Reja: L tarixiy ma'lumotlar
Download 1.48 Mb.
|
1 2
|
8-ma'ruza. Bilimlarni tasvirlashning tarmoqli modellari Reja: L Tarixiy ma'lumotlar. Tarmoqli modellarni sinflash. Tarmoqlar va ularning tiplarj- 3. L Assotsiativ tannoqlar. 3.2. Semantik tarmoqlar. l . Semantik tarmoqlarning tavsifi. Semantik tarmoqlarning tiplari, Semantik tarmoqlarda munosabntlarning tuflari, Semantik tarmoqlarni qurish muammolari, Semantik tarmoqlarni qurish modellari. Tayanch iboralar: Mamjqiy mulohuzu(f.ogical s•gwemems), /jnvis/ika (linguistics)' semantik iurmoq (seman/ic web), sun'iy ingeiieki(AHificial intelligence), bilim/arni tasviv/ush (knowledge representation), grufning tuguni(/hetopof the graph), grafting qirrasi (Countarc), tarmoqli mode//ur(negwork models), Oddiy upli (simple ope of nejwork), jerarxikli tarmoq(hier archicul network), birjinsii iarmoq (homogeneous network), turmoq (heterogeneous network), funksional tarmoq (functional network), Obyekt (anobjeet), kelishiklifreym re/yatsion/j graf (reldlional graph), konsemncdli graf (concepttual graph), propo:jjrstycdi tarmoq(proposiiiona/ nerwork), Ras/ 'e grofi (Ruslj"s graph), funksiona/ bo'g'/an}sh (functional relation ship), sonli bo 'g 'lanish (quantitative relation ship), ./azo/i bog (thespatial relation ship), vaqtli hog'/anish (temporary connection), bog (attribute relation ship), mantiqjy bog 'lanjsh (logical conneclion), /jngvjslik bog (linguis/ic communjcalion), assas•iuljv garmoq (associative network). 1. Tarixiy ma'lumotlar «Semantik tarmoq» (ST) tennini 1968-69 yillarda R.Kullian ishlarida paydo bo'lgan. U STni yoylar bilan birlashtirilgan graflkli sxemalardan iborat umumiy yondashuvlar siniini faraz qilgan. Uning xarakterli tomoni shundan iborat bo'ganki, STIar nazariyasi nafaqat graflar-daraxtlar nuqtai nazaridan, balkim siklik va to'liq bo'g'langan gmflar nuqtai nazandan ham qaralgan. Bundan tashqari munosabatlarning mumkin bo'lgan barcha tiplari (an'anaviy: AKO - a kind or, ISA, lias part va boshqalar) bo'yicha alohida va jiddiy tadqiqotlar olib borilgan. Dastlab, STIar inson xotirasining psixologik modelini qurishga mo'ljallangan tabiiy tillarni talllil qilish uchun ishlab chiqilgan, Bu bosqichda berilgan gapda qandaydir «markaziy mavzu» borki, ushbu mavzuni mashina 704 yordamida aylantirib, unung tushunîsh mumkin deb hłsoblangan (pnc.8. I )
Semantika - biror ma'noni anglatuvchi simvollar va obyektlar o'îłasida munosabatlarnî o'rnatuvchî fan, ya'ni belgilarnîng ma'nosîni aniqlovchi fan. Semantik tarmoq - bu yo'naltirilgan głaf bo'lib, uning tugunlari tushunchalarga, yoylari esa -tugunlar orasidagi munosabatlarga mos keladi. 1969-1970 yillarda R.Kullian psixolog A,Kolinz bilan birgalikda ierarxik tarmoqlar asosida inson xotłrasi tuzłlłshi va mantîqiy xulosalashni tashkillashtirish haqidagi nazariy qonunlarni tajnbaviy sinovdan oltkazishdi. Bunday tarmoqlar uchun «sinf-element»ș «xossa-qiymat» kolrinishdagi munosabatlar xosdir. «Sinfelement» munosabatiga misol 8,2-rasmda keltirilgan-
Semantik modellarning keying rivojlanishi R.,Simons, S.Shapi1Ț), Xendriks (bo'lingan tarmoqlar tushunchasini kiritgan) va Shenk (konseptual bog'liqlik tuslmunchasini kiritgan) nomlari bilan bog'liq, 205 STIardan matematik formulalarni vizuallashtirishda qo'llashga ham harakaî qilingan. Zamonaviy STIarning 11k avlodlari ekzistensial graflar bo'lîb, ularnî 1909 tyilda Ch.S.Pirs taklifetgan [1]. Ekzistensial grafiardan organik ximiyada mantiqiy mulohazalarni maxsus diagramnłalar ko'rinishda tasvirlash uchun fOydalanilgan. Pirs bu usulni «kelajakdagi manłiq» deb atagan. Nemis psîxologî Otto Zeľzning 1913 va 1922 yillardagi îshlari tarmoqlarni tadqiq qilishdagi muhim bosqichning boshlanishi bo'ldi Bu ishlarida tushunchalar va ular orasidagi bog'lanishlar strukturasini tashkillashtirish uchun granardan va semantik munosabatlardan foydalandi. Zeľzning ilmiy natijalari shaxmatdagi taktikalarnî o'rganîshda katta ahaniyatga ega bo'ldi, Tadqîqotchilar Dj.Anderson (1973), D,Norman ( 1975) va boshqalar ushbu ishlami inson xotirasini va intellektual xususiyatlarini moodellashtirishda foydalandilar Il Lingvistika sohasida grafikli tavsiflar bilan birinclîi shug'ullangan olim Ttn'er hisoblanadi III. U o'zining bog'liqlik gramnłałikasi uchun grafikli yozuvdan fiydalandî. 1956 yîlda Richard Rîchenson tomonidan mashinalî taroma yordamida tilni o'rganishning kompyuterli STIari yaratildi [l l. Birinch shunday tizim Masterman tomonidan yaratilgan. Bu yo'nalishda ilmiy ishlami R.Simmonsom (1966), Uilksom (1972) va boshqa olimlar davom etlirdilar. Sun'iy intellekt (SI) tizimlarida STIardan turlî savollarga javob berishda, o'rgatish jamyonlarini o'rganishda, ma'lumotlarni saqlashda va fikflashda foydalaniladi. 1970 -yillarning oxirida tamoqlar keng qo'llanila boshlandi. 1980yillarda tarmoqlar, freymli strukturalar va yozuvlarning chiziqli shakllari o'rtasidagi chegaralar asta-sekinlîk bilan qîsqarîb bordî 13], STIarni matnli axborotlarni tahlil qilish va izlash masalalariga qolllashda «Garant Park Internet» iwww.rco kompaniyasining RCO (Russian Context Optimizer) savdo markasi bilan ishlab chiqilgan dasturiy mahsulotlar naborining ta?siri katta bo'ldi [Il. 2. Tarmoqli modellar va ularni sinnash Tarmoqli asosi-bu tugunlariga predmet sohadagî obyektlar va jarayonlarga mos keluchi tushunchalar, bog'lovchi yoylariga esa mm,jud obyektlar va jarayonlar o'rtasidagi turli tipdagi munosabatlardan ibołat tarmoqlanłi aniqlashdan iborat. Tarmoqli modellar strukturasi. Bu turdagi model asosida ST deb nomlangan konstruktsîya yotadi, TMIarnÎ formal ko'rînishda quyidagicha berish mumkin ŕf-žl, Ci, .n, Bu erda axborot birliklar to î plami', Cl, G, - axborot birliklar orasidagi bog'lanish turlari to'plami, G berilgan bog'lanish turlari to'plamidan f ga kiradîgan axborot birlîklar orasîdagî bog'lanîshlarni beradi. TMlar apparati yordamida bilimlarni tasvirlash biror bir muhitni tashkil etuvchi obyektlar va ular orasidagi aloqalar majmuasidir. Turli mualliflar tarmoqlarning turli xildagi tuzilmalarni taklif qilmoqdalar: Bu tuzilmalarning umumîy funksional elementi bo'lîb, ikkî tugunlar va yoylardan iborat bo'lgan struktura xîzmat qiladi, Har bir tugun biror bir tushunchani, yoy esa ixtîyoriy ikkîta tushuncha orasidagi munosabatni bildiradi, Munosabatlarning har bir jufti oddiy dalilni bildiradi. Tugunlar munosabatning nomi bilan belgilanadi, yoy esa yo'nalishga ega bo ladi. Bunga koî ra aniq dalil tushunchalar orasidagi "Sub'ekt yokî obyekt” munosabatîni tasvirlaydiv Tarmoqłi modellarning sinflari. TMlami sinflashning umumiy sxemasi R3lasmda keltirilgan.
Tarmoqda tugunlarga qo'yîlgan chegaralar va ular orasidagi aloqalarga qarab tarmoqlar quyidagi tiplarga bollinadi (8.3-rasm) oddiy tipli tamoqlar - tugunlari ichki strukturaga ega bo'lmaydi; ierarxikli tannoqlar- tugunlari tarmoqli strukturaga ega bo'ladi', bîrjinslî tarmoqlar - tugunlar orasidagi munosabatlar bir xil bo'ladi; bil]inslimas tarmoqlar- tugunlar orasidagi munosabatlar turli xil bo'ladi. Mmosabut/av turłga qarab tamoqlar quyidagilarga bo'linadi 151] binarli (ikkili) (faqat ikkita obyekt o'rtasudagi munosabatlar qarăladi). N-arli (N-joyli) (ikkitadan Ofliq obyektlar o'rłasidagi maxsus munosabatlar qaraladi), Predmet sohudagj obyekî/ar, ,îarayon/ar o 'rîusidagi munosabaîîarga qarab tarmoqlar quyidagi tiplarga [Flinadi (S-3-rasm) 151] sinflovchi tarmoq/ar-bunda strukturalashtirish munosabatlaridan foydalanadî (tarmoqlar bilimlar bazasida axborot birlîklar o'rtasîda turli ierarxłk munosabatlami kiritish imkoniyatini yaratadi)-, -funksŕona//ŕ tarmoqlar - fuksional munosabatlarning qatnashishi bilan tavsiflanadi. Ularni ba'zida hisoblash modellari ham deb atashadi, chunki ular bir axborot birliklarni boshqasî bilan ifodalashga imkon beradi•, semantik/î tarmoq/ar- obyektlar, tushunvhalar o'rtasida turli tipdagi munosabatlardan foydalanish imkonini beradi; 207 -freym/i ,rurmoqlur- bu barcha xususiyatlarga ega bo'lgan pretmer sohadagi obyektlarni (holatlarni) tavsiflash uchun qo'llaniladigan STIarning qismidan iborat; - senarjyiar (senariyii iarmoq/ur)-bunda kauzalli (sabab-oqibat) munosabatlar hamda «vosita-natija», qurol)-harakat» va boshqa munosabatlardan roydalaniladi„ Tarmoqli modellarning yuruq va kamchiliklari. Bilimlarni taswrlashni TMlariningywuq/ari-bu ularda tushuncha(obyekt)larning bir-biriga bo'g'lanishlari va ichma-ich joylashishlarini belgilovchi munosabatlarning berilish mexanizmlarining mavjudligi va yuqori darajada strukturalashganligi bo'lib, ular bazaviy tushunchalar va munosabatlar asoslda ixtiyoriy tushunchalarni (Shu jumladan makroholatlarni) samarali tavsiflashni ta'minlaydi. Asosiy kumchj/jgi esa —mantiqiy modellarga (tillarga) nisbatan mantiqy hulosalash protseduralarining murakkabligi 3. Tarmoqlar va ularning tiplari 3.1. Assotsiativ tarmoqlar Assotsiativ tarmoqlarda lushuncha siratida inson xotirasida saqlangan bilimlarning ba'zi bir aspektlari aks ettiriladi [61 8,4-tasmda tajriba natijasida qurilishi mumkin bo'lgan assotsiativ tarmoqlarning fragmentiga misol tasvirlangan III. Albatta, aniq tajriba o'tkazish masalasi uchun ko'plab tarsilotlarni hisobga olish zarur: inson javobi vaqtida qanday qilib undan ishonchli ma'lumotlarni (o'lchovlami) olish mumkin, qaysi tushunchalarni muhokamaga kintish mumkin va Il-k- Barcha bu tafsilotlarning birqiymatlimasliklari assotsiativ tarmoqlarni qurish natijalariga muhim ta'sir qilishi mumkitl.
Biroq Oddiy assotsiativli aloqalar mumkin bo'lgan barcha munosabatlami qayd qilish uChun yetarli emas, bu qaralgan Oddiy misolda ham ko'rinih turibdi. Ing Ko'rinîb turibduki, assotsiatîv tarmoqlarda naraqat tugunlarni belgilash, balki yoylarni ham belgilash foydali bo'lardi, chunki tugunlar o'rtasłda har xil ma'nodagi munosabatlar mavjud bo lishi mumkin. Bunung natijasida STIar deb nomlangan bilimlarni tasvirlash paydo bo'ldi 3.2. Semantik tarmoqlar 3.2.]. Semantik tarmoqlar tavsifi Agar TMda turli xil bog'lanîshlarga ruxsat etosa, u holda ularnî odatda semanłîk tarmoq/ar deb atashadi Semantik tavmoq - bu graf bo'libș uning tugunlari obyektlarga yoki tushunchalarga, tugunlarni bog'lovchi yoiylari esa-tugunlar o'rtasidagî munosabatlarga mos keladi Semantik łarnłoqlur - Slnîng muhum yo'nalshlaridan biri bo'lgan predmet soha haqidagi bilimlarni tasvirlash uchun qo'llaniladigan eng kuchli matematik modellar sinfi hisoblanadi Umumiy holda STIar strukturasini formal ko'rinishda quyidagicha tasvirlash mumk.in Bu yerda obyektlar to f plami•, R= obyektlar o'rtasidagi munosabatlar to'plami [101, STIarda quyidagi uchta tipdagi munosabatlar albatta qatnashadi: •sinf -sinf elementi (sutemuzuvchi-odam)-ș • xususiyat -qiymat (rangi -sariq); • sinfelementiga misol (odam -Axmad), Misol.
STIar nafaqat olam 'haqidagi umumiy bilimlarni tavsiflash uchun, balkim ayrim mulohazalał-ni ham tavsiflashda qolllaniladi- Bunday tavsiflash stnłkturasi kelishikli freym deb ataladi (8.6-rasm) [61. 3.22. Semantik tarmoqlarning tiplari Funksional tarmoqlar. Funksional tarŕnoqlardlî tugunlarga funksiyalar, yo'llarga esa funksiyaning argumentlari mos qo'yiladi, Bunda kiruvchi yo'lar argumentlar sonînî, chîquvchi yo'lar esa funksîyanîng qîymatlarinî ko'rsatadi, Shunday qilib, murakkab hisoblash yoki axborotli protseduralar bir nechta tashkil etuvchilarga ajratiladi va ular orasidagi bog'lanishlar tarmoqning yoylari yordamida ko'rsatiladi [51. Murakkab protseduralarnî bundąy to'liq tasvîrlash algoritmlar va dasturlar sxemasi ko 'rinishidagi tasvirlatda amalga oshirilga.n, Funksional tarmoqlar modëlllarida tarmoqlar tugunlarida balzi matematik yoki boshqa fuńksionâl munosabatlar beriladi. Bu munosabatlafl'li hal qilish (yechishj deganda-ushbu tugunga qo'shma bo'lgan u yoki bu yoyning yo'nalłshinî tanlash tushuniladi. Bunday modellar turli predmrt sohalarda rejalashtirish ishlarini bajarishda muhim hisoblanadi, Masalan uchburchaklar planimetriyasi predmet sohasiga tegishli oddiy misolni keltiramiz (8.7-rasm) [5] Misol. 8.7-rasm. 8,7-msmda ushbu predmet sohaga tegishli ba'zi matematik munosabatlar uchburchaklar bilan belgilangan bo'libl uning tugunlariga (burchaklariga) matematik munosabatga kiruvchi parametrlar yozilgan. Masalan quyidagi: ”Agar uchburchakning va p burchaklari va C tomonî berłlgan bo'lsa, uning yłpasîni toping” Endi trigonometriya predmet sohasiga tegishli misolni keltimmiz (8,8-łasm) [51 Misol. tenglama haqidagi bilimlarni tasvirlashning funksional tarmog'ini qurish. Funksional tarłnoq 8.8-rasmda tasvirlangan. Relyatsionli graf STda barcha munosabatlar binar munosabatlardan ibovat bo'lsaș u holda ular rełyatsion grafni tashkil qiladi (8.9-rasm) III. 8.9-rasmda keltirilgan ''Larmy Smith (erkak ismi)” va "Man (erkak)” tushunchalar grafda bir xîl ellips bilan belgîlangan bo'lsada, ularning sifat ma'nosi turlicha. "Larry Smith"-erkaklar sinfining ekzemplyari, 'îMan" - erkaklat tolplami, GMan” va "Woman (ayol)” 0'z navbatida SPerson (odam)'l to'plamining to'plamostilari hisoblanadi. Shunday qilib, xuddi relyatsionli ma'lumotlar bazasi kabi bu yerda «błrga bir», «ko'pga bir», «ko'pga ko'p » munosabatlarî o'rînli, 211 Konseptualli graf Agar obyektlar o'rtasidagi munosabatlar binar bo'lmasa, ya'ni N-arli bo'lsa, u holda ularni STIi graf ko'nnishdagi tasvillash murakkablashadi- Huddi ma'lumotlar ba'zasi kabi normallashtirishni amalga oshirib, Illarni binar munosabatlarga kellirish mumkin„ Masalan, «motor ishlayapti» unar tipdagi munosabatni «motor-holati-ishlayapti» ko'rinishga keltirish mumk„in, 3-arli tjpidagi munosanat «SamoIyot Toshkentdan Samarqandga uchayapti» uchta tushunchalardan hosil bo'ladi: sub Seki — bu samolyot, obyeki/ar esa-Toshkent va Samarqand. Predikat — bu parvozning bajarilishi («uchmoq»). Qo'shimcha ravishda «parvoz» tushunchasini kirilish bilan ushbu munosabatni semantik tarmoqlar ko'rmishda tasvirlash mumkin (8, 10-rasm),
Propozitsiyali tarmoq/ar. Ko*p hollarda munosabatlarda tushunchalar sifatida nafaqat oddiy obyekt yoki subyekt qatnashadi, balkim boshqa munosabat yoki STIarning to'liq qismlari qatnashadi [l l. Masalans bola osmonda samolyotni ko-rdi va o'yladiki, ushbu samolyot Toshkentdan Samarqandga uchayapti (8. I l- Bunday tarmoqlar propo:itsiyali tarynoqlar, ushbu tarmoqlardan iborat graf —konsepnealli graf deb ataladi Propozitsiyali tarmoqlarda munosabatlaming ichma-ichligi bir nechta bo'lishi mumkin- Masalan, yuqonda keltirilgan misolni munosabatlarning ichma-ichligidan foydalanib, quyidagicha ifodalash mumkitr bolaning ota-onasi faraz qilayaptiki, agar bola samolyotni Toshkentdan Samarqandga uchayapti deb o'ylasa, u bato qilayapti, o'z navbatlda bolaning bobosl va onasi o'ylayaptiki, bolaning ota-onasi neva.lasining deduktiv qobilyatini báholay olmayapti va 11.k. Rast'e grafi. Hodisalarni tasvirlash uchun ko'proq matkazda fe'l bilan kelgan grafyoki Rast'e grafi mos keladi, Misol: Axmad olmani yedi (8, 12-rasm).
Misoldan ko'rinadiki, asosiy masala tushunchada emas, balki harakat yoki hodisada, usbu holatda harakat yoki hodisa sifatida "yeyish" kelayapti, Yeyishnmg subyekti yoki agenti Axmad, obyekti esa-olma hisoblanadi- Mmkl.zda fe'l bilan kelgan grafyoki Rast'e grafida ichma-ichjoylashgan graglar bo'lmaydi, 3.3. Semantik tarmoqlarda munosabatlarning tiplari Adabiyotlarda semantikli munosabatlarning 200 atrotida tiplari keltirilgan [IO], Ularning barchasi tabiiy tilda tasvirlangan va matematik hamda lingvistik nuqtai nazaridan turli xususiyatlarga ega. Bunday sondagi munosabatlar tipiga ega bo'lgan STIarni universal tasvirlashni yaratish murakkab va ko'p mehnatni talab qiladi, Aniq masalalami yechishda barcha munosabatlar emas, balkim ularning to'plamostilari muhim hisoblanadi. Shuning uchun ham STIar odatda muammoliyo'naltirilgan shaklda yaratiladi, Bunday modellarda chegaralgan sondagi munosabatlar tiplaridan foydalaniladi (20-30 tadan ko'proq). STIarda eng ko'p tarqalgan munosabatlar tipi ierarxikli tip hisoblanib, ular elementlar, to'plamlar va obyektlar orasidagi munosabatlarni tavsiflaydi Ularga quyidagilar kiradi: l) Sinfiash munosabati ISÁ (inglizchada tis Aytadilarki, sinf o'zining ekzemplyarlarini sinflaydi (masalan, *'Axmad- bu odam"), Ba'zan bu munosabat "member of' deb nomlanadi. Mémber of' o'zbek tilida «bu» (birlikda) yoki «mazmun» (ko'plikda) kabilarni bildimdi. Teskari munosabat - "example off yoki «nusol», To 'p/am va io'p/amosth/ari o 'rtasidagi munosabai .4KO ("a kind off), masalan, «Magistrlar talabalar to'plamosti», AKO munosabatining ISA munosabatlaridan farqli tomoni shundaki, sinllashda-«bitta ko'pga» munosabatidan, to'plamosti esa - «ko'p ko'pga» munosabatidan foydalaniladi, 212 Bunm va qjsm Meronimiya munosabati — '*butun-qism” munosabati ("has part”), Meronim — bu biror obyekt boshqa obyektning qismi hisoblanadi, Xolonomiya munosabati "qism-butun” muııosabati ("is a Misol. Qö'l —tana uchuıı xolüllim ("qism-butL111'* munosabati). Tana -410 71 uchuıı Shunday qıllb, ierarxik tipli munosaballarnj qo'llashdan qanday obyekllar sinilar va qanday obyektlar sinilarning ekzemplyarlari ekanligi kelib chiqadi, ST1arda ierarxik tipli muııosabatlardan tashqari ko'p hüllarda quyidagi munosâbatlar tipidan roydalaniladi (ikkinchi qavsda ıugunlar lipi ko'rsalilgan) II]: I ) funksional munosabatlar («kelib chiqadi», «ta'sir etadi», , , , ) (obyeki obyekt); sonli munosabatlar («katta», «kichchik», «teng», (öbyekt - Übyekt yoki obyekt -xıısıısiyaı); fazoli munosaballar (Gdan uzoq», «ga yaqin», «orqasida», «uslida», «tagida», «yuqorida», , ) (obyeki - obyekl); vaqtli munosabatlar («oldin», «keyin», «bilan birvaqtda», . , - ) (obyckt obyekt); atributli munosabatlar («xususiyatga ega», «qiymaıga (obyekt xususiyai yoki xususiyat -qiymatj; Mantiqiy munosabatlar («va», «yoki», «emas») (obyekt - obyekt yoki xususiyat - xususiyat); lingvisıik munosaballar. Munosabatlar tiplari juda ko'p bo'lishj mumkin, Eng asosiy muammo —bu munosabatlami bilimlar bazasining so'roviga mos qilib tanlash hisoblanadi, Shuning uchuıı tuguıilar şüllini ko'paytirish hisobiga munosabatlar (aloqalar) sonini qisqarıirish maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Nlisol. 8,13-rasmda «AvıomobiI» uchun STh grafi kellirilgan bo'lib, ushbu grafda tugunlar sifatida «inson», «Axmedov», «Neksiya», «aviomobil», «transport tipi» Misol. 8.14-rasmda «MevaIar» semantik tarmog'iga Illisol keltirilgan-
3.4. Semantik tarmoqlarni qurish muammolari ST bllłmlarni matematik anîqlikda saqlashi zarur. Shunîng uchun STni qurishda predmet soha va u bilan bo'g'liq bo'lgan barcha tushunchalami yaxslli tushunish va tartibga anłq rioya qilishni talab etadi. Bilimlarni tasvirlash muammolari Dryu Makdermot ishlarida keltirilgan Quyidagi konstruksiyanî qaraymîz (8, 15-rasm): 8, 15-ra.słn. Boshqacha qilib aytganda Neksiya 1 avtomobillar sinfining ekzemplyari hisoblanadi, avtomobillar esa yurish xususiyatîga ega (8.16-rasm). Madomîki, sinfning alohida namunasida sinfning xususiyatlari mavjud ekan, biz xulosa qilamizki Neksiya I ham yura oladi 8.16-rasnł. Endi ushbu sxemanî boshqa faktlarga qo'llasak: Zarrux — odamlardan biriOdamlar ko'p. Demak, Zarruxlar ko'p. Bu sxema avtomobîllarga nisbatan ishlagan edi! Bu yerda xatolikning sababi quyîdagîcha, «AvtomobiIIar» va «OdamIar» - mos ravîshda avtomoblllar va odamlar to'plami. «Yurmoq» xususiyati to'plamga emas, balkim uning alohida ekzemplyariga talluqli. «Ko'p» xususiyati esa butunlay sinfga talluqli va uni ushbu sinfning alohida ekzemplyariga qo'llab bo'lmaydi. Shunday qilib, hamma vaqtda anîq tushunîsh kerakki, u yokî bu tushunchaga nima mos keladi - alohida ekzemplyarmi yoki to'plamostimł, shunga qarab predikatni qolllash kerak. Navbałdagi muammo-tushunchalarga nom berish bilan bo'g'liq. Yuqorida avtomobil bilan bog'lłq nusolda avtomobîlni tanish uning markasî bo'yicha bekorga amalga osllirilgan emas, Aks holda qanday markali avtomobil ekzemplyari nazarda tutilganligi tushunarsiz bo'lar edi (817-rasm). 8.17-rasm. 3.5. Semantik tarmoqlarni qurish modellari Rossiyada oxirgi o'nyillikda yaratilgan STIi modellar o'ltasida ko'proq tanilganlariga quyidagilar kiradi: Ml - I,P. Kuznetsovning kengaytirilgan STIar modeli [l I]; M2- G.S. Osipovning birjinslimas STlar modeli [12]; M3 - LA, Perminovnmg noravshan STIar modeli [13, 14]; MA — A.l, Bashmakovning predmet soha haqidagi bilimlarni tasvirlashning umumlashgan modeli 110, 15-18], Ushbu modellarni qisqacha qaraymiz. MI - kengaytirilgan semantik rarmoqlar (KST) modeli /II/. Ushbu model tabiiy tilli shaklda ifodalanadigan turli tipdagi bilimlarni komp eks ishlash uchun xizmat qiladi. Shuningdekl u strukturalashgan axborotlarni tasvirlash va ishlashga mo'ljallangan birjinsli vositalar sifatida qatnaslładi, Bu shu bilan tushuntiriladiki, tabîîy til hozîrgî zamon nuqtai namridan strukturalashgan obyekt hisoblanadi, Tugunlar to'plamini D orqali belgilaymîz, U holda KSTning elementar fragmenti k-o'rinli munosabat shaklida quyidagicha tasvirlanadi Do Du,D2,. DDkk+I), bu yerda Do - munosabat nomi; Dl k - munosabatda qatnashadigan obyektlar, DIC+ł- aloqali tugun bo'lib, u munosabatlarda qatnashadigan barcha obyektlar majmuini belgilaydi. Ushbu tugunni elementar ctuguni deb ham ałashadi; Do, Dlj Dži k+l E Drk > 0, KST EFlar to'plami sifatida ham qaraladi: KST Ushbu formula yordamida turli munosabatlar naborinj, turli vazjyatlami, senariylami va ifodalash mumkin„ KST formal shaklda quyidagi ko'rinishda tavsiflanadi: O, Do(Dı, Tol har bir Tğ bu CCTb KST; agar TıvaTz - KST bo'lsa, u holda Ti T? va TİTİ kompoziısiyâlari ham KST D tugunlar 10*plami uchıa kesishmaydigR11 to'plamostilaridan iborat: D - G uX uE, (9,4) bu yerda (istanib olingan tugunlar (aniqlangan komponentalal')', X- tanib olinmagan tuguıılar (o'zgaruvchan komponentalar bo'lib, ulaming vazifasi modelni ishlash jarayonida aniqlanadi); E — maxsus tugunlar (mahsulotlarııi tavsiflashda foydalaniladi). G to'plan uchta to'plamostldan iborat: bu yerda R — munosabatlar nomi to'plamj ga mos keladij; A — obyektlar va ulaming sinilari to'plami (tuşlıunchalar); j - chin (true); .j2yolg'on (fa.lsg). EF yordamida ular ustida amallami bajarishni ham ifodalasll mumkuin, Buning uclıuıı R tö'plamni kengaytirish amalga oshiriladi. KST modelining nomi ham shuııdaıı kelib chiqqan- [ E, J R -nazariy-to'plamli munosabaılar uchun; IH-, -ş * , R- aritmetik irodalar uchun; v, —J R — mantiqiy konstruksiyalar uchun; f V, 3] R -mantiqiy predikatlar uchun; ? R -tugunlarni so rashi uchun. MI modellarning muhim tomonlaridan biri-bu ular yordamida mahsulf)licırmham aks ettirish munikiıiligi hisoblanadi, Bu holda mahsulotning o'ng va Chap tomonlariga Tlll va T112 EF lar mos qo'yiladi- U holdü mahsulot quiydagi küşrinishda yoziladi Download 1.48 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2