Reja: Litosfera nima? Unga nimalar kiradi?

Mavzu: Yerning geografik qobig’i. Litosfera

Reja:

1. 
   Litosfera nima? Unga nimalar kiradi?
   
2. 
   Yerning po’sti qanday qismlardan tuzulgan?
   
3. 
   Yerning o’tgan zamonlardagi tabiat qanday bo’lganini olimlar nimalardan bilishadi?
   
4. 
   Materik yer po’stining ocean yer po’stidan farqini ayting.
   
5. 
   Yer po’stining plitalari nima?
   

Litosfera — yunon tilida „tosh oʻram“ maʼnosini anglatadi. Yerning qattiq holatdagi tosh oʻramining qalinligi okean tubida 5–7 km, quruqlikda 30–40 km va togʻli oʻlkalarda 70–80 km gacha boradi, u choʻkindi, metamorfik va magmatik togʻ jinslaridan tashkil topgan. Yer sathida, asosan, choʻkindi togʻ jinslari tarqalgan boʻlib, ularning qalinligi 20 km gacha, okean tublarida esa bir necha yuz metrga yetadi. Ular tarkibi boʻyicha chaqiq, kimyoviy va organik cho'kindilardan tashkil topgan boʻlishi mumkin. Cho'kindilarning ostida 10–40 km qalinlikdagi granit qobigʻi joylashgan boʻladi, okean tubida ular uchramaydi. Granit va okean cho'kindilari qobigʻi ostida bazal’t qobigʻi joylashgandir. Uning qalinligi oke­an tubida 5–7 km va quruqlikda 20–30 km ga boradi.

Yerning tosh oʻrami satxining tashqi tuzilishiga rel’ef deyiladi. Rel’efning shakllanishi uning yoshini, morfologik tuzilishini, oʻzgarishi va tarqalishi qonuniyatlarini gemorfologiya fanini oʻrganadi[1][2]. Yer sathining tuzilishi, tarixiy taraqqiyoti, unda hayotning rivojlanishi asosan yerning ichki qismida vujudga keladigan tektonik jarayonlarga va iqlimga bogʻliqdir. Yerning muz qoplamagan quruqlik satxi 133,4 mln km boʻlib, uning 55,7 mln km2 tropik, 24,3 mln km2 subtropik, 22,5 mln km2 mo'’tadil, 21,2 mln km2 qutb mintaqalariga to'gʻri keladi. Quruqlikning 10-11 % i dehqonchilikda va 20 % i yaylovlar oʻrnida ishlatiladi. Dunyo aholisi jon boshiga 0,4 gektar dehqonchilik qiladigan yer to'gʻri keladi. Yer tekis, namlik va harorati yetarli boʻlgan gil, togʻ jinslaridan tashkil topgan boʻlsa, u yerda oʻsimlik, hasharotlar va mikroorganik qoldiq chiqindilariga boyib, tuproq qatlamining hosil boʻlishi tezlashadi. Tuproq qatlamining qalinligi taxminan 1-3 metr boʻlib, u A, V, S qavatlardan iborat boʻladi. Yuqorida joylashgan chirindiga boy boʻlgan eng unumdor qismi A-gumusli qavat hisoblanadi. Uning ostida tepadan yuvilib tushgan karbonat tuzli Villyuvial qavat joylashgan boʻlib, 1,5-2 metr chuqurlikgacha kam oʻzgargan eng quyida S-ona jinsli qavat yotadi. Tuproq turlari qutblardan ekvatorga hamda tekisliklardan togʻlarga qarab iqlim oʻzgarishi bilan qonuniy ravishda oʻzgarib boradi. Moʻtadil mintaqaning yillik yogʻingarchiligi 500–600 mm boʻlgan oʻrmon choʻllarida chirindi(gumus) ga boy (10 % gacha) eng unumdor, qoʻngʻir, qora tuproqlar tarqalgan. Markaziy Osiyoning dasht va yarim dashtlarida oʻsimliklarning tabiiy sharoitda rivojlanishi uchun namlik yetishmaganligi sababli[3], kam (1-2 %) gumusli kul rang, bo'z tup­roqlar tarqalgan. Geologik zamin, rel’ef va iqlimning oʻzgarishiga qarab, har yerning oʻziga xos tuproqlari, oʻsim­lik turlari va hayvonot dunyosi rivojlanadi. Insoniyatning dehqonchilik va qurilish faoliyatlari bilan shugʻullanishi natijasida tabiiy landshafti oʻzgar­gan hududlar maydoni yildan-yilga oshib bormoqda. Hozirgi vaqtda quruqlikning 10-11 % i haydab dehqonchilik qilinadigan va 2 % i har xil inshootlar qurib band qilingan madaniy landshaftlarga aylantirilgan. yevropada bu nisbat 30-10 % ni, Osiyoda 21–2 %ni, Avstraliyada 5–2 %ni tashkil qilsa, Oʻzbekistonda 12,5-6,5 %ni tashkil qiladi. Quruqlikning 0,3 %ida shaharlar joylashgan. Shaharlar maydoni Germaniya hududining 10 %ini, Buyuk Britaniyaning 12 %ini, Oʻzbekistonning 2,2 %ini egallaydi.



Litosfera sathidan insoniyatning yashashi uchun zarur boʻlgan qishloq xoʻjalik mahsulotlari (inshootlar qurishda foydalanishdan tashqari) va qazilma boyliklar qazib olishda foydalaniladi. Ochiq usulda qaziladigan konlarning chuqur­ligi 800 metrga, yopiq usulda qaziladigan konlarning chuqurligi esa 3–4 km ga etadi. BMTning maʼlumotiga kura, 1972-yilda dunyo boʻyicha 3,231,100 ming tonna koʻmir, 2,646,290 ming tonna neft, 600,200 ming tonna temir rudasi, 75,180 ming tonna boksit, 3,660 ming tonna xrom rudasi, 7,300 ming tonna mis, 3,350 ming tonna qoʻrgʻoshin rudasi, 5,430 ming tonna rux rudasi, 159,200 ming tonna tuz, 118,500 ming tonna fosforit va boshqalar qazib olingan. Yirik metallurgiya sanoat korxonalari atrofida landshaftlarning oʻzgarishi, oʻsimliklarning qurib dashtga aylanishi yuz bergan, Yevropa­da birinchi marta kalmiklar yerida 500 ming gektarli dasht paydo boʻlgan(u har yili 50 ming gektarga kengayib bormoqda). Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda quruqlikning 6/1 qismi kon, yoʻl va har xil inshootlar bilan band boʻladi. Aholi sonining oshib borishi, qurilishlarning kengaiishi dehqonchilikka yaroqli yerlarning kamayishiga sabab boʻlmoqda. Mutaxassislarning fikricha, XXI asrda yerlarning unumdorligini 3,5-4 % ga oshirilmasa, sayyoramizda yiliga 200 mln tonna don yetishmovchiligi holati yuz berishi mumkin.
YER POʻSTI — Yerning tashqi qattiq qobigʻi, geosferalardan biri, litosferaning yuqori qismi. Yer poʻstining pastki chegarasi boʻylama va koʻndalang seysmik toʻlqinlar tezligi birdaniga oʻzgaradigan (6,7—7,6 km/sek dan 7,9 — 8,2 km/sek gacha) yuza — Moxorovichich yuzasi) dj oʻtadi. Shu yuza bilan Yer poʻsti mantiyadan ajraladi. Yer poʻstining kuruklik va okeandagi turlari farq qilinadi. Quruqlikda Yer poʻstining qalinligi tekisliklarda 35—45 km, togʻliklarda 50 — 75 km gacha. Okean osti Yer poʻsti niki 5—10 km. Quruqlikda Yer poʻsti uch qatlam: yuqoridagi choʻkindi (qalinligi 15—20 km gacha), oʻrtadagi shartli ravishda «granit» (10—20 km), pastdagi «bazalt» (oʻrtacha 15—20 km) dan tashkil topgan. Okean osti Yer poʻstida «granit» qatlami yoʻq, choʻkindi qatlami ham yupqa. Qu-ruqlikda Yer poʻstining yuqori qatlami choʻkindi va vulkan jinslaridan tashkil topgan boʻlib, koʻpincha burmalangan, uzilmalar bilan uzilgan va surilgan. «Granit» qatlam granit va gneyslardan, «bazalt» esa bazalt, gabbro va kuchli metamorfizmga uchragan jinslardan iborat.
Okean osti Yer poʻsti 3 qatlamdan: birinchisi zichlanmagan dengiz choʻkindilari (1 km gacha), uning ostidagisi zichlangan choʻkindilar (1—2 km), uchinchisi quyi okean bazalt qatlami (4—8 km) gabbrodan tashkil topgan, degan taxminlar bor.
Okeandan quruklikka oʻtadigan joyda oraliq (subkontinental yoki subʼokean) Yer poʻsti (8—25 km) joylashgan. Yer poʻstida muntazam tektonik harakatlar boʻlib turadi. Shunga binoan Yer poʻsti Harakatchan (burmalangan mintaqalar) va nisbatan tinchigan oblastlar — platformalarga boʻlingan. Yer poʻstining yoshi 3,5—4,5 mlrd. yilga teng. Yer poʻstining rivojlanishi Yer qaʼridagi fizik-kimyoviy jarayonlarga bogʻliq boʻlsa kerak deb faraz qilinadi. Yer poʻsti izostaziya (muvozanat) holatiga yaqin: yaʼni Yer poʻstining qandaydir uchastkasi ogirroq yoki qalinroq, zichroq boʻlsa, u substratga chuqurroq choʻkkan boʻladi. Tektonik kuchlar Yer poʻstining izostaziya holatini buzib yuboradi, ammo tektonik kuchlar susayganda Yer poʻsti yana kaytadan muvozanat holiga qaytadi. Yer poʻstining geologik tuzilishini oʻrganish foydali qazilmalarni qidirishda muhim rol oʻynaydi.
Yer qobig'i - bu Yerning yupqa yuqori qobig'i, qalinligi 40-80 km materiklarda, okeanlar tagida - 5-10 km va Yer massasining atigi 1% tashkil etadi. Sakkizta element - kislorod, kremniy, vodorod, alyuminiy, temir, magniy, kaltsiy, natriy - er qobig'ining 99,5 foizini tashkil qiladi.
Ilmiy izlanishlarga ko'ra, olimlar litosfera quyidagilardan iboratligini aniqladilar:
Kislorod - 49%;
Kremniy - 26%;
Alyuminiy - 7%;
Temir - 5%;
Kaltsiy - 4%
Litosferada ko'plab minerallar mavjud, ularning eng keng tarqalgani shpak va kvartsdir.
Qit'alarda qobiq uch qatlamli: cho'kindi jinslar granitni, granit esa bazaltda yotadi. Okeanlarning po'stlog'i ikki qavatli “okeanik” shaklga ega; cho'kindi jinslar shunchaki bazalt ustiga yotadi, granit qatlami yo'q. Ular, shuningdek, er qobig'ining o'tish davri turini (okeanlar chetidagi orol-ark zonalari va qit'alardagi ba'zi hududlar, masalan, Qora dengiz) farqlaydilar.
Tog'li joylarda qobiq eng katta qalinlikka ega (Himolay tog'lari orqali - 75 km dan yuqori), o'rtada - platformalarning maydonlarida (G'arbiy Sibir pasttekisligi ostida - 35-40, Rossiya platformasi ichida - 30-35), eng kichigi - okeanlarning markaziy mintaqalarida (5-7 km). Yer yuzasining asosiy qismini qit'alar va okean tublari tashkil etadi.
Qit'alar raf bilan o'ralgan, chuqurligi 200 g gacha va o'rtacha kengligi 80 km gacha bo'lgan sayoz suvli chiziq, ular tubini keskin egib, qit'a qiyaliklariga o'tadi (qiyalik 15-17 dan 20-30 ° gacha o'zgarib turadi). Nishablar asta-sekin tekislanib, tubsiz tekisliklarga o'tadi (chuqurligi 3,7-6,0 km). Eng katta chuqurlik (9-11 km) - bu okean tublari, ularning katta qismi Tinch okeanining shimoliy va g'arbiy chekkalarida joylashgan.
Litosferaning asosiy qismi qit'alarda granitlar va granitoidlar va okeanlardagi bazaltlardan iborat magmatik magmatik tog 'jinslaridan (95%) iborat.
Litosfera bloklari - litosfera plitalari nisbatan plastik astenosfera bo'ylab harakatlanadilar. Plitalar tektonikasidagi geologiya bo'limi ushbu harakatlarni o'rganishga va tavsiflashga bag'ishlangan.
Litosferaning tashqi qobig'ini belgilash uchun, Si (lat. Silicium - kremniy) va Al (lat. Alyuminiy - alyuminiy) asosiy elementlari nomidan kelib chiqqan, hozirgi eskirgan atama ishlatilgan.
Litosfera plitalari



Shuni ta'kidlash kerakki, eng katta tektonik plitalar xaritada juda ajralib turadi va ular quyidagilar
Tinch okeani - sayyoramizning eng katta plitasi, uning chegaralarida doimiy tektonik plitalar to'qnashuvi va yoriqlar hosil bo'ladi - bu uning doimiy pasayishiga sabab bo'ladi;
Evrosiyo - Evrosiyoning deyarli butun hududini qamrab oladi (Hindiston va Arabiston yarim orolidan tashqari) va kontinental qobiqning eng katta qismini o'z ichiga oladi;
Hind-Avstraliya - Bu Avstraliya qit'asi va Hindistonning qit'asini o'z ichiga oladi. Evrosiyo plitasi bilan doimiy to'qnashuvlar tufayli u sindirish jarayonida;
Janubiy Amerika - Janubiy Amerika qit'asi va Atlantika okeanining bir qismidan iborat;
Shimoliy Amerika - Shimoliy Amerika qit'asidan, Sibirning shimoli-sharqiy qismidan, Atlantikaning shimoli-g'arbiy qismidan va Arktika okeanining yarmidan iborat;
Afrika - Afrika qit'asi va Atlantika va Hind okeanlarining okean qobig'idan iborat. Shunisi qiziqki, unga ulashgan plitalar undan qarama-qarshi yo'nalishda harakat qilishadi, shuning uchun sayyoramizda eng katta nosozlik mavjud;
Antarktida plitasi - materik Antarktida va yaqin atrofdagi okean qobig'idan iborat. Plita o'rta okean tizmalari bilan o'ralganligi sababli, qolgan qit'alar doimo undan uzoqlashmoqda.Okeanik va qit'a plitalarining to'qnashuvi yuz berganda, okean qobig'i qirg'oqlari materik ostiga tushadi, okean plitasining narigi tomoni esa unga tutashgan plitadan ajralib chiqadi. Litosferalar harakatlanadigan chegara subduktsiya zonasi deb ataladi, bu erda plitaning yuqori va pastki tomonlari ajralib turadi. Qizig'i shundaki, mantiya ichiga tushgan plastinka er qobig'ining yuqori qismini siqib chiqqanda eriy boshlaydi, natijada tog'lar paydo bo'ladi va agar magma otilsa, vulqonlar ham portlashadi.Tektonik plitalar bir-biri bilan aloqa qiladigan joylarda maksimal vulkanik va seysmik faollik zonalari joylashgan: litosferaning harakati va to'qnashuvi paytida er qobig'i qulab tushadi va ular tarqalganda yoriqlar va depressiyalar hosil bo'ladi (Yerning litosferasi va topografiyasi bir-biriga bog'langan). Buning sababi shundaki, tektonik plitalarning chekkasida relefning eng katta shakllari - faol vulqonlar va chuqur dengizlardagi tog 'tizmalari joylashgan