Reja: Maqol haqida

Maqol va matallarning stilistik vazifalari
Reja:

1. 
   Maqol haqida
   
2. 
   Maqollarning tarbiyaviy ahamiyati
   
3. 
   Maqollarning stilistik vazifalari
   

Maqol — xalq ogʻzaki ijodi janri; qisqa va loʻnda, obrazli va obrazsiz, grammatik va mantiqiy tugallangan maʼnoli hikmatli ibora, chuqur mazmunli. Muayyan aniq shaklga ega. Maqollarda avlod-ajdodlarning hayotiy tajribalari, jamiyatga munosabati, tarixi, ruhiy holati, etik va estetik tuygʻulari, ijobiy fazilatlari mujassamlashgan. Asrlar mobaynida xalq orasida sayqallanib, ixcham va sodda poetik shaklga kelgan.

Maqollar mavzu jihatdan nihoyatda boy va xilma-xil. Vatan, mehnat, ilm-hunar, doʻstlik, ahillik, donolik, hushyorlik, til va nutq madaniyati, sevgi va muhabbat kabi mavzularda, shuningdek, salbiy hislatlar xususida rangbarang maqollar yaratilgan. Maqol uchun mazmun va shaklning dialektik birligi, koʻp hollarda qofiyadoshlik, baʼzan koʻp maʼnolilik, majoziy maʼnolarga boylik kabi xususiyatlar harakterli. Maqollarda antiteza hodisasi koʻp uchraydi ("Kattaga hurmatda boʻl, kichikka izzatda boʻl" va boshqalar).

Turkiy xalqlarning maqollaridan namunalar dastlab maqol Qoshgʻariyning "Devonu lugʻotit turk" asarida keltirilgan. Bu maqollarning bir qanchasi hozir ham oʻzbek xalqi orasida turli vari-antlarda ishlatiladi. Shuningdek, maqol Koshgʻariy asarida "Kishi olasi ichtin, yilqi olasi tashtin"; "Odam olasi ichida, mol olasi tashida" kabi.Biz maqollarni hayotda juda kop ishlatamiz to'ğrimi!

Maqollar baʼzan matal, zarbulmasal, naql, hikmat, hikmatli soʻz, tanbeh, mashoyixlar soʻzi, hikmatli maqol, donishmandlar soʻzi, otalar soʻzi kabi nomlar bilan ham yuritiladi. Maqollarning ijtimoiy-siyosiy va tarbiyaviy ahamiyati juda, xattoki, gʻoyat katta. Matalda narsa tasviri, uning harakteristikasi beriladi, maqolda esa toʻla tugallangan fikr-xulosa ifodalanadi.So'z ko'rki - maqol!

Maqol so’zining ko’rki, nutqning o’tkir quroli, xalqning donishmandligidir. Har bir xalqning tarixi, tafakkuri va ruhiy holatlari maqol, matallarda o’z ifodasini topadi . Har bir maqolda shu maqolni yaratgan xalqning timsoli, xalqning miliy madaniy merosi namoyon buladi. Maqol matallarda vatanni sevish, mehnat qilib yashash g’oyalari va boshka quplab insoniy fazilatlar ilgari suriladi. Tarjimada esa maqollar va matallarni to’g’ri tushinish va badiiy o’girish jarayoni alohida urin egallaydi. Bu yerda tarjimondan utkir ziyraklik va katta mahorat talab qilinadi. Chunki aynan maqol va matallarning tarjimasini chiroyli yoritib bera olmaslik badiy asar ma’zmuniga putur yetkazish mumkin. To’g’ri, har bir maqol va matal ham shaqil, ham ma’no, ham funksiyanal jihatidan o’ziga xos xususiyatga ega. Lekin bo’lardagi umumiylik masalasi ham ahamiyatlidir. Shuni aytib o’tish kerakki, ko’plab maqollarning xar xil tillardagi shakillarda ham shakil , ham ma’no jihatidan yoki umumiy bajarayotgan funksiyalaridan uxshashlik topsa bo’ladi, o’zbek tilidagi ayrim maqollar ingliz maqollariga funksiyanal jihatdan mos keladi yoki buning aksi. Shu bilan birga, ma’lum bir tildan ikkinchi bir tilga berilgan ugirilishlarda maqollarning aynan o’xshashini topish qeyin bo’ladi. Shunda izohlarga yoki ikkinchi bir adikvat variantiga murojat kilinadi. O’zbek tilidagi maqollarning ingliz tilida yoki ingliz tilidagi maqollarning o’zbek tilidagi muqobil variantini toppish ancha mushkul, bu borada maqollarga urni kelganda izoh berib o’tish tarjimaga putir yetkazmaydi balki uni to’ldiradi va boyitadi. Maqollarning yana bir tarafi borki, bular deyarli ko’plab hollarda umumiy ma’zmun mohiyati saklangan holda o’xshashliklarga ega bo’ladi. Maqollar aslida maqol bilan tarjima kilinsa, badiy matn bo’yoqdorligi oshadi. Chunki maqol uchun asos bulgan so’z tarjima qilingan chog’ida ham fikr umumiyligida chalg’ishlar yuzaga keladi. Maqol obe’ktini hamisha saqlash ko’p hollarda g’alazliklarga olib kelsada, uni milliy an’anaviy birikmalar bilan almashtirishda ham asardagi ma’lum komponentlarni buzub yuborish ehtimoliga olib keladi. To’g’ri milliy sayqal berish ba’zida samara beradi, asar jozibasini oshirishga imkon yaratadi, matn buyoqdorligi darajasini kengaytiradi. Badiy matn tarjimasida sayqal va buyoqdorlik shart va zaruriydir. Bizning asosisy masalamiz bo’lgan ingliz tili va o’zbek tili nihoyatda boy frazeologik hazinaga ega bulib, ulardagi iboralar, maqol va matallar ushbu tillarning bezagi, chiroyi va badiiyligi hisoblanadi. Ularning ko’pchiligida o’zlariga ta’lukli bulgan xalqlarning milliy madaniyati, odob-axloki, dunyo qarashi, his-tuyg’ulari, orzu-umidlari, o’z-vataniga muhabbati, adolatparvarligi va shu kabi juda ko’p oliy janob hislatlar mujassamdir. Leksik birlik singari maqol va matallar ham ko’p ma’noli va ko’p vazifali ekanliklari tufayli, ma’zmun jihatdan mos ikki til birliklari tarjimada har doim ham bir-birlarini almashtiravermaydi. Muayyan matinni holatda bir-birlarini almashtira oladigan frazeologik ekvivalentlar yoki muqobil variantlar uzga bir matniy holatda ma’no belgilari yoki uslubiy vazifalari jihatidan bir-birlaridan fark qilib qolishi mumkin. Frazeologizimlarning ma’nosi kontekst ichida ochiladi. Muayyan iboraning ma’nosini ochish uchun uni kontekst ichida olib karash kerak. Tug’ri ikki yoki bir nechta tilda, ham shaklan, ham ma’zmunan, ham ma’noviy tarafdan aynan muvofiq keladigan mutlok ekvivalentlar topiladi. Masalan; First think then speak maqolini o’zbek tilida berish avval o’yla keyin so’yla maqolini ingliz tilida berish hech qanday keyinchilik tug’dirmaydi, chunki bu maqol har ikkala tilda aynan bir hil ma’noga ega, hamda grammatik tizimi ham ancha yaqin. Lekin rus tilida uning yaqin ekvivalenti bilan tarjima kilish kerak bo’ladi bu maqol Молвиш-не воротиш yoki Сначала подумай, а потом и нам скажи qabilarda berilsa ma’qul bo’ladi. Biroq, bunday ekvivalentlar soni kam. Aksariyat xollarda tarjimon har bir maqol va matalga, aslida tasvirlanayotgan voqiyalar ma’zmuni, milliy muhit va uslub xususiyatiga ko’ra, o’z tilidan muqobil yoki monand birikmalar topib quyadi yoki ularni so’zma – so’z tarjima kiladi. Shunga ko’ra ayni birhil o’girish mumkin. Bir- birlariga ma’no va stilistik vazifasi jihatlaridan mos bo’lib , leksik tarkib jihatidan bittadan komponentlari o’xshamaydi, so’z tartibi va soni jihatlaridan bir -birlaridan fark kiladigan ekvivalentlar: There are spots even in (on) the Sun.- Oyda ham dog’ bor. Lies have short legs. -Yolg’onning umri kalta. Pitchers have ears – Devorning ham qulogi’ bor. So’zlaguvchi nodon bo’lsa , eshituvchi dono bo’lsin maqolining aynan nusxasi inglizchada yo’q bo’lgani holda bu maqolni uning yaqinroq ekvivalenti bilan berish mumkin. Lekin uni If speaker is foolish listener should be wise deb tarjima kilinsa uning o’zbekcha koloriti saqlanib koladi va bu xammaga tushunarli bo’ladi. Xuddi shu so’zlarni Qassob moy qayg’usida ,echki –jon qayg’usida maqoliga ham qo’llab uni The butcher grieves for bacon, and the goat-for its life qabulida berilsa ma’qul bo’ladi. Bu xil ekvivalentlarni bir tildan ikkinchi tilga tarjima qilish tarjimondan nixoyatda extiyot bo’lishini talab qiladi. Chunonchi, inglizlar singari hech qachon, o’zbeklar singari “oyda ham dog’ bor demaganlaridek, o’zbeklar ham inglizlar singari “quyoshda ham dog’lar bor” demaydi. Bir-birlariga ma’no va stalistik vazifa jihatlaridan mos bo’lib, so’z tartibida kamdan – kam mos bo’lsa , sonda kamdan – kam farq qiladilar, leksik tarkib jihatidan farq qiladigan muqobil variantlar. Ularning ko’pchiligi shaklan milliy, mazmunan baynalminaldir. Ular shakli bilan o’zlarining muayyan milliy tilga mansubliklarini tasdiqlasalar mazmuni bilan jahon madaniyati va sivilizasiyasi mahsuli ekanliklarini namoyon qiladilar. Ayron osh bo’lmas , nodon bosh bo’lmas maqolini esa ingliz tiliga tarjima qilish ancha mushkul bo’lib , uni Ayran cannot be a meal, a fool cannot be a leader sifatida tarjima qilinsa o’zbeklar ovqatlari , urf-odatlari va o’zbek tili xususiyatlarini bilmagan ingliz yoki shu tilda gapiruvchi boshqa kishi ushbu maqolning birinchi qismini tushunmasligi qolish uchun ayron nima uchun osh bo’lmasligini tushuntirish kerak bo’ladi . Ikkinchi yo’l bu ma’qulroq uslub –bu maqolning inglizcha ekvivalentini topishga harakat qilish kerak. Qizi borning nozi bor maqolini ingliz tiliga Who has a daughter that has a whim qabilarda berilsa Markaziy Osiyo xalqlari , xususan o’zbek urf – odatlaridan bexabar ingliz o’quvchisi uni butunlay tushunmasligi mumkin .Ingliz tiliga uni Parents of the bride may be capricios ( they can expose their own terms ) deb ag’darishdan boshqa chora yo’q. Boshqa yo’li ; bu maqol mazmunini beruvchi boshqa maqol topish lozim deb hisoblayman. All bread is not baked in one oven. Besh barmoq barobar emas. No pleasure without pain.
Gul tikonsiz bo’lmas. Biror kamyob, qimmat baho , orzu qilib yetib bo’lmaydigan narsani inglizlar “Pigeon milk” ( kabutarning suti ) , ruslar “Ptiche moloko” desalar , o’zbeklar “Ankoni urugi” ( afsonaviy qush tuxumi ) deydilar. Tarjima jarayonida bunday tafovutli xolatlarga ilmiy- ijodiy yondashish ifoda vositasi yaratishning birdan-bir garovi sanaladi . Maqollarni tarjimada to’g’ri qo’llash , ular orqali matn badiiy qiymatini oshirish tarjimonga ham , o’quvchiga ham zavq-shavq baxsh etadi.