади: Асосий иш хақи Қўшимча иш хақи
Асосий иш хақи дейилганда ишчи ва хизматчиларнинг ишлаган вақти учун тўланадиган хақ тушинилади.
Қўшимча иш хақи дейилганда эса ишчи ва хизматчиларнинг ишламаган вақти учун амалдаги қонунларга кўра тўланадиган хаққа айтилади. Масалан, меҳнат таътили учун, ѐши 18 га етмаган ўсмир болаларнинг ишламаган соати учун, жамоа ишлари билан банд бўлингани учун ва ҳ.т.
Асосий иш хақи ва қўшимча иш хақининг йиьиндиси меҳнат хақи фондини ташкил этади.
Тариф тизими – тариф малака маълумотномаси, тариф сеткаси ва тариф ставкаси каби тушунчаларни ўз ичига олади. Ушбу ҳужжат ишчиларни малакасини аниқлаш ва уларга маълум разряд белгилашда асос бўлади.
Тариф сеткаси – бу разрядлар ва уларга тегишли бўлган тариф коэффициентларини кўрсатадиган ҳужжатдир.
Тариф ставкаси – ишчининг разрядига мувофиқ унга маълум вақт бирлиги учун тўланадиган хақ миқдорини аниқлайди.
Мехнат ва унга хақ тўлашни ҳисобга олиш 6700 – «Мехнатга хақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» номли синтетик, пассив счѐтда амалга оширилади. Ходимларга бўлган қарзлар унинг кредитида акс эттирилса, амалга оширилган тўловлар шу счѐтнинг дебетида қайд қилиб борилади.
Бу счѐт мехнат хақининг барча турлари, мукофотлар, нафақалар ва бошқа тўловлар, шунингдек, мазкур корхоналарнинг акциялари ва қимматли қоғозлари бўйича даромадларни тўлаш, крхона рўйхати таркибида буллган ва бўлмаган ходимлар билан олиб бориладиган ҳисоблашишлар тўғрисида маълумотларни умумлаштириш учун тайинланган 6700 - счѐтнинг кредити бўйича қуйидаги суммаларда акс эттирилади:
А) ходимларга тегишли меҳнат хақи ишлаб чиқариш муомаласи ҳаражатлари ва бошқа манбаларни ҳисобга оладиган счѐтлар билан боғланган ҳолда;
Б) ходимлар учун бериладиган резервлар ҳисобланган меҳнат хақи 8910-«Келгуси давр кафолатлари ва тўловлари резерви» счѐти билан боғланга ҳолда;
В) давлат ижтимоий суғуртага, нафақага қилинган ажратмалар ҳисобидан ҳисобланганн нафақалар ва шу каби суммалар – 6510 – «Ижтимоий суғурта бўйича тўловлар» счѐти билан боғланган ҳолда;
С) корхоналар фаолиятида қатнашишдан ҳисобланганн даромадлар, ҳисобот счѐти даромади ѐки олдинги йилларнинг тақсимланмаган даромади ҳисобидан; тегишли счѐтар билан боғланга ҳолда.
«Меҳнатга хақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» счѐтининг дебетида эса:
а) ходимларга тўланган меҳнат хақи, мукофотлар, нафақалар ва шу кабилар;
б) корхона фаолиятида қатнашишдан олинга даромадлар суммаси;
в) ҳар хил қонунда кўрсатилган ушламалар, даромад солиғи, тиббий варақалар
бўйича тўланмалар суммаси;
с) ходимнинг аризасига мувофиқ халқ банкига ўтказилган, қурилиш банкига
ўтказилган суммалар;
д) баъзи сабабларга кўра ўз вақтида тўланмаган сумманинг депонентга ўтказилиши
7310-«турли дебетор ва кредиторлар билан ҳисоб-китоблар» счѐти билан боғланган ҳолда.
6700 – «Мехнатга хақ тўлаш бўйича ходимлар билан ҳисоб-китоблар» счѐтининг аналитик ҳисоби ҳар бир ходим бўйича айрим очилган шахсий счѐтда юритилади ва категориялар ҳамда ишлаган жойлари бўича гуруҳлаштирилиб борилади.
Ходимларнинг қарилиги, ногиронлик хамда боқувчисини йўқотганлиги учун нафақа билан таъминлашлаш мақсадида ҳар бир корхона, бирлашма ҳар ойда «Нафақа фонди»ига белгиланган миқдорда ажратма ҳисобланади. Ажратма ходимлар меҳнатига ҳисобланган иш хақига нисбатан маълум фоизда белгиланади
Корхона, ташкилотлар марказлашган тартибда белгиланга суғурта тўловлари бўйича давлат бандлик фондига ажратма қиладилар.
Меҳнатга хақ тўлаш бўйича қуйидаги дастлабки ҳужжатлар тўлдирилади:
1. Т-1 шакли – «Ишга қабул қилиш тўғрисидаги буйруқ». Унда ходимнинг касби, мансаб ва иш ҳақи кўрсатилиб кадрлар бўлимида бир нусхада тўлғазилади ва
меҳнат дафтарчасига қайд қилинади.

2. 
   Т-2 шакли – «Ходимнинг шахсий варағи». Кадрлар бўлими томонидан ҳар бир ходимга айрим тўлдирилади ва ходим томонидан имзо билан тасдиқланиб кейинги ўзгаришлар киритилиб борилади.
   
3. 
   Т-3 шакли – «Бошқа ишга ўтказилганлиги тўғрисидаги буйруқ». Ходимларга корхона ичида бошқа ишга ўтказилганда иқи нусхада тўлғазилиб, 1-нусхаси кадрлар бўлимида, 2-нусхаси бухгалтерияда сақланади.
   
4. 
   Т-6 шакли – «Таътил бериш тўғрисида ѐзув» ҳар йилда ва бошқа сабаблар билан таътилга чиқаришда қўлланилади ва бухгалтерияга таътил хақини ҳисоблашга асос бўлади. Агарда хақ тўланмайдиган таътилга чиқарилса бухгалтерия томонидан ходимга хақ ҳисобланмайди.
   
5. 
   Т-8 шакли – «Меҳнат шартномаси тугатилганлиги тўғрисида буйруқ». Бу буйруқдан ходимлар ишдан бўшатилганда 1 нусхада ѐзилиб, унга асосан кадрлар бўлими меҳнат дафтарчасига кўчиради ва бухгалтерия ҳисоб китоб қилади.
   
6. 
   Т-12 шакли – «Иш вақтидан фойдаланишни ҳисобга олиш ва иш хақи ҳисоблаш табели». Бу ходимларнинг ишга келишини белгилайди ва шунга асосан иш хақи ҳисобланади.
   
7. 
   Т-13 – «Иш вақтини ҳисоблаш табели». Унда фақат ходимларнинг ишга келиши белгиланиб борилади.
   

8.Табелларда ишга келган кунлар, соатлар, келмаганлик сабаблари: касал, таътил, дам олиш, байрам ва бошқа белгилар қўйилиб маҳсул шахс томонидан имзо чекилади ва бухгалтерияга ҳар ойда берилиб унга асосан меҳнат хақи – Т-19 «Ҳисоблаш-тўлов ведемости»да ҳисобланади
6700 «Мехнатга хак тўлаш бўйича хисоб-китоблар» синтетик счѐтларда куйидагича акс эттириш мумкин:


ХУЛОСА

Мана бир неча йилдирки республикамиз игтисодиёти бозор муносабатлари.

Қонуниятлари асосида ривожланиш йўли томон бормогда. Мулкий муносабатлардаги, бошгарув тизимидаги ўзгаришлар бизни кўпрог фаолият самарадорлиги ҳақида, ресурслар тежами ва игтисоди ҳақида о ъйлашга мажбур қилмоқда.
Бозорнинг асосий субектлари бўлган корхона ва ташкилотлар ягона битта
магсад асосида ишламоқдалар, у ҳам бўлса, фойда олиш ва фаолият самарадорлигини ошириш. Бу жараёнда, албатта, пул маблаг ларидан самарали фойдаланиш тагозо қилинади.
Шунингдек, ҳозирги кунда республикамиз ҳукумати чет эл инвесторларини жалб этишда кўп ишларни амалга оширмоқда. Жумладан, ташқи игтисодий фаолиятни тартибга солувчи, қўшма тадбиркорлик ва хорижий капитални жалб қилиш ва уларга имтиёзлар беришга гаратилган Президент Фармонлари ва бир гатор гонунлар габул қилинган. Ушбу ҳуижатларнинг габул қилиниши чет эл сармояларини жалб қилиши янада жадаллаштириб, бу соҳада туб ўзгариш ясаши шубҳасиздир. Шунингдек, улар хорижий инвестициялар иштирокидаги корхоналаминг игтисодий ҳуқуқларини янада кенгайтириб, фаолиятини раг батлантириш учун муҳим омил бўлиб хизмат гилади.
Шулами инобатга олган ҳолда, қуйидаги асосий таклифларни киритмогчиман.
1. Маълумки, эркин товар-пул муносабатларига асосланган мамлакатдаги
мавжуд макроигтисодий мувозанатни таʼ минлашда пул бозоридаги мувозанатни гарор топтириш муҳим аҳамият касб этади. Шу билан биргаликда пул мамлакат иқтисодиётини ривожлантиришда муҳим восита бўлиб ҳисобланади.
Зеро, республикамизда бозор муносабатлари қарор топтирилаётган ҳозирги шароитда миллий валютаИ- сўмнинг гадрини ошириш игтисодий ислоҳотлар иккинчи босгичининг асосий вазифаларидан бири қилиб белгиланган.
Миллий валюта - сўмнинг харид гобилиятини кўтаришда, энг аввало, муомаладаги ортиқча пул миқдорини гисқартириш ҳамда нақд пул айланишини тезлаштиришга асосий эътиборни қаратиш лозим. Шу боисдан ҳукуматимиз томонидан қабул қилинаётган қарорларнинг кўпчилигида ушбу масалага алоҳида урғу берилмогда. Хусусан, пул муомаласини янада такомиллаштириш, нагд пульсиз ҳисоб-китоблар тизимини кенгайтириш, банкдан ташқари муомалани қисқартириш магсадида
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Пул маблаг ларининг банкдан ташқари муомаласини янада қиагартириш чора-тадбирлари тўғрисиданги қарори габул қилинди. Бизинг филримизча, ушбуқаромнинг амалдаги [жросини та минлаш лозим лозим. Агарда югоридаги гарор ўз ижрасини топиб, амалиётда кенг го лланилса, республикамизда амалга оширилаётган пул-кредит сивосатини янада чугурлаштирган бо лар эди.
2. Ма лумки, инфляция асосан нақд пул оборотининг секинлашуви натижасида юзага келади. Иқтисодий ислоҳотлар иккинчи босқичининг асосий вазифаларидан бири - миллий валютамиз гадрини кўтариш ҳисобланар экан, асосий эътиборми нагд пал эмиссиясини гисгартиришга гаратиш лозим. Республикамизда нагд пул муомалага иш ҳақи ва мукофотлар бериш, нафагалар то лаш, коммунал хизматлар учун ҳақ теълаш ва бошқа магсадлар учун чигарилади. Ушбу мақсадлар бўйича то ловларни амалга оширишда асосан пластик карточка тизимини кенг қўллаш лозим. Зеро, мамлакатимиз пул оборотида пластик: карточка тизимини жорий этиш давр тагозоси- бўлиб, бу тизим солиғ тўлашдан бўйин товлашнинг олдини олишда ҳамда инфляцияни жиловлашда муҳим аҳамиятга эга ҳисобланади.