Reja Kirish Xotira tushunchasi, turlari. Xotira mexanizmlari imprinting mexanizmlari. Engram hosil bo'lish bosqichlari. Xotirani tartibga solish tizimlari Xotira nazariyalari. Xotirani yaxshilash Xulosa Badiiy adabiyotlar ro'yxati Kirish

1. Xotira tushunchasi, turlari. Xotira mexanizmlari

Ta'rifga ko'ra, xotira - bu tirik tizimda ma'lumotlarni saqlash, saqlash va keyinchalik takrorlashdan iborat bo'lgan voqelikni aqliy aks ettirishning maxsus shakli. O'rganish natijasida xotira bir muncha vaqt davom etadigan va tirik organizmning keyingi xatti-harakatlariga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan asab tizimidagi bunday o'zgarishlar bilan bog'liq. Bunday strukturaviy va funktsional o'zgarishlar majmuasi engramlarni shakllantirish jarayoni bilan bog'liq - ya'ni . xotira izlari. Inson mavjudligining barcha jabhalariga kirib borgan xotira turli shakl va darajalarda namoyon bo'lish va faoliyat ko'rsatishga ega.

Xotira - bu orttirilgan tajribani tan olish, yodlash, saqlash, tiklash va unutish tizimi bo'lgan kognitiv jarayon. Eng oddiy shaklda xotira ilgari idrok etilgan ob'ektlarni tan olish sifatida amalga oshiriladi. Tan olish - bu allaqachon ma'lum bo'lganidek, haqiqiy idrok etish markazida joylashgan ob'ektni tan olishdir. Bu jarayon idrok etilayotgan ob'ektning identifikatsiya belgilarining standartlari bo'lib xizmat qiluvchi xotiraning tegishli izlari bilan idrok etilgan xususiyatlarni solishtirishga asoslanadi.
Quyidagilar mavjud: - ob'ektni individual tan olish, bu alohida ob'ektni takroriy idrok etish, - ob'ektni umumiy tan olish, yangi idrok etilgan ob'ektni ob'ektlarning ayrim sinfiga kiritish mumkin bo'lganda. Murakkabroq shaklda u hozirgi vaqtda haqiqiy idrokda berilmagan ob'ektlarni tasvirlashda takrorlash sifatida namoyon bo'ladi. Tan olish va ko'paytirish o'zboshimchalik va ixtiyoriy bo'lishi mumkin. Bu faktga asoslanib, fransuz faylasufi-intuitiv A. Bergsonning (1959-1941) xotira nazariyasi qurildi, u xotiraning ikki turini ajratib ko'rsatdi: xotira - bu odat yoki tananing xotirasi, unga asoslanadi. miyaning fiziologik jarayonlari haqida, xotira esa miya faoliyati bilan bog'liq bo'lmagan xotira yoki xotiradir. Yodlash - bu mnemonik jarayon bo'lib, u orqali kiruvchi ma'lumotlar keyingi takrorlash uchun tanlab olinadi va allaqachon mavjud bo'lgan assotsiativ aloqalar tizimiga kiritiladi. Inson uchun uning xotirasining rivojlanishi, birinchi navbatda, yodlangan ma'lumotlarni mazmunli qayta ishlash bilan bog'liqligi xarakterlidir. Agar erta bolalikda, birinchi navbatda, to'g'ridan-to'g'ri yodlash amalga oshirilsa, keyinchalik vositachi elementlardan foydalanish orqali kattalar hayotida hal qiluvchi ahamiyatga ega bo'lgan vositachi xotira shakllanadi. Yodda saqlashda asl elementlar yangi assotsiativ aloqalar tizimiga kiritilganda tizimli takrorlash ijobiy rol o'ynaydi. Reproduktsiya mnemonik jarayon bo'lib, unda ilgari shakllangan psixologik mazmun (fikrlar, tasvirlar, his-tuyg'ular, harakatlar) aktuallashtiriladi. Reproduktsiya ehtiyojlar, faoliyat yo'nalishi, haqiqiy tajribalar tufayli tanlangan xususiyatga ega. Qayta ishlab chiqarish jarayonida, odatda, idrok etilgan narsalarni sezilarli darajada qayta qurish sodir bo'ladi, shuning uchun asl tarkib bir qator mayda detallarni yo'qotadi va hal qilinayotgan vazifalarga mos keladigan umumlashtirilgan xarakterga ega bo'ladi. Reminissensiya va interferensiyaning ta'siri tufayli yodlangan materialni idrok etgandan so'ng darhol takrorlash (tezkor takrorlash) har doim ham kechiktirilgan takror ishlab chiqarishga qaraganda yaxshiroq natija bermaydi. Unutish - mnemonik jarayon bo'lib, u o'rganilgan narsalarni takrorlash yoki tanib olish imkoniyatini yo'qotishdan iborat. Bu ilgari yodlangan materialga kirishni to'xtatishdan iborat. Avvalo, hal qilinayotgan vazifalar kontekstida aktuallashtirilmagan narsa unutilishi mumkin. Eng intensiv tarzda u yodlash tugagandan so'ng darhol amalga oshiriladi. Shu bilan birga, mazmunli va muhim material eng yaxshi saqlanadi, bu saqlash jarayonida yanada umumlashtirilgan va sxematik xususiyatga ega bo'ladi, mayda tafsilotlar tezroq unutiladi. Muayyan sharoitlarda unutish jarayonining qaytariluvchanligi ta'siri kuzatiladi. Shunday qilib, yodlash sodir bo'lgan tashqi va ichki sharoitlarni qayta tiklash, ko'paytirishning maxsus strategiyalaridan foydalanish unutilgan materialni tiklashga olib kelishi mumkin.
So'nggi bir necha o'n yilliklarda genetika va molekulyar fiziologiya, shuningdek, kibernetikaning rivojlanishi bilan bog'liq holda xotiraning biologik asoslari va fiziologik mexanizmlarini o'rganish e'tiborni tortdi. Ushbu tadqiqotlarning ba'zilari neyron darajasida, ya'ni yodlash (o'rganish) jarayonida alohida nerv hujayralari va ularning ansambllarining ishini o'rganish darajasida amalga oshirildi. Ta'lim jarayonida miyaning alohida ichki tuzilmalarining nerv hujayralarida sodir bo'ladigan o'zgarishlarda xotira izlari topilishi ko'rsatildi. Bu, xususan, o'rganish jarayonida hipokampus, retikulyar shakllanish va motor korteksidagi neyronlarning plastisitivligi (rag'batlantirishga javob) ortishida ifodalanadi. Xotira jarayonlarida glial elementlar, RNK va DNK molekulalarining roli haqida farazlar mavjud edi. Ba'zi olimlarning fikriga ko'ra, glia - neyronlar va qon tomirlari orasidagi bo'shliqlarni to'ldiradigan miya va orqa miya hujayralari - uzoq muddatli xotirada ishtirok etadi. Shuningdek, xotira ribonuklein kislotasi-RNK molekulalarining tuzilishidagi o'zgarishlar, shuningdek, turli miya shakllanishlaridagi RNK tarkibi bilan bog'liq deb taxmin qilinadi. Miya po'stlog'ida xotira yoki o'rganish izlari c hujayralarida o'zgarishlar shaklida topiladi. n. pp., ulardan eng tipiklari afferent uchlari diametrining oshishi, akson terminallari soni va uzunligining ko'payishi, c.g.m. hujayralari shaklining o'zgarishi, tolalar qalinligining oshishi. I va II qatlamlarning c.g.m. hujayralarida. Xotirani yo'qotish ko'pincha miyaning frontal va temporal loblari, singulat girus, shuningdek, bir qator subkortikal tuzilmalar: sut bezlari, oldingi talamus va gipotalamus, amigdolar kompleksi va ayniqsa hipokampusning shikastlanishi bilan kuzatilishi mumkin. . Uning mag'lubiyati o'tmish tajribasining izlarini aniqlash jarayonining buzilishiga olib keladi, ammo izlarning o'zini yo'qotmaydi. Xotira jarayonlarida retikulyar shakllanish va u bilan bog'liq bo'lgan miyaning faollashtiruvchi tuzilmalarining roli ham muhimdir. OLDINDAN. Xebb qisqa muddatli va uzoq muddatli xotiraning fiziologik mexanizmlari haqidagi farazlarni ilgari surdi. Qisqa muddatli xotiraning bunday mexanizmi, uning fikricha, neyronlarning yopiq zanjirlarida elektr faolligining aks-sadosi (aylanishi) va uzoq muddatli xotira sinapslarda yuzaga keladigan barqaror tabiatning morfologik va funktsional o'zgarishlari bilan bog'liq. yoki ularning o'tkazuvchanligini pasaytirish. Qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga, ma'lumot bir xil sinapslar orqali nerv impulslarining takroriy o'tishi bilan rivojlanadigan "konsolidatsiya" jarayoni natijasida o'tadi. Bu jarayon uzoq davom etadi va kamida bir necha o'n soniya reverberatsiyani talab qiladi. Konsolidatsiya - sinaptik o'tkazuvchanlikni engillashtirish va kuchaytirish. Ta'riflangan jarayonlar natijasida qo'zg'atuvchilarning neyron modellari yoki uyali ansambllar shakllanadi va tegishli nerv tuzilmalariga ta'sir qiluvchi har qanday qo'zg'alish butun ansamblni faollik holatiga keltirishi mumkin. Psixologik jihatdan bunday faollashuv turli xil stimullar, hislar, tasvirlar, his-tuyg'ular va boshqalar ta'siri ostida sodir bo'lishi mumkin deb taxmin qilinadi. Hebbning so'zlariga ko'ra, ko'rib chiqilayotgan asab zanjirlari va tuzilmalar korteks, talamus va gipotalamusning o'zaro ta'siriga kiritilishi bilan shakllanishi mumkin. O'rganish jarayonida plastik o'zgarishlarni ko'rsatadigan neyronlar, nomlangan miya tuzilmalaridan tashqari, hipokampus, amigdala, kaudat yadrosi, retikulyar shakllanish va motor korteksida mavjud. G.Xiden o'rganish natijasida RNK molekulasidagi asoslar ketma-ketligini o'zgartirishga imkon beruvchi uzoq muddatli xotira jarayonlarida RNKning roli haqida gipotezani taklif qildi. Biroq, eng kuchli, eng chuqur inson xotirasining tashuvchisi, aftidan, DNK bo'lib, u ham irsiyat mexanizmining bir qismi hisoblanadi. Serebellumning ishi insonning motor xotirasi va ayniqsa ongsiz darajada amalga oshiriladigan avtomatlashtirilgan harakatlarning murakkab shakllari bilan bog'liq. Aniqlanishicha, serebellumning buzilishida odam o'ylamasdan avtomatik ravishda bajaradigan nisbatan oddiy harakatlarning har bir elementini ongli ravishda boshqarishga majbur bo'ladi. Masalan, olmani ko'tarib tishlash uchun u avval ushlash harakatini alohida bajarishi va to'liq bajarishi kerak, shundan so'ng u to'xtaydi, so'ngra xuddi shu tarzda qo'lini og'zi darajasiga ko'taradi va faqat shundan so'ng olmani og'ziga olib keling. Serebellum, ehtimol, ko'plab shartli reflekslar uchun xotira bilan bog'liq.
Odatlanish, qo'zg'atuvchining takroriy taqdimoti sifatida reaktsiyaning asta-sekin pasayishida namoyon bo'ladi. Odatlanish har doim yo'naltiruvchi reaktsiyaning so'nishi bilan birga keladi . Sensibilizatsiya giyohvandlikka qarama-qarshidir. Bu ogohlantirishlar paydo bo'lganda chegaraning pasayishi bilan ifodalanadi. Sensibilizatsiya tufayli organizm ilgari neytral stimulga javob bera boshlaydi.
genotipik va fenotipik bo'linishi ham mavjud . Birinchisi - genotipik yoki filogenetik, shartsiz reflekslar va instinktlar bilan bog'liq. Ikkinchisi, fenotipik, turli xil o'rganish mexanizmlari asosida ontogenez jarayonida olingan ma'lumotlarni qayta ishlash va saqlashni ta'minlaydi. Moslashuv mexanizmlarini takomillashtirish jarayonida shaxsiy tajribaning turli tomonlarini muhrlash bilan bog'liq bo'lgan xotiraning yanada murakkab shakllari rivojlandi va kuchaydi.
Modalga xos turlar. Mnestik jarayonlar turli analizatorlarning faoliyati bilan bog'liq bo'lishi mumkin , shuning uchun sezgi organlariga ko'ra xotiraning o'ziga xos turlari mavjud: vizual, eshitish, taktil, hid bilish, vosita. Shuni ta'kidlash kerakki, bu xotira turlarining rivojlanish darajasi har bir kishi uchun farq qiladi. Ehtimol, ikkinchisi analizator tizimlarining individual xususiyatlari bilan bog'liq. Masalan, g'ayrioddiy rivojlangan vizual xotiraga ega bo'lgan shaxslar mavjud. Ushbu hodisa - eydetizm - odam o'z vaqtida ilgari ko'rgan ob'ektni, rasmni , kitob sahifasini va hokazolarni barcha tafsilotlarda takrorlay olishi bilan ifodalanadi. Eydetik tasvir odatdagidan farq qiladi, chunki odam go'yo uning yo'qligida tasvirni idrok etishda davom etadi. Eydetik tasvirlarning fiziologik asosini vizual analizatorning qoldiq qo'zg'alishi tashkil qiladi, deb taxmin qilinadi. Yaxshi rivojlangan modal-maxsus xotira ko'pincha kasbiy ahamiyatga ega bo'lgan xususiyatdir: masalan, musiqachilarning eshitish xotirasi, ta'm va hidni sezuvchilar, motor gimnastikachilari va boshqalar.

1. 
   Imprinting mexanizmlari. Engram hosil bo'lish bosqichlari
   

Murakkab muammo - bu xotira izlarini shakllantirish mexanizmi, mavjud izlarni saqlash va ko'paytirishda ishtirok etuvchi strukturaviy shakllanishlarni, shuningdek, ushbu jarayonlarni tartibga soluvchi tuzilmalarni taqsimlash.
K. Lashleyning tajribalari. Xotira tadqiqotining kashshofi Karl Lashli nutq, vosita yoki hissiy sohalarga o'xshash xotiraning fazoviy joylashuviga javob berish uchun miya jarrohligidan foydalanishga harakat qildi. Lashley turli hayvonlarni muayyan muammoni hal qilish uchun o'rgatgan. Keyin u bu hayvondan korteksning turli qismlarini birma-bir olib tashladi - xotira izlari - engramlarni qidirish uchun. Biroq, kortikal to'qimalar qanchalik olib tashlangan bo'lmasin, Lashleyning xotira izlari (engramlar) saqlanadigan aniq joyni topishning iloji bo'lmadi. U o'zining klassik maqolasini yakunlab, xotira bir vaqtning o'zida hamma joyda va hech qanday joyda emas, degan xulosaga keldi.
Keyinchalik bu faktlarga izoh topildi. Ma'lum bo'lishicha, nafaqat korteks, balki ko'plab subkortikal shakllanishlar xotira jarayonlarida ishtirok etadi va bundan tashqari, xotira izlari korteksda keng namoyon bo'ladi va shu bilan birga bir necha marta takrorlanadi.
Engram hosil bo'lish bosqichlari. Zamonaviy tushunchalarga ko'ra, xotirada izni o'rnatish uch bosqichda amalga oshiriladi.
Dastlab , ikonik xotirada, analizatorlarning faoliyatiga asoslanib, hissiy iz (ko'rish, eshitish, taktil va boshqalar) paydo bo'ladi. Bu izlar hissiy xotiraning mazmunini tashkil qiladi.
Ikkinchi bosqichda sensorli ma'lumotlar miyaning yuqori qismlariga yuboriladi. Kortikal zonalarda, shuningdek, hipokampus va limbik tizimda tana uchun yangi ma'lumotlarni olish uchun signallarni tahlil qilish, saralash va qayta ishlash amalga oshiriladi. Hipokampus temporal lobning medial qismi bilan birgalikda xotira izlarini mahkamlash (mustahkamlash) jarayonida alohida rol o'ynashi haqida dalillar mavjud . Biz engramlarning shakllanishi paytida asab to'qimalarida sodir bo'ladigan o'zgarishlar haqida gapiramiz. Gippokamp selektiv kirish filtri vazifasini bajaradi. U barcha signallarni toifalarga ajratadi va tasodifiy belgilarni yo'q qiladi, bu esa uzoq muddatli xotirada sensorli izlarning optimal tashkil etilishini osonlashtiradi. U motivatsion qo'zg'alish ta'sirida uzoq muddatli xotiradan izlarni olishda ham ishtirok etadi. Vaqtinchalik mintaqaning roli, ehtimol, miyaning boshqa qismlarida, birinchi navbatda, miya yarim korteksida xotira izlarini saqlash bilan bog'liqlikni o'rnatishida. Boshqacha aytganda, u yangi bilimlarni o'zlashtirish jarayonida neyron tarmoqlarni qayta tashkil etish uchun javobgardir; qayta tashkil etish tugagach, vaqtinchalik hudud keyingi saqlash jarayonida ishtirok etmaydi.
Uchinchi bosqichda iz jarayonlari uzoq muddatli xotiraning barqaror tuzilmalariga o'tadi. Ba'zi taxminlarga ko'ra, ma'lumotni qisqa muddatli xotiradan uzoq muddatli xotiraga o'tkazish uyg'onish paytida ham, uyqu paytida ham sodir bo'lishi mumkin.
Xotirani tartibga solish tizimlari. Xotira tasnifining muhim parametri mnestik jarayonlarni boshqarish yoki tartibga solish darajasidir. Shu asosda beixtiyor va ixtiyoriy xotira farqlanadi. Birinchi holda, yodlash va ko'paytirish harakatsiz, ikkinchisida - ongli mnestik faoliyat natijasida sodir bo'ladi. Shubhasiz, bu jarayonlar turli xil miya yordamiga ega.
Umuman olganda, miyada xotirani boshqarish va tartibga solish tizimi o'ziga xos bo'lmagan va o'ziga xos komponentlarni o'z ichiga oladi. Bunday holda, tartibga solishning ikki darajasi ajralib turadi: 1) o'ziga xos bo'lmagan (umumiy miya) - bu retikulyar shakllanish, gipotalamus, o'ziga xos bo'lmagan talamus, hipokampus va frontal korteksni o'z ichiga oladi; 2) modal-maxsus (mahalliy), analizator tizimlarining faoliyati bilan bog'liq.
Shuningdek, retikulyar shakllanish faollashishi bilan engramlarning shakllanishi samaraliroq bo'lishi va faollashuv darajasining pasayishi bilan, aksincha, har qanday yangi materialni ixtiyoriy va ixtiyoriy yodlash, uning qanday bo'lishidan qat'i nazar, yomonlashishi aniqlandi. murakkabligi va hissiy ahamiyati. Shu bilan birga, talamokortikal tizimni elektr stimulyatsiyasi bilan qisqa muddatli xotiraning yaxshilanishi (ma'lumot tez sur'atda taqdim etilganda hajmning oshishi) kuzatilishi mumkin. Shu bilan birga, talamusning bir qator joylarini yo'q qilish bilan, yangi ma'lumotlarni o'zlashtirish yoki ilgari yodlangan ma'lumotlarni saqlab qolishda qiyinchiliklar paydo bo'ladi.